• Sonuç bulunamadı

OSMANLI BELGELERİNE GÖRE BANCO DI ROMA'NIN TRABLUSGARB'DAKİ FAALİYETLERİ

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "OSMANLI BELGELERİNE GÖRE BANCO DI ROMA'NIN TRABLUSGARB'DAKİ FAALİYETLERİ"

Copied!
20
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

OSMANLI BELGELER~NE GÖRE

BANCO DI ROMA'NIN TRABLUSGARB'DAK~~

FAALIYETLERI

ÖZCAN MERT

Akdeniz'in güney k~y~lar~nda önemli bir ticaret merkezi olan Trablusgarb, yap~lan sava~lar sonunda 1551 y~l~~ A~ustos ay~nda Malta ~övalyelerinden al~narak Osmanl~~ topraklar~na kat~lm~~t~~ 1. Bir beylerbeyi-lik haline getirilen Trablusgarb, 564'te Turgut Reis'in ölümünden sonra bir süre Cezayir'e ba~lanarak idare edildi. Uluç (K~l~ç) Ali Pa~a gibi kudretli beylerbeyilerin görev yapt~~~~ eyaletin Istanbul'dan çok uzakta bulunmas~~ ve kontrolünün güçlü~ü merkezi otoritede tedirginlik yarat~nca 1587'de Trablusgarb ve Cezayir yeniden müstakil birer beylerbeyilik oldu 2. Sonraki y~llarda Trablusgarb'da, merkezi idarenin giderek zay~flamas~~ kar~~s~ nda, kar~~~ kl~ klar ç~ kt~~~~ gibi yeniçerilerin kurdu~u divan eyalet yönetiminde etkili olmaya ba~lad~. Bu divan ba~kanl~~~ na yeniçerilerin seçti~i ba~kanlar yani day~lar, XVII. yüzy~l ba~~nda eyaletin yönetiminde söz sahibi oldular.

Day~lar devrinde de kar~~~ kl~ klar~n son bulmad~~~~ Trablusgarb'da idare, Anadolu'da yerli ayân ve e~raf~n ta~ra yönetimine hakim olmaya ba~lad~ klar~~ ve mahalli hanedanl~ klar kurduklar~~ bir s~rada 2a, I 71 ~~ y~l~nda Türk as~ll~~ Karamanl~~ ailesinin eline geçti. Eyaletteki karga~ay~~ ortadan kald~ ran Karamanl~~ Ahmet Bey'in kurdu~u ve Karamanl~~ ailesinden gelen valilerin devam ettirdi~i yönetim, 1835 y~l~ na kadar sürdü 3. Bu tarihte Trablusgarb'da merkezi otorite tekrar etkili olmaya ba~lad~~ ve vilayet 1911'deki Italyan i~galine kadar Bab-~~ alrnin temsilcileri taraf~ndan yönetildi.

1 Ettore Rossi-Cengiz Orhonlu, "Trablus", isldm Ansiklopedisi, c. XII/ ~ , s. 447; Ismail

Hakk~~ Uzunçar~~ l~, Osmanl~~ Tarihi 2, c. II, Ankara 1964, S. 385-86.

2 Uzunçar~~l~, Ayn~~ eser, s. 296.

2" Yücel Özkaya, Osmanl~~ Imparatorlu~unda ilydnl~k, Ankara 1977; Ayn~~ yazar, "XVIII.

Yüzy~l~n Ilk Yar~s~nda Yerli Ailelerin Ayânl~klar~~ Ele Geçiri~leri ve Büyük Hânedanl~klarm Kurulu~u", Belleten, c. XLII, nu. 168 (1978), s. 667-723.

3 M. Fuad Ezgü, "Karamanl~", Islâm Ansiklopedisi, c. VI, s. 311-16; R[obert] Mantran,

(2)

XX. Yüzy~l Ba~~nda Trablusgarb

1881'de Tunus'un Fransa ve bir y~l sonra da M~s~r'~n Ingiltere taraf~ndan i~gal edilmesi ile Trablusgarb, Afrika k~t'as~ndaki tek Osmanl~~ vilayeti olarak kald~. Sahra ve bilhassa Sudan'~n Akdeniz ile olan ticaretinin en k~sa ve emniyetli yollar~n~n Trablusgarb ile müstakil Bingazi sanca~~ndan geçmesi buralar~n co~rafi konumlar~n~n ehemmiyetini aç~kça ortaya koymaktad~r 4 Trablusgarb, tar~ma elveri~li topraklar~~ çok az bir vilayet oldu~undan buradaki zeytin ve hurma üretimi önemlidir. Ba~l~ca ticaret ve ihracat maddeleri aras~nda çar~af, kilim, battaniye, Zeytinya~~, safra, sünger turunçgiller, incir, hurma Sudan'dan gelen fildi~i ve deveku~u tüyü ile ~~ goo y~l~~ civar~nda önemini kaybeden halfa otu mevcuttu 5. Buras~~ ayr~ca zengin fosfat yataklar~na da sahipti 6. Bu durumuyla Trablusgarb,

emperyalist devletlerin özellikle Italya'n~n ilgi ve dikkatini çekmekteydi. Italyanlar~n Trablusgarb üzerindeki emelleri

XIX. yüzy~lda Italyanlar~n dikkatini Trablusgarb üstüne çeken ilk devlet adam~, ~~ 857 deki bir mülakatta buran~n Sardinya'ya verilmesini ileri süren III. Napoleon'dur 7. Ancak bu tarihlerde Italyanlar milli birlikten

yoksun bulunduklar~~ için Trablusgarb ile ilgilenecek durumda de~illerdi. Milli birli~ini 187o'te tamamlayan Italya, sömürgecilik sahas~nda geri kald~~~ndan Almanya gibi di~er Avrupa devletlerine yeti~mek üzere h~zla faaliyete geçti. Ba~lang~çta Tunus ile ilgilenen ve buray~~ elegeçirmek isteyen Italya'n~n 8 dikkatinin 1878'de toplanan Berlin Kongresi'nde Lord

4 Ali Haydar Emir, 1327-1328 Türkye-Italya Harbi Tarih-i Bahrfsi, Istanbul 1339, S. 277-79.

Osmanl~~ Devletinin Sahra ve Sudan ticaretinin Trablusgarb'dan ba~ka yöne kaymamas~~ için verdi~i mücadeleler hakk~nda bk. Abdurrahman Çayc~, Büyük Sahra'da Türk-Frans~z Rekabeti

(1858-1911), Erzurum 1970.

5 Nejat Göyünç, "Trablusgarb'a Ait Bir Layiha", Osmanl~~ Ara~t~rmalar~-The journal of Ottoman Studies, nu. ~~ (1980), s. 235-56; Lisa Anderson, "Nineteenth-Century Reform in Ottoman Libya", Internationa7 journal of Middle East Studies, c. XVI (1984), s• 333; Ettore Rossi,

Storia Di Tripoli E Deha Tripolitana Daha Conquista Araba Al 1911, yay. Mario Nallino, Roma 1968, s. 350. Bu çal~~madaki Italyanca ve Frans~zca eserlerden yararlanmam hususunda yapt~~~~ tercümelerden dolay~~ de~erli arkada~~m ve meslekda~~m Yrd. Doç. Dr. Kemal C~zmen'e te~ekkür etmeyi bir vazife bilirim.

6 Ernest N. Benneth, With The Turks in Tripoli Beign Some Experiences in The Turco-Italian War of 1911, Londra 1912, S. 272; Y[usuf] Hikmet Bayur, Türk Ink~ldp Tarihi, c. ~~ , Ankara

1943, s• 76, 77, 81•

7 Benneth, Ayn~~ eser, S. 1-2

Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, c. VIII, Ankara 1962 s. 85; Abdurrahman Çayc~, "Italya'n~n Tunus'da Üstünlük Te~ebbüsü Cedeyda Meselesi ve Osmanl~~ Devleti'nin Müdahalesi, "Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, nu. 17-18 (1963), s. 219-4.0.

(3)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 83 ~~ Salisbury taraf~ ndan Trablusgarb'a çekildi~i öne sürülmektedir 9. Fransa'-

n~ n 188 1 'de Tunus'u i~gal etmesi kar~~s~nda da Italya, mecburen Trablusgarb'a yöneldi ve buras~ n~~ elde etmek için gerekli ortam~~ haz~ rlay~ p f~ rsat aramaya koyuldu 1°. 883'ten itibaren Italyan hükümetleri ve bas~n~~ Trablusgarb'~ n i~galini aç~ kça tart~~maya ba~lad~~ ".

~~ talyanlar öncelikle Trablusgarb'~n deniz ticaretinde etkili olmaya çal~~ t~lar. 1876'da Trablusgarb liman~ na giri~~ ve ç~ k~~~ yapan 191.940 tonilâtoluk 659 yelkenli ve vapurdan Italyan band~ ral~~ olan 99'u 55.678 tonilâto ile ve ikinci durumdaki Ingiliz gemilerine takriben 2.500 tonilâtoluk bir fark yaparak birinci s~ ray~~ i~gal etti 12. ~talyanlar, sonraki y~llarda bu üstünlüklerini giderek art~ rd~lar. 19o5'te sözkonusu limana 326.570 ton yük getiren 730 gemiden 166's~~ Italyan band~ral~~ olup 182.681 ton yük ta~~ m~~lard~ r. Ayn~~ y~lda 329.368 tonluk mal ile limandan ayr~lan 736 geminin ~~ 67'si ~~ talyanlara aitti ve 182.852 ton mikdar~~ malla yüklüydüler. Bu suretle Trablusgarb liman~ndan yap~lan ticarette Italyanlar, ilk s~rada yer alarak Fransa'dan iki ve ~ ngiltere'den dört kat daha fazla yük ta~~yarak onlar~~ geride b~ rakmakta idi 13. Nitekim Italyanlar~n Trablusgarb

liman~ndaki faaliyetlerini yak~ndan takip eden ve bu geli~menin halk üzerinde yarataca~~~ olumsuz etkiden çekinen Osmanl~~ idarecileri, baz~~ tedbirlere ba~vurdular. Bu yöneticilerden biri, e~er Trablusgarb liman~~ bir yabanc~~ ~irket veya devlete verilecek olursa bunun Italya, ~ ngiltere ve Fransa d~~~ ndan seçilmesi yolunda Istanbul'u uyard~~ 14.

Italya'n~n ilgi alanlar~ ndan birini de e~itim te~kil etmi~tir. Bu devlet, 1884-1900'de Trablusgarb Vilâyeti'nde dördü ibtidal ve biri rü~cli olmak üzere be~~ okul açm~~t~r 15. ~~ 9 ~~ ~~ y~l~ nda Trablusgarb'daki Italyan okullar~mn say~s~~ ~~ o'a ula~m~~ t~ r 16.

9 Celâl Tevfik Karasapan, Libya. Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Ankara 1960, s. 1 54.

10 Ismail Subhi, Musavver Salname-i Servet-i Fürz~ln, Üçüncü sene, Istanbul 1328, S. 230-32; Benneth, Ayn~~ eser, S. 2 vd.; Anderson, Ayn~~ eser, s. 335.

11 Anderson, Ayn~~ eser, s. 337, 338; David Wrigley, "Germany and The Turco-Italian

War", International Journal of Middle East Studies; c. XI (1980), S. 314.

12 Karasapan, Ayn~~ eser, s. 163. 13 Rossi, Ayn~~ yer.

14 Ba~ bakanl~ k Ar~ivi, Bâb-~~ Mi Evrak Odas~, A. MTZ. TG. S., 1324. 8.22. Bundan sonra

Ba~ bakanl~ k Ar~ivi BA. ve Bâb-~~ Mi Evrak Odas~~ BEO. olarak gösterilecektir.

15 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Alt~ nc~~ defa olarak tertib olunmu~dur. 1321 sene-i

hicriyesine mahsusdur, Istanbul 1321, S. 695-96.

(4)

Bütün bu faaliyetlere paralel bir biçimde Italyan siyasetçileri ile i~~ çevrelerinin, 50.000.000 frank sermayeli bir ~irket kurarak Trablusgarb ve Bingazi'de arazi al~ p imar i~lerini yürütmek istedikleri ve Osmanl~~ idarecilerinin engellemeleri yüzünden ba~ar~~ sa~layamad~ klar~~ da iddia edilmektedir 17.

Mahalli Osmanl~~ idarecileri yan~nda, muhtemel bir Italyan sald~ r~s~n~~ hesaba katan II. Abdülhamid'in 18 de destekledi~i, Trablusgarb'da kurulmu~~ islamc~~ bir tarikat olan Medeniyye'nin faaliyetlerinin bir gayesi de sömürgecilikle mücadele etmekti 19. Bu durum kar~~s~ nda ad~~ geçen tarikat~ n Italyan te~ebbüslerini ba~ar~s~zl~~a u~ratmak için gayret gösterebilece~ini gözden uzak tutmamak gerekir.

Bölgede gerek Italyanlar~n gerekse Bab-~~ ah' nin ilgisini çeken en güçlü tarikat üyeleri ise Sünüsiler ve ~eyhleri idi. I talyanlar Sünüsileri elde ederek bölgede etkili olmaya çal~~ t~lar. Buna mukabil Sünüsfler Italyanlar~~ Frans~z tehlikesine kar~~~ kullanmak istiyordu 2°. Osmanl~~ Devleti ise Sünüsileri Italyan emperyalizmine kar~~~ güçlü bir unsur olarak görmekteydi 2".

Osmanl~~ Devleti'ne emperyalizmin giri~~ vas~talar~ ndan birinin "mali

sermaye: borçland~rma" oldu~u bilinmektedir. Bu görü~e nazaran bankalar,

devleti para ihtiyac~, borçlanma vb. hususlarla iflâsa götürmü~ler ve sömüren devletlerle ~irketlerin vas~ tas~~ olmu~lard~ r 21. Sömürücü devlet ve

~irketlerin aleti durumundaki bankalar~ n Osmanl~~ halk~n~~ da borçland~ ra-rak belli bir bölgede önce ekonomik ve sonra siyasi üstünlük sa~lad~ klar~~ bir gerçektir. Nitekim bu gerçe~i gören Italyan Hükümeti, kendi siyasetçileri ve i~adamlar~ n~ n kurduklar~~ ~irketin ba~ar~s~zl~~a u~ramas~~ kar~~s~ nda, ayn~~ gayeye hizmet için Banco di Roma'y~~ devreye sokma karar~ na vard~.

Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da ~ube Açmas~~ (19°7)

Bilindi~ine göre Italyanlar, Trablusgarb'da bir banka açmak hususunda ilk defa 1905 y~l~ nda te~ebbüse geçmi~lerdir. Ayn~~ y~lda Ingiliz

17 Hamdi Ertuna, Türk Sirdhl~~ Kuvvetleri Tarihi. Osmanl~~ Devri. Osmanl~-Italyan Harbi

(1911-1912), Ankara 1981, s. 9-10. Sözkonusu Italyan ~irketinin sermayesi, Karasapan'n~ n eserinde 50.000 frank olarak gösterilmi~tir (s. 182).

18 Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görti~lerim, yay. A. Alâaddin

Çetin-Ramazan Y~ld~z, Istanbul 1976, s. 227.

19 Rossi, Ayn~~ eser, s. 327.

20 Anderscm, Ayn~~ eser, S. 338-39, 341, 342.

2" Sultan Abdülhamit, Siyasi Höt~rötz~n, Istanbul 1974, S. 142.

21 Bayram Kodaman, "Avrupa Emperyalizminin Osmanl~~ Imparatorlu~u'na Giri~~

(5)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 833 yönetimindeki M~s~ r'da Banco di Roma'n~n bir ~ubesini hizmete sokan talyanlar 22, bölgedeki nüfuzlar~ n~~ artt~rmak üzere M~s~r'~n bat~~ kom~usu olan Trablusgarb'da da banka açmak için giri~imde bulundular. Bu y~l~ n Eylül ay~~ civar~nda Trablusgarb Valili~i, Italyanlar~n vilâyette birer banka ile hastahane açmak niyetinde olduklar~n~~ Sadaret'e bildirdi. 21 Eylül 1905 günü Sadrazam Avlonyal~~ Mehmed Ferit Pa~a, bir yandan Hariciye Naz~r~~ Ahmed Tevfik Pa~a'ya Italyanlar~n Trablusgarb hakk~ ndaki malûm nazariyelerine göre bu gibi durumlar ile onlar~n " takrir-i nufilz etmesindeki mahâzir-i siyâsiye"yi hat~ rlatarak bu te~ebbüsün engellenmesi gerekti~ini ve yerli halka kötü yönde tesi:- edece~inden bu i~ten vazgeçilmesi için Italyan Serareti'ne tebligat yap~lmas~ n~~ veya ba~ka bir biçimde önüne geçilmesini bildirirken 23, di~er yandan da Trablusgarb'a "Italyanlar~n men'i te~ebbüsât~~ içün Hâriciye A-ezdi-eli ile muhâbere" ve "oraca da mü~kilât tahaddüsüne meydan vermeksizin hüsn-i suret ile i~in önüne geçilmek rü'yet-i devletlerinde muntaz~r" oldu~unu yazd~~ 24.

On gün sonra ~~ Ekim ~~ go5'te Bâb-~~ Mi, Trablusgarb Vilâyeti'ne Italyan Hükûmeti'nden al~ nan cevaba göre burada banka ve hastahane aç~laca~~~ ~âyialarm~n as~ls~z oldu~unu haber verdi 25. Bundan, Italyanlar~ n banka açma yolundaki te~ebbüslerini bir süre için tehir etmi~~ olduklar~~ anla~~lmaktad~ r.

Ancak Italyanlar, mali bak~mdan güçlü olmak üzere Trablusgarb'daki te~ebbüslerini devam ettirdiler. 17 ~ubat ~~ go6'da Valilik, bu giri~imlerin sonuçsuz b~ rak~lmas~~ için, Trablusgarb'da "Bank-~~ Osmant"nin bir ~ubesinin aç~lmas~n~~ Sadaret'ten "te'kiden istirham" etti. Çok geçmeden Trablusgarb'-da Osmanl~~ Bankas~'n~n bir ~ubesi aç~ld~. Fakat Italyanlar bu bankan~n geli~mesini önlemek amac~yla 1906 yaz~ nda Trablusgarb'daki Italyan Postahanesi'nde bir "Posta ~l~tiyat Sand~~~" kurdular. Bu sand~~~ n % 2 frank 64 santim faizle halktan para toplad~~~, tüccar ve esnaf~~ kazanarak, fazla faiz vererek Osmanl~~ Bankas~'na sekte vurmak istedi~i, resmi izin almadan kurulan bu sand~~~n büyük sak~ncalar yaratt~~~~ ilgililer taraf~ndan Sadaret'e bildirildi 26.

Italyanlar, Trablusgarb'da bir banka açmakta kararl~yd~lar. Nitekim 1907 y~l~~ ~ubat~nda Trablusgarb ~ehrinde bir ev kiralad~lar. Trablusgarb'-

22 "Banco di Roma", Dizionario Enciclopedico Italian°, c. II, S. 59. 23 BA., BEO., nu. 290. 247'

24 BA., BEO., nu. 200. 294; BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1324.6.6.

23 BA., BEO., nu. 200. 702; BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1324.6.6.

26 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1324.6.6.

(6)

daki Italyan Konsolosu, bu binada banka açmayacaklar~~ konusunda Vali Recep Pa~a'ya * teminat verdi. Fakat Italya'dan gelen Banco di Roma'n~n ad~~ yaz~l~~ bir levhan~n Trablusgarb gümrü~ünde tak~lmas~~ Vali ile Konsolos aras~ nda bir anla~mazl~ k yaratt~. Konsolos, gümrükten geçirilmesine izin verilmemesi halinde, söz konusu levhan~n, iki devlet aras~ nda cans~k~c~~ durumlar yaratabilece~ini ileri sürdü. Vali ise bu halin hukuka ve anla~malara ayk~ r~~ oldu~unu, banka aç~lmas~n~ n Osmanl~~ Devleti'nin iznine ba~l~~ bulundu~unu konsolosa aç~ kça ifade etti ve nas~l davran~lmas~~ gerekti~inin bildirilmesini de 8 Nisan ~~ go7'de Bab-~~ ali'ye yazd~~ 27.

Sadaret, ~~ 2 Nisan ~~ 907'de Trablusgarb'dan ald~~~~ haberleri ve burada

banka aç~lmas~n~ n uygun olmayaca~~n~~ Hariciye Nezareti' ne bildirdi 28. Bir

hafta geçmeden ad~~ geçen Nezaret' ten gelen cevapta, Trablusgarb'da banka gibi kurulu~lar~ n bulunmamas~~ sebebiyle Italyanlar~ n kuraca~~~ bankaya engel olunmamas~~ ve "orada Bank-~~ Osmant taraf~ndan bir ~ube kii~âd~yla" rekabete ba~lanarak yabanc~~ bankan~n muamelelerinin akamete u~rat~laca-~~~ görü~lerine yer verilmi~tir 29. Hariciye Nezareti, Osmanl~~ Bankas~'n~n Trablusgarb'da ~ube açmas~n~~ bir alternatif olarak ileri sürerken bankan~n ad~~ geçen vilayette yakla~~ k bir seneden beri faaliyette bulundu~undan habersiz görünmektedir 30. Hariciye Nezareti'nin bu teklifleri yan~ nda, Italyanlar~n ard niyetlerini ve siyasi emellerini gayet iyi bilen Trablusgarb Valili~i, müstakbel tehlikeyi sezerek daha gerçekçi ve ciddi tedbirlerin al~ nmas~n~~ ~~ 8 Nisan 1907 tarihinde Sadaret' ten istedi. Buna göre ~~ talyanlar, özel maksatlarla ve çe~itli adlarla "temettü ve ticarethaneler" kurarak halka % 4'e kadar faizle para ikraz~~ ile birçok gayelerine varmak için fazla dü~künlük göstermektedirler. Valilik tarafindan e~raf ile ulemaya aç~ k ve gizli olarak bu kurulu~larla i~birli~i yapmamalar~~ bildirilmi~tir. Bu kurulu~lar~n faaliyetle-rinin önünü almak için Ziraat Bankas~'n~ n 31 tar~mla u~ra~anlar d~~~ ndaki emlak sahiplerine emlak rehiniyle borç para verilmesi bir çare olarak

* Recep Pa~a, Trablusgarb'daki valilik görevini vekâleten yürütmektedir. Pa~a, 1 rablusgarb Valisi diye ~öhret buldu~undan bu makalede kendisinden daima vali olarak

bahsedilmi~tir.

27 BA., BEO., nu. 227. 866. 28 BA., BEO., nu. 227. 317. 29 BA., BEO., nu. 227. 866.

30 bk. not 26.

31 H. ~~ 32o/M. 1 o Nisan 1902-29 Mart 1903 tarihinden itibaren Ziraat Bankas~'n~n bir ~ubesinin Trablusgarb'da faaliyette bulundu~u bilinmektedir (1320 Sene-i Hicriyesine Mahsus

(7)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 835

gösterilmi~tir. Trablusgarb'daki Ziraat Bankas~'na merkezden para gönderilirse, muhtaç kimseler, ecnebi müesseselere ba~vurmaktan kurtula-cakt~r. Sadaret, Valili~in bu görünü~ünü benimsedi 32.

Bu arada Hariciye Nezareti, 20 Nisan 1907 günü, Italyan Sefareti

vas~tas~yla ula~t~r~lan Italya D~~i~leri Bakan~~ Tommaso Tittoni'nin Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da aç~lmas~~ ile ilgili olarak bilhassa gümrük idaresinde yap~lan engellemelere son verilmesini isteyen bir telgrafin~~ Sadaret'e gönderdi 33. Bu s~ralarda gümrük resminin artt~r~lmas~~ için yabanc~~ devletlere kar~~~ mücadele vermekte olan Osmanl~~ Hükümeti 34, i~e

Italya D~~i~leri Bakanl~~~'n~n kar~~mas~~ üzerine meselenin büyütülmeden çözümlenmesi yoluna gitti. Bab-~~ MI, Banco di Roma'n~n aç~lmas~~ hakk~ndaki Hariciye Nezareti'nin teklifi ile ayn~~ görü~lerin yerald~~~~ 17 Nisan 1907 tarihli Meclis-i Mahsus zab~tnâmesine uygun olarak ald~~~~ karar~n~~ 22 Nisan ~~ go7'de Trablusgarb Valili~i'ne ~ifre ile bildirdi. Bu

yaz~ya göre, Italyan bankas~n~n kurulmas~n~~ engellemek maddeten gayr-~~ kabil oldu~undan daha fazla ~srar edilmeden Banco di Roma'ya ait tabela= gümrükten ç~kar~lmas~na izin verilmesi, Osmanl~~ Bankas~~ ~ubesi vas~tas~yla halka ve ticaretin yaygmla~t~nlmas~na kolayl~klar gösterilerek sözkonusu yabanc~~ bankan~n çal~~malar~n~n akamete u~rat~lmas~~ gerekece~i ve ayn~~ bankan~n emlak ve ticaret muamelelerinin incelenip bir nizamnâmesinin gönderilmesi Meclis-i Vükelâ karar~yla istenmekteydi 35. Böylece Banco di Roma, Trablusgarb'da 44 milyon frank sermaye 36 ile

907 ilkbahar~nda aç~lm~~~ oldu.

talyanlar, Trablusgarb'da tesisine muva~Tak olduklar~~ Banco di Roma'n~n bir ~ubesini de Bingazi'de açmak istediler ve derhal harekete geçtiler. Bingazi Mutasarnfi Ömer Ali Bey, daha 14 May~s ve 27 Haziran ~~ go7 tarihlerinde Istanbul'a çekti~i ~ifre telgraflarla, Italyanlar~n bu maksad~n~~ ve Trablusgarb'dan Bingazi'ye bir banka direktörü yollad~klar~-n~~ bildirdi ve nas~l davranmas~~ gerekti~ini sordu. Sadaret üç gün sonra 30 Haziran ~~ 9o7'de verdi~i cevapta, daha önce Trablusgarb'da oldu~u gibi bir Italyan Bankas~~ aç~lmas~na kar~~~ koyman~n imkans~zl~~~m haber verdi.

32 BA., BEO., nu, 227. 984.- 33 BA., BEO., nu. 227. 866.

34 Ismail Hami Dani~mend, ~zahlt Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi 2, C. IV, Istanbul 1972, s. 355.

35 BA., BEO., nu. 227. 866; Meclis-i Vükelâ Mazbatalar~ , nu. 115,4. Rebiyülevvel. [1]

325.

(8)

Bunun yan~nda Ziraat Bankas~~ ~ubesinin 37 aç~larak halka emlak rehiniyle borç para verilmesini, tar~m ve ticaret muamelelerinde kolayl~k gösterilerek Italyan bankas~n~n i~lerinin akim b~rak~lmas~~ yolunda al~nacak tedbirlerin Bab-~~ ali'ye yaz~lmas~n~~ istedi 38. Böylelikle Osmanl~~ Hükümeti, Bingazi'de

de Banco di Roma'n~ n bir ~ubesinin aç~lmas~~ halinde, buna raz~~ olmak zorunda kald~~~n~~ belirtmekteydi. Osmanl~~ Hükümeti, bir y~l sonra Derne'de bir Italyan vatanda~~n~n öldürülmesinin ciddi milletleraras~~ tepkilere yol açmas~n~~ önlemek üzere, Banco di Roma'n~n Trablusgarb ve Bingazi ~ubelerinin aç~l~~~ n~~ resmen tan~mak zorunda kald~. Faaliyetini kesintisiz sürdüren banka, daha sonra Zlitin, Homs ve M~srata'da yeni ~ubeler açt~~ 39.

Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da Arazi ve Emldk Sat~n Almas~~ (19o7-1908) 1867 y~l~na gelene kadar Osmanl~~ memleketinde ecnebilerin gayr-~~ menkul sat~n almalar~~ ve bu kimselere arazi ve emlak sat~lmas~~ yasakt~. 9 Haziran 1867 tarihinde ç~kar~lan bir kanunla belirtilen yasa~a son ve yabanc~lara gayr~-~~ menkul sat~lmas~na izin verildi 40. Bu kanunun ç~kmas~ndan k~sa bir süre sonra 1868'de, Italya, Tunus'la imzalad~~~~ bir antla~ma ile vatanda~lar~na burada emlak edinme hakk~n~~ sa~lad~~ 41. Ayn~~ devlet, 23 Mart ~~ 873'te Bab-~~ an ile imzalad~~~~ bir protokol ile de Osmanl~~ ülkesinde gayr-~~ menkul edinme imkan~n~~ temin etti 42.

Imzalanan protokolden sonra, bilhassa XIX. yüzy~l sonlar~nda, Osmanl~~ vilayetlerinde, daha çok da Trablusgarb'da, Italyanlar~n arazi ve emlak sat~n almalar~~ gittikçe h~zland~~ 43. Geni~~ ölçüde arazi al~ nmas~~

37 H. 1318 / M. 1 May~s 1900-19 Nisan 1901 'den itibaren Binzgazi'deki bir ~ubesi ile hizmet

vermekte olan Ziraat Bankas~'n~n (1318 sene-i Hicriyesine Mahsus Salname-i Devleti-i Aliyye-i

Osmaniyye, Ellialt~nc~~ sene, Darülhilâfetil-aliyye ~~ 316, S. 692) bu ~ubesinin H. 1325 / M, 14 ~ubat 1907-3 ~ubat 19438'de faaliyette bulunmad~~~~ görülmektedir (1325 Sene-i HicnYesine Mahsus

Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Altm~~üçüncü sene, Dersaadet 1322). Ziraat Bankas~~ H. 1326/M. 4 ~ubat 19438-22 Ocak 1909 tarihinde Bingazi'de yeniden hizmet vermektedir (1326

Sene-i Hicriyesine Mahsus Salname-i Derdet-i Aliyye-i Osmaniyye, Altm~~dördüncü sene, Dersaadet

1323, s. 968).

38 BA., BEO., nu. 231.633. Ayn~~ konuda Sadaret'in 8 Temmuz 1907 tarihli yaz~lar~~ için bk.

BA., BEO., nu. 232. 148, 232.155.

39 Anderson, Ayn~~ eser, s. 341.

40 Gabriel Noradounghian, Recueil d'Actes Internationaux de l'Empire Ottoman, c. 111, Paris

1902, S. 274-75.

41 Çayc~, Ayn~~ eser, S. 220.

42 Noradounghian, Ayn~~ eser, s. 345.

43 Meselâ H. ~~ 3 ~~ 4/ M. ~~ 2 Haziran 1896-1 Haziran 1897'de ~ talyanlar~n Cezair-i Bahr-~~

Sefid Vilâyeti'nde bir bahçe ile bir dükkân~~ 37.200 kuru~a ve bir dönüm yirmi evleklik bir tarlay~~ 9.500 kuru~a sat~n ald~ klar~~ bilinmektedir (BA., Y~ld~z, k~s~m: 22, evrak nu. 140, zarf:

(9)

TRABLUSGARB'DAK~~ FAALIYETLERI 837 maksad~yla 1890'll y~llarda Roma'dan Trablusgarb ve Bingazi'ye önemli mikdarda paralar gönderilmesine ba~land~~ 43a. Trablusgarb'da iktisadi yönden güçlü olma istekleri ve siyasi emelleri iyice anla~~lan Italyanlar~ n bu siyasetinin önüne geçmek üzere, 29 May~s ~~ goo'de Dahiliye Nezareti, ilgili makamlara sözkonusu yabanc~lar~n emlak sat~ n almalar~ na meydan verilmemesi yolunda tavsiyelerde bulundu. 26 Mart ~~ go3m'te Italya'n~ n istimlâk protokolünü imzalamas~ ndan dört gün sonra yani 30 Mart ~~ go3'te ise Sadaret, ad~geçen devlet tebaas~mn emlak al~m~n~ n yasaklanam~yaca~~-n~, fakat kontrol alt~nda bulundurulmas~~ gerekti~ini Trablusgarb idarecilerine duyurdu 44. Kendilerine ula~an emirler do~rultusunda hareket

eden ilgililer, daha önceleri Italyanlar tarafindan sat~ n al~nan ve içinde eski eserler bulunan Trablusgarb'~ n Karkari~~ köyündeki araziyi 1903 y~l~ n~ n May~s ay~nda geri almay~~ ba~ard~lar 45.

Italyan Hükümeti, Trablusgarb'da aç~l~r aç~lmaz Banco di Roma'y~~ arazi sat~ n almaya yöneltti. Uzun bir süre geçmeden de sözkonusu bankan~ n Trablusgarb ~ubesi müdürünün emlak al~m~~ ile ilgilendi~i Istanbul'da duyuldu. Bu konu ile alakal~~ olarak Sadaret, ii Aral~ k ~~ go7 tarihli bir yaz~~ ile Defter-i Hakani Nezareti'nden bilgi istedi. Nezaretin 24 Aral~ k ~~ go7 günkü cevab~ nda, Trablusgarb Defter-i Hakani Müdürlü~ü'nden ula~an aç~klamalara göre, 1907 y~l~~ Haziran ay~nda Italyanlar taraf~ ndan 34 .000 kuru~a alt~~ ma~aza, bir ev ve bir de han sat~ n al~nd~~~, hepsinin toplam

12.000 küsûr zira' raddesinde oldu~u, daha pek çok yerin sat~ n al~nmak

istenildi~i, Banco di Roma'n~ n resmi ruhsat~mn bulunmad~~~, Italyan Hükümeti'nin Trablusgarb'da emlak al~m~~ için ~~ o.000.000 frankl~k bir kredi açt~~~na dair rivayetin konsolosun bu husustaki i~leri takip etmesiyle do~ruland~~~~ ve banka müdürünün yürüttü~ü muvazaal~~ emlak ticaretinin Sadaret'in karar~yla yasaklanabilece~i bildirildi 46.

Italyanlar~ n Trablusgarb'da sürdürdükleri emlak al~m~~ faaliyetleri çok geçmeden Meclis-i Mahsus'un gündemine girdi. Meclis-i Mahsus, 8 Ocak 1908 günü yapt~~~~ toplant~da "bankan~n mul~dzaa sûretiyle ve külli sermaye vaz'~yla öyle vâsi bir mikyasda emldk ve ardzi-i cesime i~tirds~na devam etmesi de al~vdl-i husiisiye-i mahalliye nokta-i nazar~nca câiz olmad~~~na ve ma'-zalik di~er vildydt-~~ ~âhânede sdir tebaa-i ecnebiye hakk~nda mer'i olan usdl ve ka'ide ddiresinde olmak ve herhalde emdkin-i e~nfriye ve askeriyeye ve mahzdrdan sdlim olmayan mevdkie yak~n

43° BA., Y~ ld~z, k~s~m: 14, evrak nu. 251, zarf: 126-8.

44 BA., BEO., nu. 152.306. 45 BA., BEO., nu. 155.742. 46 BA., BEO., nu. 242.268.

(10)

olmamak ve mikyds-z ddi ve tâbi'klen ziyâde vüs'at ve cesâmetde bulunmamak üzere Trablusgarb' da bulunan italyalular~n dahi emlâk istimlâk etmeleri bi' t-tabi' men' olunam~yaca~~na binden muâmele-i istimlâkiyenin bu ~art ve esasa te~ fik~yla mezldr bankan~n muvâzaa sü'retiyle kendi nâm~na ve hudsiyle mah.d~rdan gayr-~~ sâlim mevâki' de emlâk-i cesime i~tirâ etmesine meydan verilmemesin"ni kararla~t~rd~. Dört gün sonraki Meclis-i Vükelâ toplant~s~nda da ayn~~ karara var~ld~~ 47.

Banco di Roma, özellikle emlakini rehin olarak vermesi kar~~l~~~ nda yerli halka kredi açma yolunu seçmi~ti. Bab-~~ Mi, bu durumu daha ~~ go8'in ilk aylar~ ndan itibaren dikkatle takip ediyor iken 48, ~~ talyanlardan di~er

ecnebiler gibi emlak istimlak edemedikleri hakk~nda ~ikayetler almaya ba~lad~. Y~ld~z Saray~'ndan Trablusgarb'a çekilen 23 Nisan 19(38 tarihli bir telgraf ile sat~ n alma i~leminin mülk sahiplerinin r~zas~yla yap~lmas~~ duyuruldu ve Bingazi'de hariçten gelmi~~ göçmenler varsa da Trablusgarb'~n bütün halk~~ yerli oldu~undan arazilerinin yabanc~lar~n eline geçmesine muvafakat etmiyeceklerinin bilindi~ine göre Italyanlar~ n ad~geçen vilayette sahibi bulunduklar~~ arazilerin "devâir-i belediye uhdesinde bulunub mevki-i müzâyede ve füruhta ç~karzlanlar m~... yoksa ahâli-i müslime uhdesinde olub medydn olmalar~~ hasebiyle hükmen füruht edilmek istenilen mi" oldu~u soruldu 49. üç gün

sonraki cevabi telgraftan anla~~ld~~~na göre, Trablusgarb'da en çok emlak ve bina sat~ n alanlar ~~ talyanlard~ r ve onlar~n ticaret ile servetleri ço~unluktaki di~er ecnebilerden daha fazlad~ r. Ayr~ca bir seneden beri Italya'n~ n siyasi emellerine hizmet eden Banco di Roma, nam-1 müstearla, de~er ve k~ymetine bakmayarak arazi ve emlak sat~n al~m~ na fazla ilgi göstermekte ve kural tan~mayarak konsoloslar~ n~n da nüfuzundan yararlanmaktad~ r. Bankalar~ n~ n imza ve muamelesi Osmanl~~ Hükûmeti taraf~ndan onaylanmayan ~~ talyanlar, emlak tasarrufu protokolüne uymayarak geni~~ ölçüde arazi ve emlak edinmek için halk aras~ nda arbede ç~ karmaktan çekinmediler 50 ve sahipleri ellerindeki tapu ve hüccetleri ortadan kald~ r~ p mülklerini makbuz kar~~l~~~ nda sat~n ald~lar 51.

Trablusgarb Valisi Recep Pa~a, banka hakk~ndaki kesin te~hisini koydu: "Roma Bankas~'n~n te'sisinden maksad, Trablus Vilâyeti'nde de~~ erinden ktymetle ardzi ve emlâk almak ve buraca ~u meblâ~~ ile zarara bakmayarak ticareti tevst eylemek"tir 52.

47 Ayn~~ belge; Meclis-i Vükelâ Mazbatalar~, nu. 117,8. Z[ilhicce]. [1] 325.

48 BA., BEO., nu. 244.778.

49 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 21.

50 Bayur, Ayn~~ eser, s. 74.

51 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 20.

(11)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 839 Bu geli~meler kar~~s~nda Dahiliye Naz~r~~ Mehmet Memduh Pa~a i~e kar~~t~. Pa~a, Italyanlara sat~lan arazinin yeri ve mikdar~~ ile yeni sahiplerinin adlar~n~n belirlenmesini Trablusgarb Valisi'nden istedi. Dahiliye Naz~ r~~ ayr~ca, ecnebilere Hicaz haricindeki vilayetlerde istimlak hakk~~ verildi~ini, yabanc~~ bankalar~n Osmanl~~ ~irketlerinden fazla bir haklar~~ bulunmad~~~n~, ecnebi muhacirlerin arazi alarak vatan edinmeleri-nin yasak oldu~unu, hangi cins mülkün sat~lmayaca~~n~~ ve bunlar~ n d~~~ nda kalanlar~n Italyanlar taraf~ndan al~ nmas~n~n engellenmemesi gerekti~ini, konu ile ilgili muamele ve neticelerin kendisine yaz~lmas~n~~ bildirdi 53.

4 May~s ~~ 9o8'de Trablusgarb'dan Dahiliye Nezareti'ne yaz~lan cevapta Italyanlar~n emlak ve ticaretinin yerli halktan çok oldu~u ve arazi al~m~nda mü~kilâtla kar~~la~t~klar~na dair onlar~n herhangi bir ~ikayetine rastlanmad~~~~ anlat~ld~. Ayr~ca ~ikayetlerin hep "Roma Bankas~'n~n buradaki ~ubesinin edinmek istedi~i emlâk ve buna mümâsil ~eylerden" ileri geldi~i, Banka Direktörünün istimlâk hususundaki a~~r~~ dü~künlü~ü ve bunun için konsoloslar~n~~ nizam ve kaideler bakmayarak nüfuz kullanmaya yönelttikleri, "Bank Heye'tiyle Konsolos'un ~u meramlar~n~~ gayr-~~ me~rü' bir sürede edinecekleri emlâke muhâcir celb ve Sicilya anar~istlerini iskân ile ihdüs-~~ gavâile istidâd~~ te'min ipin bir tarik" oldu~u belirtildi. Sonunda usülsüz yollarla ve sahte belgelerle arazi almas~ na engel olunan Banco di Roma'n~n, ~ikayetlerini Roma'ya yapt~~~~ ve normal biçimde arazi edinenlere kar~~~

konulmad~~~~ gibi i~lemlerinin de geciktirilmedi~i haber verildi 54.

Buna ra~men kendilerini imtiyazl~~ görmekte ~srar eden Italyanlar, emlak al~m~~ ile ilgi ~ikayetlerini Istanbul'daki sefaretleri vas~tas~yla sürdürdüler ". Trablusgarb'dan Dahiliye Nezareti'ne bu ~ikayetlerin as~ls~zl~~~, "Roma Bankas~~ ile me'mtirlar~n~n istimlâk-i emlâk hus~2sundaki inhimaklar~~ ve kanün ve ka'ide hilâfina hareketle ika'-~~ mü~kilâta çal~~malar~~ sebebini"n ara~t~ r~ld~~~~ ve "bankan~n merbilt oldu~u Italya'daki müessese-i maliye veya bankan~n reis-i sanisi Roma'ca en büyük bir makam-~~ siyasi i~gal etmekde olan zat~n birâderi" oldu~u duyuruldu 56.

Trablusgarb Valili~i, Italyanlar~n ~ikayetlerinin as~ls~z oldu~unu ve hiçbir mesnede dayanmad~~~n~~ 13 May~s 9o8'de Hariciye Nezareti'ne de

53 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 15, 18. 54 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 17. 55 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 12.

56 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 13. Banco di Roma'n~n Ikinci Ba~kan~,

Idari Dan~~man~~ ve Kraliyet Meclisi'nin senatörlerinden olan Romolo Tittoni, D~~i~leri Bakan~~ Tommaso Tittoni'nin karde~idir.

(12)

bildirdi. Bunun yan~s~ ra Italyanlar~n her tebaadan daha fazla servet ve ticarete sahip bulunduklar~~ anlat~ld~ktan sonra "Buradaki Bank di Roma'n~n hakikatde direktörü Hâriciye Nüz~n Tittoni'nin Italya'daki birâderi" oldu~u "servet ve nüfuz tariktyla tedrici bir istilây~~ te'~nfne burada k~rkdört milyon frank sermaye ile kü~ild etdikleri banka nâmuza zarar ve ziyâna bakmayarak k~ymetinden birkaç misli fazlas~yla arazi ve emlâk edinmek ve bu tarzda nam-~~ müsteâr ile o gibi ~eyler istihsjâline çal~~mak oldu~u katiyen hafi ve mekt~lm bir ciheti". kalmad~~~ , Roma'da oturan [Ernesto] Pacelli * adl~~ biri Banco di Roma Direktörü [Enrico] Bresciani'yi s~ n~ rs~z ölçüde arazi ve emlak almaya tevkil ve memur etti~i ve bankan~n bir memurunun da Roma'dan ald~~~~ gizli talimatla Homs Livas~'ndaki münazaal~~ arazi ve emlak ile ilgilendi~i belirtildi 57.

Trablusgarb Valili~i'nin yaz~lar~ ndan Italyanlar~n siyasi emel ve niyetlerini kesinlikle ö~renen Bab-~~ Mi, bir yandan onlar~~ tecavüzkar davran~~lar~ndan cayd~rmak üzere Trablusgarb ve Bingazi'ye top, tüfek ve cephane gönderilmesi ve asker toplat~lmas~~ gibi tedbirlere ba~vururken, öte yanda da yabanc~lar~n eline geçmesinde sak~nca görülmeyen mili emlak ve arazilerin muamelelerinin tehir edilmemesini ve 'yaln~z arâzf-i cesfmenin ve mebâni-i askeriye civar~ndaki yerlerin eyddi-i ecânibe intikaline husasiyle banka nâm~na gerek terhin süretiyle emlâk ve arâzi al~nmas~na meydan verilmemesi"ni ilgililere

bildirdi 58.

23 May~s ~~ go8'de Trablusgarb'dan Dahiliye Nezareti'ne ula~an bir yaz~da, teklif edilen yüksek fiatlara ra~men yerli halk~n mülklerini I talyanlara satmad~~~, yabanc~lara zay~f ve tamahkâr kimselerin topraklar~~ ile münazaal~~ arazinin sat~ld~~~, hattâ bu i~lerde sahte evrak düzenlendi~i ve emlak al~m~nda en çok faaliyet gösteren [Ugo] Baldari'nin Roma I~gal-i Umümi Nezâreti mühendisi oldu~unun belirlendi~i anlat~ld~~ 59.

Ayn~~ zamanda Banco di Roma'n~n memurlar~ndan biri olan Baldari'nin 6°, protokol hükümlerine uygun dü~meyen toprak parçalar~n~~ sat~n almak istemesi ve mahalli idarecilerin bu duruma mani olmaya çal~~malar~~ üzerine Italya Serareti meseleye kar~~maktan çekinmedi. Nitekim 6 Haziran ~~ go13'de Hariciye Nezareti'ne an~lan Sefaret taraf~ndan bir muht~ ra verildi. Bunda Homs yak~nlar~ndaki Lebde'de sahibinin Baldari'ye terk ve fera~~ etti~i üç hektarl~k bir arsan~n sat~~~ i~lemlerine

* Ernesto Pacelli, Banco di Roma'n~n genel müdürüdür.

57 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 1 o.

58 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.4.22; BA., BEO., A. MTZ. TG. D. H., 1326.6.26,

lef: 4.

(13)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 841

muhalefet edildi~i hat~ rlat~ld~, bu ve benzeri engellemelere son verilmesi istendi. Durumun do~ruluk derecesini soran Dahiliye Nezareti'ne, 27 Haziran ~~ go8'de Trablusgarb Valili~i verdi~i cevapta, öncelikle Lebde'nin eski eserler bak~m~ndan önemli, al~nmak istenen bölgenin ise kimseye sat~lamaz bir yer ve mirl arazi oldu~u, Padi~ah'tan irade ç~ kmad~ kça bir yabanc~ya sat~lam~yaca~~~ üzerinde durdu. Daha sonra da Baldari'nin uyu~ma yoluyla birkaç hisseden ibaret bir bahçe sat~ n ald~~~~ etraf~na hakim bu yerin sahilde bulunmas~ndan dolay~~ fera~~n~n mümkün olmad~~~ n~, öteki ortaklar~n bu araziyi alabileceklerini, ad~geçen kimsenin hep münazaal~~ yerleri uya~arak hükümetin bilgisi d~~~ nda elegeçirmek istedi~ini, herhangi bir Italyana tasarruf hakk~~ için engelleme ve bask~~ yap~lmad~~~n~~ ve di~er devletlerin tebaas~~ gibi bunlara da protokol hükümleri dairesinde kolayl~k sa~land~~~n~~ bildirdi 61.

Trablusgarb Valisi'nin bu aç~klamalar~ na ra~men Baldari'nin meselesi ve yaz~~malar devam etti. Bu arada Homs' ta iki arsay~~ mülk edinen Baldari, yine ayn~~ yerde 5 dönüm arazi, 84 kadem arsa ve tahminen 10.400 m2 lik bir bahçeyi sat~n almak istedi. Ancak Vali Recep Pa~a, yüzölçümü belirtilen arazinin bir k~sm~ n~ n vak~f araziye kom~u oldu~unu, di~er bir bölümünün sat~~~n~n sahte belge ile yap~ld~~~n~, arsamn biti~i~indeki evin sahibi taraf~ndan al~ nd~~~n~~ bahçenin ise sahilde bulundu~unu ve Sultan'~n iradesi ile sat~labilece~ini bildirerek buralar~n Baldari'ye mülk olarak verilemiyece-~ini 1908 y~l~~ Temmuzunun son günlerinde Bâb-~~ âll'ye duyurdu 62.

Trablusgarb Valisi Recep Pa~a'n~n, Banco di Roma yöneticileri ile emlâk sat~n alanlar~ n ki~iliklerini ve faaliyetlerini bu derece titiz bir ~ekilde ara~t~ r~p yak~ndan takip etmesi, onlar~n anla~malara ayk~r~~ hareketlerinin önüne geçmesi, onun meselenin önemini müdrik biri oldu~unu aç~kça ortaya koymaktad~r. Pa~an~n konuya vukufu ve hukuki yollarla i~e çözümler bulmas~~ yan~nda yazd~~~~ raporlarla, Bâb-~~ âli'yi ayd~nlatt~~~~ gibi hükümet üzerinde tesirli oldu~u muhakkakt~r. Gerçekten de 16 Haziran ~~ go8'de Sadaret'ten kendisine gönderilen yaz~~ bunun en aç~k delilidir. Burada ilkin Italyanlar~n sürdürdü~ü siyaset ve te~kil ettikleri tehlike bütün aç~kl~~~~ ile belirtilmekte ve sonra da al~nacak tedbirler s~ralanmaktad~r. Italyan siyaseti ve tehlikesi "Bingazi hakk~nda baz~~ amdl-i siydsfyi td'kfb ve ihdds-~~ ihtildfdt ve mü~kilâta daima vesile taharri etmekde olan ba'z~~ ecanibin tevessül eyledikleri te~ebbüsât~n ba~l~calar~~ oralarda e~l~ds ve bankalar ve sair müessesât nâmlar~na arazt-i

60 BA., BEO., nu. 252.062.

61 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.5.27. 62 BA., BEO., nu. 252.062.

(14)

cestme ve nikat-~~ mühimme istimlak ve mektebler ve hastahaneler te' si s ve bankalar ve postahaneler vesdir müessesât kü~ad etmek ve ahaliye emlak ve arâzt istirhan~yla para krdz etmek ve hildm-~~ vddede te' deyn edemeyenlerin emlak ve arâzfsi ni uhdeleri ne geçirmek ve sevdhilde vapurlar~~ i~letmek ve her vesileden stifide ahdliye hildfet-i muazzama hakk~nda perverde etdikleri ihtisdsdt-~~ sdd~kaneyi tevhine ve ~talyanlara temâyüllerini te'~nine ve ~talya nülüzunu te'sfse çal~~mak" ,"Külliyelli bir sermaye ile te~kil edilen bir sendika ve Roma Bankas~~ hesab~na ndm-~~ müstearla birçok arâzt mübâyaa olunmak" ve "ecnebi muhdcir iskdn~~ maksadi ta' kil~~ edildi~ine ~üphe b~ rakm~yacak süretcle emldk ve arazi mübâyaas~na te~ebbüsleri" ile ifade

edilmektedir. Gösterilen tedbirler aras~ nda ise çocuklar~ n ecnebi okullar~na gönderilmemesi, halk~ n bayan hastahanelerinde tedavilerine mahal b~ rak~lmamas~, yabanc~lara kar~~~ ihtiyatl~~ davran~lmas~, emlak ve arazilerini Osmanl~lar d~~~ ndakilere satarak veya rehine vererek borçlanmamalar~na ihtimam olunmas~~ hususlar~~ dikkati çekmektedir 63.

Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da Vapur i~letmesi (1907-1908)

Italyanlar~ n Trablusgarb'da 1883'ten beri d~~~ hatlarda çal~~an bir denizyolu acentas~~ sahibi olduklar~~ 64 ve vilayetin d~~~ ticaretinde birinci s~ ray~~ i~gal ettikleri bilinmektedir 65. Böyle olmakla beraber onlar, Trablusgarb Vilayeti k~y~lar~nda (karasular~nda) gemi veya vapur i~letme hakk~ na sahip de~illerdi.

Italyanlar, Trablusgarb'daki iktisadi üstünlüklerini peki~ tirmek için posta, nakliye ve seyahat i~lerine de ilgi gösterdiler. Nitekim onlar~n bu konudaki niyetlerini sezen Trablusgarb Valili~i, ~~ 906 y~l~~ ortalar~nda, vilayetin kalk~ nd~ r~lmas~~ hakk~ nda al~ nmas~~ gereken tedbirler aras~nda belli mesafelerde i~letilmek için tramvay ve sahillerde çal~~t~r~lmak üzere vapurlar sat~n al~ nmas~~ gibi hususlara yer vermi~tir 66.

Bab-~~ ah, Trablusgarb Valisi'nin al~ nmas~n~~ istedi~i tedbirleri gerçekle~tiremeden Italyanlar harekete geçtiler. Banco di Roma müdürü Bresciani, ~~ go8 y~l~~ Mart ay~ nda Trablusgarb Valili~i'ne verdi~i bir istidada, haberle~meyi kolayla~t~ rmak için vilayet k~y~lar~ndaki limanlar aras~ nda bir vapur çal~~t~raca~~n~~ ve Osmanl~~ postalar~n~n ücretsiz olarak

63 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.5.16. 64 Karasapan, Ayn~~ eser, s. 163.

65 bk. not 12, 13.

66 BA., BEO., A. MKT. TG. DH., 1324.5.20. II. Abdülhamid'in Trablusgarb'~ n kalk~ nmas~~ meselesi içinde ula~~m probleminin çözümlenmesine de ~~~ k tutan tarihsiz bir muht~ ras~~ için bk. Sultan II. Abdülhamid Han, Ayn~~ eser, s. 226-34.

(15)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 843 ta~~nmas~na nza ve kendilerine kolayl~klar gösterilmesi hususunda ilgililere emirler verilmesini istedi .Bu iste~i reddeden Vali, 2 Nisan ~~ go8 tarihli bir ~ifre telgrafla Sadaret'i durumdan haberdar ederek bankan~n ticari amaçla de~il de siyasi gayelerle aç~ld~~~n~, bankan~n bu maksatlann~n desteklenme-sine izin verilmeyece~ini, vapurun ruhsat al~nmadan i~letilmek istenmesi halinde yerli halk~n "ana mudmele etmemeleri ve riiküblanna müsdade olunmayaca~t"n~~ bildirdi 67.

ii Nisan ~~ go8'de Banco di Roma'ya ait bir vapur Trablusgarb liman~na geldi ve ayn~~ gün Vali, ne yap~lmas~~ gerekti~ini Istanbul'a sordu 68. Hükümet merkezinden derhal cevap alamayan Vali, Italyan Konsolosu'na sahillerde i~letilmek üzere vapur getirilmesinin hukuk d~~~~ Oldu~unu ve halk ile memurlara da vapura binmemelerini ve yük vermemelerini duyurdu. Sadaret ile Hariciye Nezareti'nin vapur konusunda yaz~~t~klan 69 bir s~rada ~~ 7 Nisan ~~ 9o8'de Marco Aurelio adl~~ vapur ilk seferine yolcusuz ç~kt~. Çünkü yerli halk, Vali'nin iste~i istikametinde hareket etmi~ti 70.

Nihayet 21 Nisan ~~ 908'de, Bab-~~ ali'nin karar~, Trablusgarb'a ula~t~. Bu kararda sözkonusu vapurun seyahat ve seferden çekilmesi mümkün görünmü~se de Trablusgarb'da Osmanl~~ gemilerinin bulunmay~~~ndan dolay~, Meclis-i Vükela'n~n karan ve Padi~ah'~n iradesi ile Italyanlar~n belirli rüsümu ödemeleri ~art~yla vapur i~letmesine "müsamaha" olundu~u ifade edilmi~tir 71. Böylece Osmanl~~ Hükümeti, bir emr-i vakiye daha boyun e~mi~~ olmaktayd~. Italyanlar ise Trablusgarb'da bir deniz ula~~m ve nakliye hatt~~ kurmay~~ ba~arm~~~ bulunmaktayd~~ 72. Bunun sonunda onlar, vilayetin iktisadi hayat~na daha da çok nüfuz ederek üstünlüklerini iyice artt~rma ve peki~tirme yolunda mühim bir ad~m atm~~~ oldular.

Çok geçmeden Ba.19-1 ali, Trablusgarb'da vapur i~letmekle Italyanlar~n yerli halk~~ kendilerine meylettirmek istediklerini ve siyasi maksath bu geli~melere kar~~~ tedbirler al~nmas~~ gerekti~ini Valili~e bildirdi 73. Valinin bir yaz~s~na göre, ~~ 908 y~l~~ ortalar~nda müslüman ve sad~k tebaa, ecnebilerin bu faaliyetleri kar~~s~nda, vapur ve otomobil i~letmek hususunda istekli görünerek tepkilerini gösterdiler 74. Ancak halk~n bu isteklerini ne ölçüde gerçekle~tirebildikleri ~imdilik tesbit edilememi~tir.

67 BA., BEO., A. MTZ. TG. HR., 1326.3.25. 68 BA., BEO., A. MTZ. TG. HR., 1326.3.25.

69 BA., BEO., A. MTZ. TG. HR., 1326.3.25. 7° BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.3.26, lef: ~ g.

72 Thomas Nelson Page, Italy and The World War, Londra 1921, s. 118. 73 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.5.16.

(16)

Me~rutiyetin ilân~ndan Sonraki Geli~meler

Italyan Hükümeti'nin siyasi amaçlar~ na vas~ta olarak kullan~ p destekledi~i, yöneticileri ile sermayedar ve siyasiler aras~nda akrabal~k ve i~birli~i bulunan Banco di Roma, halka arazi ve mülkünü rehin etmesi kar~~l~~~~ borç para vererek ve normal bedeli üstünde fiat biçerek, emlak ve arazi al~ m~~ ile vapur i~letmecili~i sahalar~ nda k~sa sürede önemli ilerlemeler kaydetti. Banka bütün bu faaliyetlerini ticareti geli~tirmek amac~yla yapt~~~n~~ ilan ve ifade ediyordu. Hattâ buna k~smen de olsa inanan Osmanl~~ idarecileri vard~. Oysa Italyanlar~ n Trablusgarb ve Bingazi'deki bütün bu faaliyetleri, ticari nüfüz sa~layarak Italyan Hükümeti'ni askeri bir i~gal hareketinin gerektirece~i emek ve masraflardan kurtarmak amac~ n~~ güdüyordu ". Gerçekten de sava~~n ç~kt~~~~ ~ gi I y~l~~ güzüne kadar Trablusgarb'~n iktisadi ve smai hayat~~ Italyanlar~n eline geçmi~ti 76. Buradaki sanayi kurulu~lar~~ aras~nda Banco di Roma'ya ait olanlar da mevcuttu ".

907'de Trablusgarb'da 44 milyon frank sermaye ile aç~lan Banco di Roma,dört y~l sonunda yani ~ gi I 'de, Italya D~~i~leri Bakan~~ San Giuliano'nun ifadesine göre para muamelesini 244 milyon, kasa mevcudunu 38 milyon, cüzdan mevcudunu 31 milyon ve cari hesaplar~n~~ 8o milyon franka ula~t~rm~~t~~ 78. Bu durum, zaman~~ içinde bankac~l~k bak~m~ndan

önemli bir geli~medir.

Banco di Roma, Trablusgarb'da bir taraftan iktisadi üstünlük kurarken öte taraftan da Italyan nüfuzuna muhalefet etmemeleri için halk aras~nda itibarl~~ kimseleri elde etmeye çal~~t~. Banka bu maksatla Sünüsi ~eyhlerine hediyeler gönderdi. Hediyeleri kabul etmelerine ra~men ~eyhlerin ço~u Italyan faaliyetlerini Osmanl~~ idarecilerine bildirdiler 79.

Banco di Roma, daha 1890 y~l~nda Trablusgarb'~n Italyanlar taraf~ndan i~gal edilmesine taraftar olan, bu i~gal hareketine yard~m etmek isteyen, bunun için de Italyanlardan para talep eden, Trablusgarb'da Tunus'taki idarenin bir benzerinin kurulmas~n~~ arzulayan ve hareketlerinin Valilik taraf~ndan takip edildi~ini bilen Trablusgarb ~ehri Belediye Ba~kan~~

74 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.9. 75 Page, Ayn~~ yer.

76 W.T. Stead, Tripoli and The Treaties or Britain's Duty in This War, Londra 1911, S. 42, 68;

Bayur, Ayn~~ eser, s. 78.

77 Stead, Ayn~~ eser, s. 68; Anderson, Ayn~~ eser, s. 342. 78 Bayur, Ayn~~ yer.

(17)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 845 Karamanl~~ Hassune Pa~a'y~~ 80 elde etmekte zorluk çekmedi. Bir yabanc~~ yazar~ n da ifade etti~i gibi Banka, Hassune Pa~a'y~~ her ay ödedi~i 4.000 lira gibi küçük bir mebla~~ kar~~l~~~~ kazand~~ 81. Hassune Pa~a'n~ n 1908 ink~lab~ndan sonra Trablusgarb'da kar~~~ kl~klar ç~kartmas~~ 82, Banka'n~n ~g~ o y~l~nda Belediye'ye 100.000 frankl~k hesap açmas~~ 83 onun Italyanlarla i~birli~i yapt~~~ na delâlet etmektedir. Vali Ibrahim Pa~a'n~n Hassune Pa~a'ya bu hesab~~ kapatt~r~p yerine ayn~~ ~artlarda Osmanl~~ Bankas~'nda hesap açt~ rmaya mecbur etmesi 84 ise Vali'nin 20 y~l önceki Trablusgarb Valisi Kamil Pa~a gibi Belediye Ba~kan~'n~n Italyanlar lehine faaliyetlerin-den haberdar oldu~unu crtaya koymaktad~ r.

Banco di Roma ve Italya Krall~~~, Trablusgarb Vilâyeti'nin di~er bölgelerindeki yerli halkla da, i~birli~i yapm~~~ ve onlara para da~~tm~~ t~r 85. Bu arada Trablusgarb bas~ n~nda, I talyanlarla i~birli~i yapan yöneticiler ve bu devletin bask~lar~ na kar~~~ yetersiz kalan ki~iler aleyhinde yaz~lar ç~ kmaya ba~lad~. Bu yaz~larda ayr~ca, Trablusgarb üzerindeki Avrupa emperyalizmine kar~~~ takip edilmesi gereken yol gösterilmeye çal~~~ld~~~~ gibi bölgedeki siyasi faaliyetlerinden ötürü I talya'y~~ protesto etmek için grev ça~r~s~~ dahi yap~ld~~ 86. Italya'n~n Trablusgarb'daki ekonomik ve politik gücünü gün geçtikçe artt~ rmas~, bu vilâyette sürgünde bulunan Genç Türkler tarafindan da üzüntü ve endi~e ile gözlenmektey-di 87

Di~er yandan bölgedeki Osmanl~~ idarecileri, gerek II. Me~rutiyet'in ilân~n~~ takiben Harbiye Naz~ rl~~~'na getirilen ve ciddi tedbirler al~nmas~ndan yana olan Recep Pa~a gerek halefi olan valiler, Banco di Roma'y~~ ve Vilayet'te kendilerini di~er devletlerin tebaalar~ ndan daha imtiyazl~~ gören Italyanlar~n kontrol alt~ nda tutmaya çal~~m~~lard~r 88. Ancak bu durumdan rahats~z olan I talyanlar, 1911 y~l~~ A~ustos ay~ nda Ibrahim Pa~a'y~~ vazifesinden yani valilikten azlettirmeyi ba~ard~lar 89. 80 T. Palamenghi- [Francesko] Crispi, Politica Estera-Memorie e Documenti, Milano 1914, s. 386.

81 Anderson, Ayn~~ yer.

82 Rossi, Ayn~~ eser, S. 349; Ertuna, Ayn~~ eser, S. 12-14. 83 Bayur, Ayn~~ eser, S. 75-76.

84 Ayn~~ eser, s. 76.

85 Anderson, Ayn~~ eser, s. 343. 86 Ayn~~ eser, S. 340.

87 Feridun Kandemir, jüri Türklerin Zindan Hat~ralar~ , Istanbul 1975, S. 125, 138, 150-51. 88 Page, Ayn~~ eser, s. 117-18, ~~ ~ g; Bayur, Ayn~~ eser, s. 71, 72-73, 75-76.

(18)

Bununla da yetinmeyen Italya, Osmanl~~ yönetiminin yapt~~~~ müdahalelerin Banco di Roma'y~~ zarara soktu~unu iddia ederek 29 Eylül 1911 tarihinde Osmanl~~ Devleti'ne sava~~ açarak as~l niyetini belirtmekten kaçmmam~~t~ r 99. Italyan Hükümeti, Bâb-~~ âli'nin sava~~~ önlemek için Trablusgarb'daki ~ talyanlara daha geni~~ iktisadi imtiyazlar vermeye raz~~ oldu~unu bildiren bir teklifini de nazar-~~ dikkate almayarak karar~ndan dönmemi~tir

Ç~kan sava~ta, 1911 y~l~~ Ekim ay~nda, Trablusgarb ~ehri, Belediye Ba~kan~~ Hassune Pa~a tarafindan Italyan askeri birliklerine teslim edildi. Italyan i~galinden sonra Hassune Pa~a, makam~n~~ korudu 92 ve onun gibi i~birlikçiler de i~galcilere yard~m teklif ettiler 93. Bu durumlar, Banco di Roma ve Italyanlar ile Hassune Pa~a ve öteki i~birlikçiler aras~nda organik bir bak~n varl~~~n~~ daha da peki~tirmektedir. Ayr~ca Banco di Roma'n~n, Trablusgarb'~n i~galinde önemli pay~~ oldu~unu gözler önüne sermektedir. Zaten Trablusgarb harbinin ( 191 I- ~~ 91 2) ba~l~ca destekleyicileri aras~nda ad~geçen bankan~n bulundu~u bilinmektedir 94.

Sonuç

Netice itibariyle iktisadi ve kültürel gayelerle geldi~i ileri sürülen bankalardan biri olan Banco di Roma'n~ n 95, siyasi amaçla kullan~larak

hakimiyet ve sömürü vas~tas~~ oldu~u bir gerçektir. Bunun için de Banco di Roma, Bâb-~~ âfi'nin muhalefetine ra~men Trablusgarb'da ~ubeler açm~~, kanuni veya gayr-~~ kanuni yollara ba~vurarak arazi sat~n alm~~, dü~ük faizle kredi vermi~, sanayi, ticaret ve ula~~m sahas~nda yat~ r~mlar yapm~~, Italyan nüfuzunun yay~lmas~na engel olmamalar~~ yahut Italyan etki ve i~galini kolayla~t~rmalar~~ için vilâyetin tan~nm~~~ kimselerine para ve hediyeler vermi~tir. Di~er taraftan Italya, banka kurmadan uygulad~~~~ benzeri politika ile Tunus'u elde etmeyi ba~aramamakla beraber tecrübe kazanm~~~ olmal~d~r. Italya, bu tecrübenin ~~~~~~ alt~nda Banco di Roma'y~~ da vas~ ta olarak kullanarak Trablusgarb'da hakimiyet kurmay~~ ba~arm~~t~ r.

90 Giovanni Gioletti, M6moires de ma Vie 3, çev. Jean Carr&e, Paris 1923, s. 2I o- ~~ 1. Italyan

Ba~bakan~~ Gioletti'nin sava~~ bahanesi olan bu iddialar~n~n, 1911 y~l~~ Haziran ay~nda Italya D~~i~leri Bakan~~ San Giuliano'nun meclisteki konu~mas~ ndan al~nan Banco di Roma hakk~ ndaki bilgilerle taban tabana z~ t oldu~u görülmektedir. bk. not 78.

91 Benneth, Ayn~~ eser, ,s. 182, 186,196,257; Rossi-Orhonlu, Ayn~~ eser, s. 449; Karasapan, Ayn~~

eser, s. 203; Ertuna, Ayn~~ eser, s. 146-47.

93 Anderson, Ayn~~ yer. 94 Benneth, Ayn~~ eser, s. 272.

95 Trablusgarb'~n i~galinden önce Italyanlar~n bu bölgeye her y~l 1.7oo.000 frank

civar~nda kültürel harcama yapt~klar~na dair do~rulu~u tahkik edilememi~~ bir bilgi için bk. Tevfik Çavdar, Osmanl~lar~n rarz-Sömürge Olu~u, Istanbul 1970, s. 105.

(19)

TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 847 Di~er ecnebi bankalar~n hemen hepsinin aksine ilk ~ubesini Osmanl~~ Devleti'nin merkezi ve en büyük ~ehri olan Istanbul'da de~il de ta~rada yani Trablusgarb'da hizmete sokmas~, Banco di Roma'n~n siyasi hedefini aç~kça gösteren bir ba~ka husustur 96. K~sacas~~ Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da aç~l~~~ sebebi ve faaliyetlerinin amac~; bankac~l~ktan çok politika, emperyalizm ve sömürü ile yak~ndan ilgilidir. Banka, bölgede Italyan nüfuzunun h~zla yay~lmas~na yard~mc~~ olmu~, sava~~ ve i~gal için gerekli ortam ve bahaneleri yaratm~~t~r. Bu sebeple baz~~ yabanc~~ yazarlar, Banco di Roma'n~ n Trablusgarb'~n i~galine yönelik bu faaliyetlerini dürüst bulmad~ klar~ n~~ aç~ kça ifade etmi~lerdir 97.

9 6 Banco di Roma'n~ n Istanbul'da bir ~ube açmas~~ 1911 senesine rastlar.

9 7 Stead, Ayn~~ eser, s. ~ o8; Ahmed M. Ashiurakis;La Lotta Per La Liberazione De/la Giamahiria

(20)

*:!

-„ _!£.•

Referanslar

Benzer Belgeler

MATEMATİK.. Aşağıda renkleri dışında özdeş olan mavi, sarı ve kırmızı renkli kartlar verilmiştir. Her renkten eşit sayıda kart bulunmaktadır.. Dizilen bu kartların

Verilen bilgilerden yola çıkılarak aynı gün Güney Yarım Küre'de eş yükseltide oldukları bilinen X, Y ve Z şehirlerinde yaşanan gece süreleri arasındaki ilişki

Dünya’da birçok ülkede hızla yayılan (Covid 19)Koronavirüs salgını nedeniyle ülkemizde alınan tedbirler doğrultusunda bizler de Tunceli Milli Eğitim ailesi olarak eğitim

Nitekim iniuria aile evladına karşı işlendiği takdirde, özel hukuk davası olan actio iniuriarum’u açma hakkı kural olarak aile babasındadır; öte yandan actio

Avanzâde Mehmed Süleyman Trablusgarb ve Devlet-i Aliyye-İtalya Vekāyiʻ-i Harbiyyesi’nde İtalya’nın yakın tarihi, Osmanlı Devleti’ne verdiği notalar ve Osmanlı’nın

Aşağıda aynı ortamda bulunan, başlangıç hacimleri aynı ve uçlarına ağırlık bağlı balonların çeşitli sıvılar içinde batması sırasında oluşan

1. gün satılan dürüm sayısı, aynı gün satılan pizza sayısından 75 tane fazla olmuş ve 2.. Beraber sinemaya gitmek isteyen Ece ve İpek, uygun oldukları zaman

Söz konusu mali göstergeler üzerinde etkisi incelenecek para politikası araçları ise zorunlu kar ılık oranları, Merkez Bankası borç alma ve borç verme faiz oranı