OSMANLI BELGELER~NE GÖRE
BANCO DI ROMA'NIN TRABLUSGARB'DAK~~
FAALIYETLERI
ÖZCAN MERT
Akdeniz'in güney k~y~lar~nda önemli bir ticaret merkezi olan Trablusgarb, yap~lan sava~lar sonunda 1551 y~l~~ A~ustos ay~nda Malta ~övalyelerinden al~narak Osmanl~~ topraklar~na kat~lm~~t~~ 1. Bir beylerbeyi-lik haline getirilen Trablusgarb, 564'te Turgut Reis'in ölümünden sonra bir süre Cezayir'e ba~lanarak idare edildi. Uluç (K~l~ç) Ali Pa~a gibi kudretli beylerbeyilerin görev yapt~~~~ eyaletin Istanbul'dan çok uzakta bulunmas~~ ve kontrolünün güçlü~ü merkezi otoritede tedirginlik yarat~nca 1587'de Trablusgarb ve Cezayir yeniden müstakil birer beylerbeyilik oldu 2. Sonraki y~llarda Trablusgarb'da, merkezi idarenin giderek zay~flamas~~ kar~~s~ nda, kar~~~ kl~ klar ç~ kt~~~~ gibi yeniçerilerin kurdu~u divan eyalet yönetiminde etkili olmaya ba~lad~. Bu divan ba~kanl~~~ na yeniçerilerin seçti~i ba~kanlar yani day~lar, XVII. yüzy~l ba~~nda eyaletin yönetiminde söz sahibi oldular.
Day~lar devrinde de kar~~~ kl~ klar~n son bulmad~~~~ Trablusgarb'da idare, Anadolu'da yerli ayân ve e~raf~n ta~ra yönetimine hakim olmaya ba~lad~ klar~~ ve mahalli hanedanl~ klar kurduklar~~ bir s~rada 2a, I 71 ~~ y~l~nda Türk as~ll~~ Karamanl~~ ailesinin eline geçti. Eyaletteki karga~ay~~ ortadan kald~ ran Karamanl~~ Ahmet Bey'in kurdu~u ve Karamanl~~ ailesinden gelen valilerin devam ettirdi~i yönetim, 1835 y~l~ na kadar sürdü 3. Bu tarihte Trablusgarb'da merkezi otorite tekrar etkili olmaya ba~lad~~ ve vilayet 1911'deki Italyan i~galine kadar Bab-~~ alrnin temsilcileri taraf~ndan yönetildi.
1 Ettore Rossi-Cengiz Orhonlu, "Trablus", isldm Ansiklopedisi, c. XII/ ~ , s. 447; Ismail
Hakk~~ Uzunçar~~ l~, Osmanl~~ Tarihi 2, c. II, Ankara 1964, S. 385-86.
2 Uzunçar~~l~, Ayn~~ eser, s. 296.
2" Yücel Özkaya, Osmanl~~ Imparatorlu~unda ilydnl~k, Ankara 1977; Ayn~~ yazar, "XVIII.
Yüzy~l~n Ilk Yar~s~nda Yerli Ailelerin Ayânl~klar~~ Ele Geçiri~leri ve Büyük Hânedanl~klarm Kurulu~u", Belleten, c. XLII, nu. 168 (1978), s. 667-723.
3 M. Fuad Ezgü, "Karamanl~", Islâm Ansiklopedisi, c. VI, s. 311-16; R[obert] Mantran,
XX. Yüzy~l Ba~~nda Trablusgarb
1881'de Tunus'un Fransa ve bir y~l sonra da M~s~r'~n Ingiltere taraf~ndan i~gal edilmesi ile Trablusgarb, Afrika k~t'as~ndaki tek Osmanl~~ vilayeti olarak kald~. Sahra ve bilhassa Sudan'~n Akdeniz ile olan ticaretinin en k~sa ve emniyetli yollar~n~n Trablusgarb ile müstakil Bingazi sanca~~ndan geçmesi buralar~n co~rafi konumlar~n~n ehemmiyetini aç~kça ortaya koymaktad~r 4 Trablusgarb, tar~ma elveri~li topraklar~~ çok az bir vilayet oldu~undan buradaki zeytin ve hurma üretimi önemlidir. Ba~l~ca ticaret ve ihracat maddeleri aras~nda çar~af, kilim, battaniye, Zeytinya~~, safra, sünger turunçgiller, incir, hurma Sudan'dan gelen fildi~i ve deveku~u tüyü ile ~~ goo y~l~~ civar~nda önemini kaybeden halfa otu mevcuttu 5. Buras~~ ayr~ca zengin fosfat yataklar~na da sahipti 6. Bu durumuyla Trablusgarb,
emperyalist devletlerin özellikle Italya'n~n ilgi ve dikkatini çekmekteydi. Italyanlar~n Trablusgarb üzerindeki emelleri
XIX. yüzy~lda Italyanlar~n dikkatini Trablusgarb üstüne çeken ilk devlet adam~, ~~ 857 deki bir mülakatta buran~n Sardinya'ya verilmesini ileri süren III. Napoleon'dur 7. Ancak bu tarihlerde Italyanlar milli birlikten
yoksun bulunduklar~~ için Trablusgarb ile ilgilenecek durumda de~illerdi. Milli birli~ini 187o'te tamamlayan Italya, sömürgecilik sahas~nda geri kald~~~ndan Almanya gibi di~er Avrupa devletlerine yeti~mek üzere h~zla faaliyete geçti. Ba~lang~çta Tunus ile ilgilenen ve buray~~ elegeçirmek isteyen Italya'n~n 8 dikkatinin 1878'de toplanan Berlin Kongresi'nde Lord
4 Ali Haydar Emir, 1327-1328 Türkye-Italya Harbi Tarih-i Bahrfsi, Istanbul 1339, S. 277-79.
Osmanl~~ Devletinin Sahra ve Sudan ticaretinin Trablusgarb'dan ba~ka yöne kaymamas~~ için verdi~i mücadeleler hakk~nda bk. Abdurrahman Çayc~, Büyük Sahra'da Türk-Frans~z Rekabeti
(1858-1911), Erzurum 1970.
5 Nejat Göyünç, "Trablusgarb'a Ait Bir Layiha", Osmanl~~ Ara~t~rmalar~-The journal of Ottoman Studies, nu. ~~ (1980), s. 235-56; Lisa Anderson, "Nineteenth-Century Reform in Ottoman Libya", Internationa7 journal of Middle East Studies, c. XVI (1984), s• 333; Ettore Rossi,
Storia Di Tripoli E Deha Tripolitana Daha Conquista Araba Al 1911, yay. Mario Nallino, Roma 1968, s. 350. Bu çal~~madaki Italyanca ve Frans~zca eserlerden yararlanmam hususunda yapt~~~~ tercümelerden dolay~~ de~erli arkada~~m ve meslekda~~m Yrd. Doç. Dr. Kemal C~zmen'e te~ekkür etmeyi bir vazife bilirim.
6 Ernest N. Benneth, With The Turks in Tripoli Beign Some Experiences in The Turco-Italian War of 1911, Londra 1912, S. 272; Y[usuf] Hikmet Bayur, Türk Ink~ldp Tarihi, c. ~~ , Ankara
1943, s• 76, 77, 81•
7 Benneth, Ayn~~ eser, S. 1-2
Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, c. VIII, Ankara 1962 s. 85; Abdurrahman Çayc~, "Italya'n~n Tunus'da Üstünlük Te~ebbüsü Cedeyda Meselesi ve Osmanl~~ Devleti'nin Müdahalesi, "Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, nu. 17-18 (1963), s. 219-4.0.
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 83 ~~ Salisbury taraf~ ndan Trablusgarb'a çekildi~i öne sürülmektedir 9. Fransa'-
n~ n 188 1 'de Tunus'u i~gal etmesi kar~~s~nda da Italya, mecburen Trablusgarb'a yöneldi ve buras~ n~~ elde etmek için gerekli ortam~~ haz~ rlay~ p f~ rsat aramaya koyuldu 1°. 883'ten itibaren Italyan hükümetleri ve bas~n~~ Trablusgarb'~ n i~galini aç~ kça tart~~maya ba~lad~~ ".
~~ talyanlar öncelikle Trablusgarb'~n deniz ticaretinde etkili olmaya çal~~ t~lar. 1876'da Trablusgarb liman~ na giri~~ ve ç~ k~~~ yapan 191.940 tonilâtoluk 659 yelkenli ve vapurdan Italyan band~ ral~~ olan 99'u 55.678 tonilâto ile ve ikinci durumdaki Ingiliz gemilerine takriben 2.500 tonilâtoluk bir fark yaparak birinci s~ ray~~ i~gal etti 12. ~talyanlar, sonraki y~llarda bu üstünlüklerini giderek art~ rd~lar. 19o5'te sözkonusu limana 326.570 ton yük getiren 730 gemiden 166's~~ Italyan band~ral~~ olup 182.681 ton yük ta~~ m~~lard~ r. Ayn~~ y~lda 329.368 tonluk mal ile limandan ayr~lan 736 geminin ~~ 67'si ~~ talyanlara aitti ve 182.852 ton mikdar~~ malla yüklüydüler. Bu suretle Trablusgarb liman~ndan yap~lan ticarette Italyanlar, ilk s~rada yer alarak Fransa'dan iki ve ~ ngiltere'den dört kat daha fazla yük ta~~yarak onlar~~ geride b~ rakmakta idi 13. Nitekim Italyanlar~n Trablusgarb
liman~ndaki faaliyetlerini yak~ndan takip eden ve bu geli~menin halk üzerinde yarataca~~~ olumsuz etkiden çekinen Osmanl~~ idarecileri, baz~~ tedbirlere ba~vurdular. Bu yöneticilerden biri, e~er Trablusgarb liman~~ bir yabanc~~ ~irket veya devlete verilecek olursa bunun Italya, ~ ngiltere ve Fransa d~~~ ndan seçilmesi yolunda Istanbul'u uyard~~ 14.
Italya'n~n ilgi alanlar~ ndan birini de e~itim te~kil etmi~tir. Bu devlet, 1884-1900'de Trablusgarb Vilâyeti'nde dördü ibtidal ve biri rü~cli olmak üzere be~~ okul açm~~t~r 15. ~~ 9 ~~ ~~ y~l~ nda Trablusgarb'daki Italyan okullar~mn say~s~~ ~~ o'a ula~m~~ t~ r 16.
9 Celâl Tevfik Karasapan, Libya. Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Ankara 1960, s. 1 54.
10 Ismail Subhi, Musavver Salname-i Servet-i Fürz~ln, Üçüncü sene, Istanbul 1328, S. 230-32; Benneth, Ayn~~ eser, S. 2 vd.; Anderson, Ayn~~ eser, s. 335.
11 Anderson, Ayn~~ eser, s. 337, 338; David Wrigley, "Germany and The Turco-Italian
War", International Journal of Middle East Studies; c. XI (1980), S. 314.
12 Karasapan, Ayn~~ eser, s. 163. 13 Rossi, Ayn~~ yer.
14 Ba~ bakanl~ k Ar~ivi, Bâb-~~ Mi Evrak Odas~, A. MTZ. TG. S., 1324. 8.22. Bundan sonra
Ba~ bakanl~ k Ar~ivi BA. ve Bâb-~~ Mi Evrak Odas~~ BEO. olarak gösterilecektir.
15 Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Alt~ nc~~ defa olarak tertib olunmu~dur. 1321 sene-i
hicriyesine mahsusdur, Istanbul 1321, S. 695-96.
Bütün bu faaliyetlere paralel bir biçimde Italyan siyasetçileri ile i~~ çevrelerinin, 50.000.000 frank sermayeli bir ~irket kurarak Trablusgarb ve Bingazi'de arazi al~ p imar i~lerini yürütmek istedikleri ve Osmanl~~ idarecilerinin engellemeleri yüzünden ba~ar~~ sa~layamad~ klar~~ da iddia edilmektedir 17.
Mahalli Osmanl~~ idarecileri yan~nda, muhtemel bir Italyan sald~ r~s~n~~ hesaba katan II. Abdülhamid'in 18 de destekledi~i, Trablusgarb'da kurulmu~~ islamc~~ bir tarikat olan Medeniyye'nin faaliyetlerinin bir gayesi de sömürgecilikle mücadele etmekti 19. Bu durum kar~~s~ nda ad~~ geçen tarikat~ n Italyan te~ebbüslerini ba~ar~s~zl~~a u~ratmak için gayret gösterebilece~ini gözden uzak tutmamak gerekir.
Bölgede gerek Italyanlar~n gerekse Bab-~~ ah' nin ilgisini çeken en güçlü tarikat üyeleri ise Sünüsiler ve ~eyhleri idi. I talyanlar Sünüsileri elde ederek bölgede etkili olmaya çal~~ t~lar. Buna mukabil Sünüsfler Italyanlar~~ Frans~z tehlikesine kar~~~ kullanmak istiyordu 2°. Osmanl~~ Devleti ise Sünüsileri Italyan emperyalizmine kar~~~ güçlü bir unsur olarak görmekteydi 2".
Osmanl~~ Devleti'ne emperyalizmin giri~~ vas~talar~ ndan birinin "mali
sermaye: borçland~rma" oldu~u bilinmektedir. Bu görü~e nazaran bankalar,
devleti para ihtiyac~, borçlanma vb. hususlarla iflâsa götürmü~ler ve sömüren devletlerle ~irketlerin vas~ tas~~ olmu~lard~ r 21. Sömürücü devlet ve
~irketlerin aleti durumundaki bankalar~ n Osmanl~~ halk~n~~ da borçland~ ra-rak belli bir bölgede önce ekonomik ve sonra siyasi üstünlük sa~lad~ klar~~ bir gerçektir. Nitekim bu gerçe~i gören Italyan Hükümeti, kendi siyasetçileri ve i~adamlar~ n~ n kurduklar~~ ~irketin ba~ar~s~zl~~a u~ramas~~ kar~~s~ nda, ayn~~ gayeye hizmet için Banco di Roma'y~~ devreye sokma karar~ na vard~.
Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da ~ube Açmas~~ (19°7)
Bilindi~ine göre Italyanlar, Trablusgarb'da bir banka açmak hususunda ilk defa 1905 y~l~ nda te~ebbüse geçmi~lerdir. Ayn~~ y~lda Ingiliz
17 Hamdi Ertuna, Türk Sirdhl~~ Kuvvetleri Tarihi. Osmanl~~ Devri. Osmanl~-Italyan Harbi
(1911-1912), Ankara 1981, s. 9-10. Sözkonusu Italyan ~irketinin sermayesi, Karasapan'n~ n eserinde 50.000 frank olarak gösterilmi~tir (s. 182).
18 Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görti~lerim, yay. A. Alâaddin
Çetin-Ramazan Y~ld~z, Istanbul 1976, s. 227.
19 Rossi, Ayn~~ eser, s. 327.
20 Anderscm, Ayn~~ eser, S. 338-39, 341, 342.
2" Sultan Abdülhamit, Siyasi Höt~rötz~n, Istanbul 1974, S. 142.
21 Bayram Kodaman, "Avrupa Emperyalizminin Osmanl~~ Imparatorlu~u'na Giri~~
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 833 yönetimindeki M~s~ r'da Banco di Roma'n~n bir ~ubesini hizmete sokan talyanlar 22, bölgedeki nüfuzlar~ n~~ artt~rmak üzere M~s~r'~n bat~~ kom~usu olan Trablusgarb'da da banka açmak için giri~imde bulundular. Bu y~l~ n Eylül ay~~ civar~nda Trablusgarb Valili~i, Italyanlar~n vilâyette birer banka ile hastahane açmak niyetinde olduklar~n~~ Sadaret'e bildirdi. 21 Eylül 1905 günü Sadrazam Avlonyal~~ Mehmed Ferit Pa~a, bir yandan Hariciye Naz~r~~ Ahmed Tevfik Pa~a'ya Italyanlar~n Trablusgarb hakk~ ndaki malûm nazariyelerine göre bu gibi durumlar ile onlar~n " takrir-i nufilz etmesindeki mahâzir-i siyâsiye"yi hat~ rlatarak bu te~ebbüsün engellenmesi gerekti~ini ve yerli halka kötü yönde tesi:- edece~inden bu i~ten vazgeçilmesi için Italyan Serareti'ne tebligat yap~lmas~ n~~ veya ba~ka bir biçimde önüne geçilmesini bildirirken 23, di~er yandan da Trablusgarb'a "Italyanlar~n men'i te~ebbüsât~~ içün Hâriciye A-ezdi-eli ile muhâbere" ve "oraca da mü~kilât tahaddüsüne meydan vermeksizin hüsn-i suret ile i~in önüne geçilmek rü'yet-i devletlerinde muntaz~r" oldu~unu yazd~~ 24.
On gün sonra ~~ Ekim ~~ go5'te Bâb-~~ Mi, Trablusgarb Vilâyeti'ne Italyan Hükûmeti'nden al~ nan cevaba göre burada banka ve hastahane aç~laca~~~ ~âyialarm~n as~ls~z oldu~unu haber verdi 25. Bundan, Italyanlar~ n banka açma yolundaki te~ebbüslerini bir süre için tehir etmi~~ olduklar~~ anla~~lmaktad~ r.
Ancak Italyanlar, mali bak~mdan güçlü olmak üzere Trablusgarb'daki te~ebbüslerini devam ettirdiler. 17 ~ubat ~~ go6'da Valilik, bu giri~imlerin sonuçsuz b~ rak~lmas~~ için, Trablusgarb'da "Bank-~~ Osmant"nin bir ~ubesinin aç~lmas~n~~ Sadaret'ten "te'kiden istirham" etti. Çok geçmeden Trablusgarb'-da Osmanl~~ Bankas~'n~n bir ~ubesi aç~ld~. Fakat Italyanlar bu bankan~n geli~mesini önlemek amac~yla 1906 yaz~ nda Trablusgarb'daki Italyan Postahanesi'nde bir "Posta ~l~tiyat Sand~~~" kurdular. Bu sand~~~ n % 2 frank 64 santim faizle halktan para toplad~~~, tüccar ve esnaf~~ kazanarak, fazla faiz vererek Osmanl~~ Bankas~'na sekte vurmak istedi~i, resmi izin almadan kurulan bu sand~~~n büyük sak~ncalar yaratt~~~~ ilgililer taraf~ndan Sadaret'e bildirildi 26.
Italyanlar, Trablusgarb'da bir banka açmakta kararl~yd~lar. Nitekim 1907 y~l~~ ~ubat~nda Trablusgarb ~ehrinde bir ev kiralad~lar. Trablusgarb'-
22 "Banco di Roma", Dizionario Enciclopedico Italian°, c. II, S. 59. 23 BA., BEO., nu. 290. 247'
24 BA., BEO., nu. 200. 294; BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1324.6.6.
23 BA., BEO., nu. 200. 702; BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1324.6.6.
26 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1324.6.6.
daki Italyan Konsolosu, bu binada banka açmayacaklar~~ konusunda Vali Recep Pa~a'ya * teminat verdi. Fakat Italya'dan gelen Banco di Roma'n~n ad~~ yaz~l~~ bir levhan~n Trablusgarb gümrü~ünde tak~lmas~~ Vali ile Konsolos aras~ nda bir anla~mazl~ k yaratt~. Konsolos, gümrükten geçirilmesine izin verilmemesi halinde, söz konusu levhan~n, iki devlet aras~ nda cans~k~c~~ durumlar yaratabilece~ini ileri sürdü. Vali ise bu halin hukuka ve anla~malara ayk~ r~~ oldu~unu, banka aç~lmas~n~ n Osmanl~~ Devleti'nin iznine ba~l~~ bulundu~unu konsolosa aç~ kça ifade etti ve nas~l davran~lmas~~ gerekti~inin bildirilmesini de 8 Nisan ~~ go7'de Bab-~~ ali'ye yazd~~ 27.
Sadaret, ~~ 2 Nisan ~~ 907'de Trablusgarb'dan ald~~~~ haberleri ve burada
banka aç~lmas~n~ n uygun olmayaca~~n~~ Hariciye Nezareti' ne bildirdi 28. Bir
hafta geçmeden ad~~ geçen Nezaret' ten gelen cevapta, Trablusgarb'da banka gibi kurulu~lar~ n bulunmamas~~ sebebiyle Italyanlar~ n kuraca~~~ bankaya engel olunmamas~~ ve "orada Bank-~~ Osmant taraf~ndan bir ~ube kii~âd~yla" rekabete ba~lanarak yabanc~~ bankan~n muamelelerinin akamete u~rat~laca-~~~ görü~lerine yer verilmi~tir 29. Hariciye Nezareti, Osmanl~~ Bankas~'n~n Trablusgarb'da ~ube açmas~n~~ bir alternatif olarak ileri sürerken bankan~n ad~~ geçen vilayette yakla~~ k bir seneden beri faaliyette bulundu~undan habersiz görünmektedir 30. Hariciye Nezareti'nin bu teklifleri yan~ nda, Italyanlar~n ard niyetlerini ve siyasi emellerini gayet iyi bilen Trablusgarb Valili~i, müstakbel tehlikeyi sezerek daha gerçekçi ve ciddi tedbirlerin al~ nmas~n~~ ~~ 8 Nisan 1907 tarihinde Sadaret' ten istedi. Buna göre ~~ talyanlar, özel maksatlarla ve çe~itli adlarla "temettü ve ticarethaneler" kurarak halka % 4'e kadar faizle para ikraz~~ ile birçok gayelerine varmak için fazla dü~künlük göstermektedirler. Valilik tarafindan e~raf ile ulemaya aç~ k ve gizli olarak bu kurulu~larla i~birli~i yapmamalar~~ bildirilmi~tir. Bu kurulu~lar~n faaliyetle-rinin önünü almak için Ziraat Bankas~'n~ n 31 tar~mla u~ra~anlar d~~~ ndaki emlak sahiplerine emlak rehiniyle borç para verilmesi bir çare olarak
* Recep Pa~a, Trablusgarb'daki valilik görevini vekâleten yürütmektedir. Pa~a, 1 rablusgarb Valisi diye ~öhret buldu~undan bu makalede kendisinden daima vali olarak
bahsedilmi~tir.
27 BA., BEO., nu. 227. 866. 28 BA., BEO., nu. 227. 317. 29 BA., BEO., nu. 227. 866.
30 bk. not 26.
31 H. ~~ 32o/M. 1 o Nisan 1902-29 Mart 1903 tarihinden itibaren Ziraat Bankas~'n~n bir ~ubesinin Trablusgarb'da faaliyette bulundu~u bilinmektedir (1320 Sene-i Hicriyesine Mahsus
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 835
gösterilmi~tir. Trablusgarb'daki Ziraat Bankas~'na merkezden para gönderilirse, muhtaç kimseler, ecnebi müesseselere ba~vurmaktan kurtula-cakt~r. Sadaret, Valili~in bu görünü~ünü benimsedi 32.
Bu arada Hariciye Nezareti, 20 Nisan 1907 günü, Italyan Sefareti
vas~tas~yla ula~t~r~lan Italya D~~i~leri Bakan~~ Tommaso Tittoni'nin Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da aç~lmas~~ ile ilgili olarak bilhassa gümrük idaresinde yap~lan engellemelere son verilmesini isteyen bir telgrafin~~ Sadaret'e gönderdi 33. Bu s~ralarda gümrük resminin artt~r~lmas~~ için yabanc~~ devletlere kar~~~ mücadele vermekte olan Osmanl~~ Hükümeti 34, i~e
Italya D~~i~leri Bakanl~~~'n~n kar~~mas~~ üzerine meselenin büyütülmeden çözümlenmesi yoluna gitti. Bab-~~ MI, Banco di Roma'n~n aç~lmas~~ hakk~ndaki Hariciye Nezareti'nin teklifi ile ayn~~ görü~lerin yerald~~~~ 17 Nisan 1907 tarihli Meclis-i Mahsus zab~tnâmesine uygun olarak ald~~~~ karar~n~~ 22 Nisan ~~ go7'de Trablusgarb Valili~i'ne ~ifre ile bildirdi. Bu
yaz~ya göre, Italyan bankas~n~n kurulmas~n~~ engellemek maddeten gayr-~~ kabil oldu~undan daha fazla ~srar edilmeden Banco di Roma'ya ait tabela= gümrükten ç~kar~lmas~na izin verilmesi, Osmanl~~ Bankas~~ ~ubesi vas~tas~yla halka ve ticaretin yaygmla~t~nlmas~na kolayl~klar gösterilerek sözkonusu yabanc~~ bankan~n çal~~malar~n~n akamete u~rat~lmas~~ gerekece~i ve ayn~~ bankan~n emlak ve ticaret muamelelerinin incelenip bir nizamnâmesinin gönderilmesi Meclis-i Vükelâ karar~yla istenmekteydi 35. Böylece Banco di Roma, Trablusgarb'da 44 milyon frank sermaye 36 ile
907 ilkbahar~nda aç~lm~~~ oldu.
talyanlar, Trablusgarb'da tesisine muva~Tak olduklar~~ Banco di Roma'n~n bir ~ubesini de Bingazi'de açmak istediler ve derhal harekete geçtiler. Bingazi Mutasarnfi Ömer Ali Bey, daha 14 May~s ve 27 Haziran ~~ go7 tarihlerinde Istanbul'a çekti~i ~ifre telgraflarla, Italyanlar~n bu maksad~n~~ ve Trablusgarb'dan Bingazi'ye bir banka direktörü yollad~klar~-n~~ bildirdi ve nas~l davranmas~~ gerekti~ini sordu. Sadaret üç gün sonra 30 Haziran ~~ 9o7'de verdi~i cevapta, daha önce Trablusgarb'da oldu~u gibi bir Italyan Bankas~~ aç~lmas~na kar~~~ koyman~n imkans~zl~~~m haber verdi.
32 BA., BEO., nu, 227. 984.- 33 BA., BEO., nu. 227. 866.
34 Ismail Hami Dani~mend, ~zahlt Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi 2, C. IV, Istanbul 1972, s. 355.
35 BA., BEO., nu. 227. 866; Meclis-i Vükelâ Mazbatalar~ , nu. 115,4. Rebiyülevvel. [1]
325.
Bunun yan~nda Ziraat Bankas~~ ~ubesinin 37 aç~larak halka emlak rehiniyle borç para verilmesini, tar~m ve ticaret muamelelerinde kolayl~k gösterilerek Italyan bankas~n~n i~lerinin akim b~rak~lmas~~ yolunda al~nacak tedbirlerin Bab-~~ ali'ye yaz~lmas~n~~ istedi 38. Böylelikle Osmanl~~ Hükümeti, Bingazi'de
de Banco di Roma'n~ n bir ~ubesinin aç~lmas~~ halinde, buna raz~~ olmak zorunda kald~~~n~~ belirtmekteydi. Osmanl~~ Hükümeti, bir y~l sonra Derne'de bir Italyan vatanda~~n~n öldürülmesinin ciddi milletleraras~~ tepkilere yol açmas~n~~ önlemek üzere, Banco di Roma'n~n Trablusgarb ve Bingazi ~ubelerinin aç~l~~~ n~~ resmen tan~mak zorunda kald~. Faaliyetini kesintisiz sürdüren banka, daha sonra Zlitin, Homs ve M~srata'da yeni ~ubeler açt~~ 39.
Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da Arazi ve Emldk Sat~n Almas~~ (19o7-1908) 1867 y~l~na gelene kadar Osmanl~~ memleketinde ecnebilerin gayr-~~ menkul sat~n almalar~~ ve bu kimselere arazi ve emlak sat~lmas~~ yasakt~. 9 Haziran 1867 tarihinde ç~kar~lan bir kanunla belirtilen yasa~a son ve yabanc~lara gayr~-~~ menkul sat~lmas~na izin verildi 40. Bu kanunun ç~kmas~ndan k~sa bir süre sonra 1868'de, Italya, Tunus'la imzalad~~~~ bir antla~ma ile vatanda~lar~na burada emlak edinme hakk~n~~ sa~lad~~ 41. Ayn~~ devlet, 23 Mart ~~ 873'te Bab-~~ an ile imzalad~~~~ bir protokol ile de Osmanl~~ ülkesinde gayr-~~ menkul edinme imkan~n~~ temin etti 42.
Imzalanan protokolden sonra, bilhassa XIX. yüzy~l sonlar~nda, Osmanl~~ vilayetlerinde, daha çok da Trablusgarb'da, Italyanlar~n arazi ve emlak sat~n almalar~~ gittikçe h~zland~~ 43. Geni~~ ölçüde arazi al~ nmas~~
37 H. 1318 / M. 1 May~s 1900-19 Nisan 1901 'den itibaren Binzgazi'deki bir ~ubesi ile hizmet
vermekte olan Ziraat Bankas~'n~n (1318 sene-i Hicriyesine Mahsus Salname-i Devleti-i Aliyye-i
Osmaniyye, Ellialt~nc~~ sene, Darülhilâfetil-aliyye ~~ 316, S. 692) bu ~ubesinin H. 1325 / M, 14 ~ubat 1907-3 ~ubat 19438'de faaliyette bulunmad~~~~ görülmektedir (1325 Sene-i HicnYesine Mahsus
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Altm~~üçüncü sene, Dersaadet 1322). Ziraat Bankas~~ H. 1326/M. 4 ~ubat 19438-22 Ocak 1909 tarihinde Bingazi'de yeniden hizmet vermektedir (1326
Sene-i Hicriyesine Mahsus Salname-i Derdet-i Aliyye-i Osmaniyye, Altm~~dördüncü sene, Dersaadet
1323, s. 968).
38 BA., BEO., nu. 231.633. Ayn~~ konuda Sadaret'in 8 Temmuz 1907 tarihli yaz~lar~~ için bk.
BA., BEO., nu. 232. 148, 232.155.
39 Anderson, Ayn~~ eser, s. 341.
40 Gabriel Noradounghian, Recueil d'Actes Internationaux de l'Empire Ottoman, c. 111, Paris
1902, S. 274-75.
41 Çayc~, Ayn~~ eser, S. 220.
42 Noradounghian, Ayn~~ eser, s. 345.
43 Meselâ H. ~~ 3 ~~ 4/ M. ~~ 2 Haziran 1896-1 Haziran 1897'de ~ talyanlar~n Cezair-i Bahr-~~
Sefid Vilâyeti'nde bir bahçe ile bir dükkân~~ 37.200 kuru~a ve bir dönüm yirmi evleklik bir tarlay~~ 9.500 kuru~a sat~n ald~ klar~~ bilinmektedir (BA., Y~ld~z, k~s~m: 22, evrak nu. 140, zarf:
TRABLUSGARB'DAK~~ FAALIYETLERI 837 maksad~yla 1890'll y~llarda Roma'dan Trablusgarb ve Bingazi'ye önemli mikdarda paralar gönderilmesine ba~land~~ 43a. Trablusgarb'da iktisadi yönden güçlü olma istekleri ve siyasi emelleri iyice anla~~lan Italyanlar~ n bu siyasetinin önüne geçmek üzere, 29 May~s ~~ goo'de Dahiliye Nezareti, ilgili makamlara sözkonusu yabanc~lar~n emlak sat~ n almalar~ na meydan verilmemesi yolunda tavsiyelerde bulundu. 26 Mart ~~ go3m'te Italya'n~ n istimlâk protokolünü imzalamas~ ndan dört gün sonra yani 30 Mart ~~ go3'te ise Sadaret, ad~geçen devlet tebaas~mn emlak al~m~n~ n yasaklanam~yaca~~-n~, fakat kontrol alt~nda bulundurulmas~~ gerekti~ini Trablusgarb idarecilerine duyurdu 44. Kendilerine ula~an emirler do~rultusunda hareket
eden ilgililer, daha önceleri Italyanlar tarafindan sat~ n al~nan ve içinde eski eserler bulunan Trablusgarb'~ n Karkari~~ köyündeki araziyi 1903 y~l~ n~ n May~s ay~nda geri almay~~ ba~ard~lar 45.
Italyan Hükümeti, Trablusgarb'da aç~l~r aç~lmaz Banco di Roma'y~~ arazi sat~ n almaya yöneltti. Uzun bir süre geçmeden de sözkonusu bankan~ n Trablusgarb ~ubesi müdürünün emlak al~m~~ ile ilgilendi~i Istanbul'da duyuldu. Bu konu ile alakal~~ olarak Sadaret, ii Aral~ k ~~ go7 tarihli bir yaz~~ ile Defter-i Hakani Nezareti'nden bilgi istedi. Nezaretin 24 Aral~ k ~~ go7 günkü cevab~ nda, Trablusgarb Defter-i Hakani Müdürlü~ü'nden ula~an aç~klamalara göre, 1907 y~l~~ Haziran ay~nda Italyanlar taraf~ ndan 34 .000 kuru~a alt~~ ma~aza, bir ev ve bir de han sat~ n al~nd~~~, hepsinin toplam
12.000 küsûr zira' raddesinde oldu~u, daha pek çok yerin sat~ n al~nmak
istenildi~i, Banco di Roma'n~ n resmi ruhsat~mn bulunmad~~~, Italyan Hükümeti'nin Trablusgarb'da emlak al~m~~ için ~~ o.000.000 frankl~k bir kredi açt~~~na dair rivayetin konsolosun bu husustaki i~leri takip etmesiyle do~ruland~~~~ ve banka müdürünün yürüttü~ü muvazaal~~ emlak ticaretinin Sadaret'in karar~yla yasaklanabilece~i bildirildi 46.
Italyanlar~ n Trablusgarb'da sürdürdükleri emlak al~m~~ faaliyetleri çok geçmeden Meclis-i Mahsus'un gündemine girdi. Meclis-i Mahsus, 8 Ocak 1908 günü yapt~~~~ toplant~da "bankan~n mul~dzaa sûretiyle ve külli sermaye vaz'~yla öyle vâsi bir mikyasda emldk ve ardzi-i cesime i~tirds~na devam etmesi de al~vdl-i husiisiye-i mahalliye nokta-i nazar~nca câiz olmad~~~na ve ma'-zalik di~er vildydt-~~ ~âhânede sdir tebaa-i ecnebiye hakk~nda mer'i olan usdl ve ka'ide ddiresinde olmak ve herhalde emdkin-i e~nfriye ve askeriyeye ve mahzdrdan sdlim olmayan mevdkie yak~n
43° BA., Y~ ld~z, k~s~m: 14, evrak nu. 251, zarf: 126-8.
44 BA., BEO., nu. 152.306. 45 BA., BEO., nu. 155.742. 46 BA., BEO., nu. 242.268.
olmamak ve mikyds-z ddi ve tâbi'klen ziyâde vüs'at ve cesâmetde bulunmamak üzere Trablusgarb' da bulunan italyalular~n dahi emlâk istimlâk etmeleri bi' t-tabi' men' olunam~yaca~~na binden muâmele-i istimlâkiyenin bu ~art ve esasa te~ fik~yla mezldr bankan~n muvâzaa sü'retiyle kendi nâm~na ve hudsiyle mah.d~rdan gayr-~~ sâlim mevâki' de emlâk-i cesime i~tirâ etmesine meydan verilmemesin"ni kararla~t~rd~. Dört gün sonraki Meclis-i Vükelâ toplant~s~nda da ayn~~ karara var~ld~~ 47.
Banco di Roma, özellikle emlakini rehin olarak vermesi kar~~l~~~ nda yerli halka kredi açma yolunu seçmi~ti. Bab-~~ Mi, bu durumu daha ~~ go8'in ilk aylar~ ndan itibaren dikkatle takip ediyor iken 48, ~~ talyanlardan di~er
ecnebiler gibi emlak istimlak edemedikleri hakk~nda ~ikayetler almaya ba~lad~. Y~ld~z Saray~'ndan Trablusgarb'a çekilen 23 Nisan 19(38 tarihli bir telgraf ile sat~ n alma i~leminin mülk sahiplerinin r~zas~yla yap~lmas~~ duyuruldu ve Bingazi'de hariçten gelmi~~ göçmenler varsa da Trablusgarb'~n bütün halk~~ yerli oldu~undan arazilerinin yabanc~lar~n eline geçmesine muvafakat etmiyeceklerinin bilindi~ine göre Italyanlar~ n ad~geçen vilayette sahibi bulunduklar~~ arazilerin "devâir-i belediye uhdesinde bulunub mevki-i müzâyede ve füruhta ç~karzlanlar m~... yoksa ahâli-i müslime uhdesinde olub medydn olmalar~~ hasebiyle hükmen füruht edilmek istenilen mi" oldu~u soruldu 49. üç gün
sonraki cevabi telgraftan anla~~ld~~~na göre, Trablusgarb'da en çok emlak ve bina sat~ n alanlar ~~ talyanlard~ r ve onlar~n ticaret ile servetleri ço~unluktaki di~er ecnebilerden daha fazlad~ r. Ayr~ca bir seneden beri Italya'n~ n siyasi emellerine hizmet eden Banco di Roma, nam-1 müstearla, de~er ve k~ymetine bakmayarak arazi ve emlak sat~n al~m~ na fazla ilgi göstermekte ve kural tan~mayarak konsoloslar~ n~n da nüfuzundan yararlanmaktad~ r. Bankalar~ n~ n imza ve muamelesi Osmanl~~ Hükûmeti taraf~ndan onaylanmayan ~~ talyanlar, emlak tasarrufu protokolüne uymayarak geni~~ ölçüde arazi ve emlak edinmek için halk aras~ nda arbede ç~ karmaktan çekinmediler 50 ve sahipleri ellerindeki tapu ve hüccetleri ortadan kald~ r~ p mülklerini makbuz kar~~l~~~ nda sat~n ald~lar 51.
Trablusgarb Valisi Recep Pa~a, banka hakk~ndaki kesin te~hisini koydu: "Roma Bankas~'n~n te'sisinden maksad, Trablus Vilâyeti'nde de~~ erinden ktymetle ardzi ve emlâk almak ve buraca ~u meblâ~~ ile zarara bakmayarak ticareti tevst eylemek"tir 52.
47 Ayn~~ belge; Meclis-i Vükelâ Mazbatalar~, nu. 117,8. Z[ilhicce]. [1] 325.
48 BA., BEO., nu. 244.778.
49 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 21.
50 Bayur, Ayn~~ eser, s. 74.
51 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 20.
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 839 Bu geli~meler kar~~s~nda Dahiliye Naz~r~~ Mehmet Memduh Pa~a i~e kar~~t~. Pa~a, Italyanlara sat~lan arazinin yeri ve mikdar~~ ile yeni sahiplerinin adlar~n~n belirlenmesini Trablusgarb Valisi'nden istedi. Dahiliye Naz~ r~~ ayr~ca, ecnebilere Hicaz haricindeki vilayetlerde istimlak hakk~~ verildi~ini, yabanc~~ bankalar~n Osmanl~~ ~irketlerinden fazla bir haklar~~ bulunmad~~~n~, ecnebi muhacirlerin arazi alarak vatan edinmeleri-nin yasak oldu~unu, hangi cins mülkün sat~lmayaca~~n~~ ve bunlar~ n d~~~ nda kalanlar~n Italyanlar taraf~ndan al~ nmas~n~n engellenmemesi gerekti~ini, konu ile ilgili muamele ve neticelerin kendisine yaz~lmas~n~~ bildirdi 53.
4 May~s ~~ 9o8'de Trablusgarb'dan Dahiliye Nezareti'ne yaz~lan cevapta Italyanlar~n emlak ve ticaretinin yerli halktan çok oldu~u ve arazi al~m~nda mü~kilâtla kar~~la~t~klar~na dair onlar~n herhangi bir ~ikayetine rastlanmad~~~~ anlat~ld~. Ayr~ca ~ikayetlerin hep "Roma Bankas~'n~n buradaki ~ubesinin edinmek istedi~i emlâk ve buna mümâsil ~eylerden" ileri geldi~i, Banka Direktörünün istimlâk hususundaki a~~r~~ dü~künlü~ü ve bunun için konsoloslar~n~~ nizam ve kaideler bakmayarak nüfuz kullanmaya yönelttikleri, "Bank Heye'tiyle Konsolos'un ~u meramlar~n~~ gayr-~~ me~rü' bir sürede edinecekleri emlâke muhâcir celb ve Sicilya anar~istlerini iskân ile ihdüs-~~ gavâile istidâd~~ te'min ipin bir tarik" oldu~u belirtildi. Sonunda usülsüz yollarla ve sahte belgelerle arazi almas~ na engel olunan Banco di Roma'n~n, ~ikayetlerini Roma'ya yapt~~~~ ve normal biçimde arazi edinenlere kar~~~
konulmad~~~~ gibi i~lemlerinin de geciktirilmedi~i haber verildi 54.
Buna ra~men kendilerini imtiyazl~~ görmekte ~srar eden Italyanlar, emlak al~m~~ ile ilgi ~ikayetlerini Istanbul'daki sefaretleri vas~tas~yla sürdürdüler ". Trablusgarb'dan Dahiliye Nezareti'ne bu ~ikayetlerin as~ls~zl~~~, "Roma Bankas~~ ile me'mtirlar~n~n istimlâk-i emlâk hus~2sundaki inhimaklar~~ ve kanün ve ka'ide hilâfina hareketle ika'-~~ mü~kilâta çal~~malar~~ sebebini"n ara~t~ r~ld~~~~ ve "bankan~n merbilt oldu~u Italya'daki müessese-i maliye veya bankan~n reis-i sanisi Roma'ca en büyük bir makam-~~ siyasi i~gal etmekde olan zat~n birâderi" oldu~u duyuruldu 56.
Trablusgarb Valili~i, Italyanlar~n ~ikayetlerinin as~ls~z oldu~unu ve hiçbir mesnede dayanmad~~~n~~ 13 May~s 9o8'de Hariciye Nezareti'ne de
53 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 15, 18. 54 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 17. 55 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 12.
56 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 13. Banco di Roma'n~n Ikinci Ba~kan~,
Idari Dan~~man~~ ve Kraliyet Meclisi'nin senatörlerinden olan Romolo Tittoni, D~~i~leri Bakan~~ Tommaso Tittoni'nin karde~idir.
bildirdi. Bunun yan~s~ ra Italyanlar~n her tebaadan daha fazla servet ve ticarete sahip bulunduklar~~ anlat~ld~ktan sonra "Buradaki Bank di Roma'n~n hakikatde direktörü Hâriciye Nüz~n Tittoni'nin Italya'daki birâderi" oldu~u "servet ve nüfuz tariktyla tedrici bir istilây~~ te'~nfne burada k~rkdört milyon frank sermaye ile kü~ild etdikleri banka nâmuza zarar ve ziyâna bakmayarak k~ymetinden birkaç misli fazlas~yla arazi ve emlâk edinmek ve bu tarzda nam-~~ müsteâr ile o gibi ~eyler istihsjâline çal~~mak oldu~u katiyen hafi ve mekt~lm bir ciheti". kalmad~~~ , Roma'da oturan [Ernesto] Pacelli * adl~~ biri Banco di Roma Direktörü [Enrico] Bresciani'yi s~ n~ rs~z ölçüde arazi ve emlak almaya tevkil ve memur etti~i ve bankan~n bir memurunun da Roma'dan ald~~~~ gizli talimatla Homs Livas~'ndaki münazaal~~ arazi ve emlak ile ilgilendi~i belirtildi 57.
Trablusgarb Valili~i'nin yaz~lar~ ndan Italyanlar~n siyasi emel ve niyetlerini kesinlikle ö~renen Bab-~~ Mi, bir yandan onlar~~ tecavüzkar davran~~lar~ndan cayd~rmak üzere Trablusgarb ve Bingazi'ye top, tüfek ve cephane gönderilmesi ve asker toplat~lmas~~ gibi tedbirlere ba~vururken, öte yanda da yabanc~lar~n eline geçmesinde sak~nca görülmeyen mili emlak ve arazilerin muamelelerinin tehir edilmemesini ve 'yaln~z arâzf-i cesfmenin ve mebâni-i askeriye civar~ndaki yerlerin eyddi-i ecânibe intikaline husasiyle banka nâm~na gerek terhin süretiyle emlâk ve arâzi al~nmas~na meydan verilmemesi"ni ilgililere
bildirdi 58.
23 May~s ~~ go8'de Trablusgarb'dan Dahiliye Nezareti'ne ula~an bir yaz~da, teklif edilen yüksek fiatlara ra~men yerli halk~n mülklerini I talyanlara satmad~~~, yabanc~lara zay~f ve tamahkâr kimselerin topraklar~~ ile münazaal~~ arazinin sat~ld~~~, hattâ bu i~lerde sahte evrak düzenlendi~i ve emlak al~m~nda en çok faaliyet gösteren [Ugo] Baldari'nin Roma I~gal-i Umümi Nezâreti mühendisi oldu~unun belirlendi~i anlat~ld~~ 59.
Ayn~~ zamanda Banco di Roma'n~n memurlar~ndan biri olan Baldari'nin 6°, protokol hükümlerine uygun dü~meyen toprak parçalar~n~~ sat~n almak istemesi ve mahalli idarecilerin bu duruma mani olmaya çal~~malar~~ üzerine Italya Serareti meseleye kar~~maktan çekinmedi. Nitekim 6 Haziran ~~ go13'de Hariciye Nezareti'ne an~lan Sefaret taraf~ndan bir muht~ ra verildi. Bunda Homs yak~nlar~ndaki Lebde'de sahibinin Baldari'ye terk ve fera~~ etti~i üç hektarl~k bir arsan~n sat~~~ i~lemlerine
* Ernesto Pacelli, Banco di Roma'n~n genel müdürüdür.
57 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.26, lef: 1 o.
58 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.4.22; BA., BEO., A. MTZ. TG. D. H., 1326.6.26,
lef: 4.
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 841
muhalefet edildi~i hat~ rlat~ld~, bu ve benzeri engellemelere son verilmesi istendi. Durumun do~ruluk derecesini soran Dahiliye Nezareti'ne, 27 Haziran ~~ go8'de Trablusgarb Valili~i verdi~i cevapta, öncelikle Lebde'nin eski eserler bak~m~ndan önemli, al~nmak istenen bölgenin ise kimseye sat~lamaz bir yer ve mirl arazi oldu~u, Padi~ah'tan irade ç~ kmad~ kça bir yabanc~ya sat~lam~yaca~~~ üzerinde durdu. Daha sonra da Baldari'nin uyu~ma yoluyla birkaç hisseden ibaret bir bahçe sat~ n ald~~~~ etraf~na hakim bu yerin sahilde bulunmas~ndan dolay~~ fera~~n~n mümkün olmad~~~ n~, öteki ortaklar~n bu araziyi alabileceklerini, ad~geçen kimsenin hep münazaal~~ yerleri uya~arak hükümetin bilgisi d~~~ nda elegeçirmek istedi~ini, herhangi bir Italyana tasarruf hakk~~ için engelleme ve bask~~ yap~lmad~~~n~~ ve di~er devletlerin tebaas~~ gibi bunlara da protokol hükümleri dairesinde kolayl~k sa~land~~~n~~ bildirdi 61.
Trablusgarb Valisi'nin bu aç~klamalar~ na ra~men Baldari'nin meselesi ve yaz~~malar devam etti. Bu arada Homs' ta iki arsay~~ mülk edinen Baldari, yine ayn~~ yerde 5 dönüm arazi, 84 kadem arsa ve tahminen 10.400 m2 lik bir bahçeyi sat~n almak istedi. Ancak Vali Recep Pa~a, yüzölçümü belirtilen arazinin bir k~sm~ n~ n vak~f araziye kom~u oldu~unu, di~er bir bölümünün sat~~~n~n sahte belge ile yap~ld~~~n~, arsamn biti~i~indeki evin sahibi taraf~ndan al~ nd~~~n~~ bahçenin ise sahilde bulundu~unu ve Sultan'~n iradesi ile sat~labilece~ini bildirerek buralar~n Baldari'ye mülk olarak verilemiyece-~ini 1908 y~l~~ Temmuzunun son günlerinde Bâb-~~ âll'ye duyurdu 62.
Trablusgarb Valisi Recep Pa~a'n~n, Banco di Roma yöneticileri ile emlâk sat~n alanlar~ n ki~iliklerini ve faaliyetlerini bu derece titiz bir ~ekilde ara~t~ r~p yak~ndan takip etmesi, onlar~n anla~malara ayk~r~~ hareketlerinin önüne geçmesi, onun meselenin önemini müdrik biri oldu~unu aç~kça ortaya koymaktad~r. Pa~an~n konuya vukufu ve hukuki yollarla i~e çözümler bulmas~~ yan~nda yazd~~~~ raporlarla, Bâb-~~ âli'yi ayd~nlatt~~~~ gibi hükümet üzerinde tesirli oldu~u muhakkakt~r. Gerçekten de 16 Haziran ~~ go8'de Sadaret'ten kendisine gönderilen yaz~~ bunun en aç~k delilidir. Burada ilkin Italyanlar~n sürdürdü~ü siyaset ve te~kil ettikleri tehlike bütün aç~kl~~~~ ile belirtilmekte ve sonra da al~nacak tedbirler s~ralanmaktad~r. Italyan siyaseti ve tehlikesi "Bingazi hakk~nda baz~~ amdl-i siydsfyi td'kfb ve ihdds-~~ ihtildfdt ve mü~kilâta daima vesile taharri etmekde olan ba'z~~ ecanibin tevessül eyledikleri te~ebbüsât~n ba~l~calar~~ oralarda e~l~ds ve bankalar ve sair müessesât nâmlar~na arazt-i
60 BA., BEO., nu. 252.062.
61 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.5.27. 62 BA., BEO., nu. 252.062.
cestme ve nikat-~~ mühimme istimlak ve mektebler ve hastahaneler te' si s ve bankalar ve postahaneler vesdir müessesât kü~ad etmek ve ahaliye emlak ve arâzt istirhan~yla para krdz etmek ve hildm-~~ vddede te' deyn edemeyenlerin emlak ve arâzfsi ni uhdeleri ne geçirmek ve sevdhilde vapurlar~~ i~letmek ve her vesileden stifide ahdliye hildfet-i muazzama hakk~nda perverde etdikleri ihtisdsdt-~~ sdd~kaneyi tevhine ve ~talyanlara temâyüllerini te'~nine ve ~talya nülüzunu te'sfse çal~~mak" ,"Külliyelli bir sermaye ile te~kil edilen bir sendika ve Roma Bankas~~ hesab~na ndm-~~ müstearla birçok arâzt mübâyaa olunmak" ve "ecnebi muhdcir iskdn~~ maksadi ta' kil~~ edildi~ine ~üphe b~ rakm~yacak süretcle emldk ve arazi mübâyaas~na te~ebbüsleri" ile ifade
edilmektedir. Gösterilen tedbirler aras~ nda ise çocuklar~ n ecnebi okullar~na gönderilmemesi, halk~ n bayan hastahanelerinde tedavilerine mahal b~ rak~lmamas~, yabanc~lara kar~~~ ihtiyatl~~ davran~lmas~, emlak ve arazilerini Osmanl~lar d~~~ ndakilere satarak veya rehine vererek borçlanmamalar~na ihtimam olunmas~~ hususlar~~ dikkati çekmektedir 63.
Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da Vapur i~letmesi (1907-1908)
Italyanlar~ n Trablusgarb'da 1883'ten beri d~~~ hatlarda çal~~an bir denizyolu acentas~~ sahibi olduklar~~ 64 ve vilayetin d~~~ ticaretinde birinci s~ ray~~ i~gal ettikleri bilinmektedir 65. Böyle olmakla beraber onlar, Trablusgarb Vilayeti k~y~lar~nda (karasular~nda) gemi veya vapur i~letme hakk~ na sahip de~illerdi.
Italyanlar, Trablusgarb'daki iktisadi üstünlüklerini peki~ tirmek için posta, nakliye ve seyahat i~lerine de ilgi gösterdiler. Nitekim onlar~n bu konudaki niyetlerini sezen Trablusgarb Valili~i, ~~ 906 y~l~~ ortalar~nda, vilayetin kalk~ nd~ r~lmas~~ hakk~ nda al~ nmas~~ gereken tedbirler aras~nda belli mesafelerde i~letilmek için tramvay ve sahillerde çal~~t~r~lmak üzere vapurlar sat~n al~ nmas~~ gibi hususlara yer vermi~tir 66.
Bab-~~ ah, Trablusgarb Valisi'nin al~ nmas~n~~ istedi~i tedbirleri gerçekle~tiremeden Italyanlar harekete geçtiler. Banco di Roma müdürü Bresciani, ~~ go8 y~l~~ Mart ay~ nda Trablusgarb Valili~i'ne verdi~i bir istidada, haberle~meyi kolayla~t~ rmak için vilayet k~y~lar~ndaki limanlar aras~ nda bir vapur çal~~t~raca~~n~~ ve Osmanl~~ postalar~n~n ücretsiz olarak
63 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.5.16. 64 Karasapan, Ayn~~ eser, s. 163.
65 bk. not 12, 13.
66 BA., BEO., A. MKT. TG. DH., 1324.5.20. II. Abdülhamid'in Trablusgarb'~ n kalk~ nmas~~ meselesi içinde ula~~m probleminin çözümlenmesine de ~~~ k tutan tarihsiz bir muht~ ras~~ için bk. Sultan II. Abdülhamid Han, Ayn~~ eser, s. 226-34.
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 843 ta~~nmas~na nza ve kendilerine kolayl~klar gösterilmesi hususunda ilgililere emirler verilmesini istedi .Bu iste~i reddeden Vali, 2 Nisan ~~ go8 tarihli bir ~ifre telgrafla Sadaret'i durumdan haberdar ederek bankan~n ticari amaçla de~il de siyasi gayelerle aç~ld~~~n~, bankan~n bu maksatlann~n desteklenme-sine izin verilmeyece~ini, vapurun ruhsat al~nmadan i~letilmek istenmesi halinde yerli halk~n "ana mudmele etmemeleri ve riiküblanna müsdade olunmayaca~t"n~~ bildirdi 67.
ii Nisan ~~ go8'de Banco di Roma'ya ait bir vapur Trablusgarb liman~na geldi ve ayn~~ gün Vali, ne yap~lmas~~ gerekti~ini Istanbul'a sordu 68. Hükümet merkezinden derhal cevap alamayan Vali, Italyan Konsolosu'na sahillerde i~letilmek üzere vapur getirilmesinin hukuk d~~~~ Oldu~unu ve halk ile memurlara da vapura binmemelerini ve yük vermemelerini duyurdu. Sadaret ile Hariciye Nezareti'nin vapur konusunda yaz~~t~klan 69 bir s~rada ~~ 7 Nisan ~~ 9o8'de Marco Aurelio adl~~ vapur ilk seferine yolcusuz ç~kt~. Çünkü yerli halk, Vali'nin iste~i istikametinde hareket etmi~ti 70.
Nihayet 21 Nisan ~~ 908'de, Bab-~~ ali'nin karar~, Trablusgarb'a ula~t~. Bu kararda sözkonusu vapurun seyahat ve seferden çekilmesi mümkün görünmü~se de Trablusgarb'da Osmanl~~ gemilerinin bulunmay~~~ndan dolay~, Meclis-i Vükela'n~n karan ve Padi~ah'~n iradesi ile Italyanlar~n belirli rüsümu ödemeleri ~art~yla vapur i~letmesine "müsamaha" olundu~u ifade edilmi~tir 71. Böylece Osmanl~~ Hükümeti, bir emr-i vakiye daha boyun e~mi~~ olmaktayd~. Italyanlar ise Trablusgarb'da bir deniz ula~~m ve nakliye hatt~~ kurmay~~ ba~arm~~~ bulunmaktayd~~ 72. Bunun sonunda onlar, vilayetin iktisadi hayat~na daha da çok nüfuz ederek üstünlüklerini iyice artt~rma ve peki~tirme yolunda mühim bir ad~m atm~~~ oldular.
Çok geçmeden Ba.19-1 ali, Trablusgarb'da vapur i~letmekle Italyanlar~n yerli halk~~ kendilerine meylettirmek istediklerini ve siyasi maksath bu geli~melere kar~~~ tedbirler al~nmas~~ gerekti~ini Valili~e bildirdi 73. Valinin bir yaz~s~na göre, ~~ 908 y~l~~ ortalar~nda müslüman ve sad~k tebaa, ecnebilerin bu faaliyetleri kar~~s~nda, vapur ve otomobil i~letmek hususunda istekli görünerek tepkilerini gösterdiler 74. Ancak halk~n bu isteklerini ne ölçüde gerçekle~tirebildikleri ~imdilik tesbit edilememi~tir.
67 BA., BEO., A. MTZ. TG. HR., 1326.3.25. 68 BA., BEO., A. MTZ. TG. HR., 1326.3.25.
69 BA., BEO., A. MTZ. TG. HR., 1326.3.25. 7° BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.3.26, lef: ~ g.
72 Thomas Nelson Page, Italy and The World War, Londra 1921, s. 118. 73 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.5.16.
Me~rutiyetin ilân~ndan Sonraki Geli~meler
Italyan Hükümeti'nin siyasi amaçlar~ na vas~ta olarak kullan~ p destekledi~i, yöneticileri ile sermayedar ve siyasiler aras~nda akrabal~k ve i~birli~i bulunan Banco di Roma, halka arazi ve mülkünü rehin etmesi kar~~l~~~~ borç para vererek ve normal bedeli üstünde fiat biçerek, emlak ve arazi al~ m~~ ile vapur i~letmecili~i sahalar~ nda k~sa sürede önemli ilerlemeler kaydetti. Banka bütün bu faaliyetlerini ticareti geli~tirmek amac~yla yapt~~~n~~ ilan ve ifade ediyordu. Hattâ buna k~smen de olsa inanan Osmanl~~ idarecileri vard~. Oysa Italyanlar~ n Trablusgarb ve Bingazi'deki bütün bu faaliyetleri, ticari nüfüz sa~layarak Italyan Hükümeti'ni askeri bir i~gal hareketinin gerektirece~i emek ve masraflardan kurtarmak amac~ n~~ güdüyordu ". Gerçekten de sava~~n ç~kt~~~~ ~ gi I y~l~~ güzüne kadar Trablusgarb'~n iktisadi ve smai hayat~~ Italyanlar~n eline geçmi~ti 76. Buradaki sanayi kurulu~lar~~ aras~nda Banco di Roma'ya ait olanlar da mevcuttu ".
907'de Trablusgarb'da 44 milyon frank sermaye ile aç~lan Banco di Roma,dört y~l sonunda yani ~ gi I 'de, Italya D~~i~leri Bakan~~ San Giuliano'nun ifadesine göre para muamelesini 244 milyon, kasa mevcudunu 38 milyon, cüzdan mevcudunu 31 milyon ve cari hesaplar~n~~ 8o milyon franka ula~t~rm~~t~~ 78. Bu durum, zaman~~ içinde bankac~l~k bak~m~ndan
önemli bir geli~medir.
Banco di Roma, Trablusgarb'da bir taraftan iktisadi üstünlük kurarken öte taraftan da Italyan nüfuzuna muhalefet etmemeleri için halk aras~nda itibarl~~ kimseleri elde etmeye çal~~t~. Banka bu maksatla Sünüsi ~eyhlerine hediyeler gönderdi. Hediyeleri kabul etmelerine ra~men ~eyhlerin ço~u Italyan faaliyetlerini Osmanl~~ idarecilerine bildirdiler 79.
Banco di Roma, daha 1890 y~l~nda Trablusgarb'~n Italyanlar taraf~ndan i~gal edilmesine taraftar olan, bu i~gal hareketine yard~m etmek isteyen, bunun için de Italyanlardan para talep eden, Trablusgarb'da Tunus'taki idarenin bir benzerinin kurulmas~n~~ arzulayan ve hareketlerinin Valilik taraf~ndan takip edildi~ini bilen Trablusgarb ~ehri Belediye Ba~kan~~
74 BA., BEO., A. MTZ. TG. DH., 1326.6.9. 75 Page, Ayn~~ yer.
76 W.T. Stead, Tripoli and The Treaties or Britain's Duty in This War, Londra 1911, S. 42, 68;
Bayur, Ayn~~ eser, s. 78.
77 Stead, Ayn~~ eser, s. 68; Anderson, Ayn~~ eser, s. 342. 78 Bayur, Ayn~~ yer.
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 845 Karamanl~~ Hassune Pa~a'y~~ 80 elde etmekte zorluk çekmedi. Bir yabanc~~ yazar~ n da ifade etti~i gibi Banka, Hassune Pa~a'y~~ her ay ödedi~i 4.000 lira gibi küçük bir mebla~~ kar~~l~~~~ kazand~~ 81. Hassune Pa~a'n~ n 1908 ink~lab~ndan sonra Trablusgarb'da kar~~~ kl~klar ç~kartmas~~ 82, Banka'n~n ~g~ o y~l~nda Belediye'ye 100.000 frankl~k hesap açmas~~ 83 onun Italyanlarla i~birli~i yapt~~~ na delâlet etmektedir. Vali Ibrahim Pa~a'n~n Hassune Pa~a'ya bu hesab~~ kapatt~r~p yerine ayn~~ ~artlarda Osmanl~~ Bankas~'nda hesap açt~ rmaya mecbur etmesi 84 ise Vali'nin 20 y~l önceki Trablusgarb Valisi Kamil Pa~a gibi Belediye Ba~kan~'n~n Italyanlar lehine faaliyetlerin-den haberdar oldu~unu crtaya koymaktad~ r.
Banco di Roma ve Italya Krall~~~, Trablusgarb Vilâyeti'nin di~er bölgelerindeki yerli halkla da, i~birli~i yapm~~~ ve onlara para da~~tm~~ t~r 85. Bu arada Trablusgarb bas~ n~nda, I talyanlarla i~birli~i yapan yöneticiler ve bu devletin bask~lar~ na kar~~~ yetersiz kalan ki~iler aleyhinde yaz~lar ç~ kmaya ba~lad~. Bu yaz~larda ayr~ca, Trablusgarb üzerindeki Avrupa emperyalizmine kar~~~ takip edilmesi gereken yol gösterilmeye çal~~~ld~~~~ gibi bölgedeki siyasi faaliyetlerinden ötürü I talya'y~~ protesto etmek için grev ça~r~s~~ dahi yap~ld~~ 86. Italya'n~n Trablusgarb'daki ekonomik ve politik gücünü gün geçtikçe artt~ rmas~, bu vilâyette sürgünde bulunan Genç Türkler tarafindan da üzüntü ve endi~e ile gözlenmektey-di 87
Di~er yandan bölgedeki Osmanl~~ idarecileri, gerek II. Me~rutiyet'in ilân~n~~ takiben Harbiye Naz~ rl~~~'na getirilen ve ciddi tedbirler al~nmas~ndan yana olan Recep Pa~a gerek halefi olan valiler, Banco di Roma'y~~ ve Vilayet'te kendilerini di~er devletlerin tebaalar~ ndan daha imtiyazl~~ gören Italyanlar~n kontrol alt~ nda tutmaya çal~~m~~lard~r 88. Ancak bu durumdan rahats~z olan I talyanlar, 1911 y~l~~ A~ustos ay~ nda Ibrahim Pa~a'y~~ vazifesinden yani valilikten azlettirmeyi ba~ard~lar 89. 80 T. Palamenghi- [Francesko] Crispi, Politica Estera-Memorie e Documenti, Milano 1914, s. 386.
81 Anderson, Ayn~~ yer.
82 Rossi, Ayn~~ eser, S. 349; Ertuna, Ayn~~ eser, S. 12-14. 83 Bayur, Ayn~~ eser, S. 75-76.
84 Ayn~~ eser, s. 76.
85 Anderson, Ayn~~ eser, s. 343. 86 Ayn~~ eser, S. 340.
87 Feridun Kandemir, jüri Türklerin Zindan Hat~ralar~ , Istanbul 1975, S. 125, 138, 150-51. 88 Page, Ayn~~ eser, s. 117-18, ~~ ~ g; Bayur, Ayn~~ eser, s. 71, 72-73, 75-76.
Bununla da yetinmeyen Italya, Osmanl~~ yönetiminin yapt~~~~ müdahalelerin Banco di Roma'y~~ zarara soktu~unu iddia ederek 29 Eylül 1911 tarihinde Osmanl~~ Devleti'ne sava~~ açarak as~l niyetini belirtmekten kaçmmam~~t~ r 99. Italyan Hükümeti, Bâb-~~ âli'nin sava~~~ önlemek için Trablusgarb'daki ~ talyanlara daha geni~~ iktisadi imtiyazlar vermeye raz~~ oldu~unu bildiren bir teklifini de nazar-~~ dikkate almayarak karar~ndan dönmemi~tir
Ç~kan sava~ta, 1911 y~l~~ Ekim ay~nda, Trablusgarb ~ehri, Belediye Ba~kan~~ Hassune Pa~a tarafindan Italyan askeri birliklerine teslim edildi. Italyan i~galinden sonra Hassune Pa~a, makam~n~~ korudu 92 ve onun gibi i~birlikçiler de i~galcilere yard~m teklif ettiler 93. Bu durumlar, Banco di Roma ve Italyanlar ile Hassune Pa~a ve öteki i~birlikçiler aras~nda organik bir bak~n varl~~~n~~ daha da peki~tirmektedir. Ayr~ca Banco di Roma'n~n, Trablusgarb'~n i~galinde önemli pay~~ oldu~unu gözler önüne sermektedir. Zaten Trablusgarb harbinin ( 191 I- ~~ 91 2) ba~l~ca destekleyicileri aras~nda ad~geçen bankan~n bulundu~u bilinmektedir 94.
Sonuç
Netice itibariyle iktisadi ve kültürel gayelerle geldi~i ileri sürülen bankalardan biri olan Banco di Roma'n~ n 95, siyasi amaçla kullan~larak
hakimiyet ve sömürü vas~tas~~ oldu~u bir gerçektir. Bunun için de Banco di Roma, Bâb-~~ âfi'nin muhalefetine ra~men Trablusgarb'da ~ubeler açm~~, kanuni veya gayr-~~ kanuni yollara ba~vurarak arazi sat~n alm~~, dü~ük faizle kredi vermi~, sanayi, ticaret ve ula~~m sahas~nda yat~ r~mlar yapm~~, Italyan nüfuzunun yay~lmas~na engel olmamalar~~ yahut Italyan etki ve i~galini kolayla~t~rmalar~~ için vilâyetin tan~nm~~~ kimselerine para ve hediyeler vermi~tir. Di~er taraftan Italya, banka kurmadan uygulad~~~~ benzeri politika ile Tunus'u elde etmeyi ba~aramamakla beraber tecrübe kazanm~~~ olmal~d~r. Italya, bu tecrübenin ~~~~~~ alt~nda Banco di Roma'y~~ da vas~ ta olarak kullanarak Trablusgarb'da hakimiyet kurmay~~ ba~arm~~t~ r.
90 Giovanni Gioletti, M6moires de ma Vie 3, çev. Jean Carr&e, Paris 1923, s. 2I o- ~~ 1. Italyan
Ba~bakan~~ Gioletti'nin sava~~ bahanesi olan bu iddialar~n~n, 1911 y~l~~ Haziran ay~nda Italya D~~i~leri Bakan~~ San Giuliano'nun meclisteki konu~mas~ ndan al~nan Banco di Roma hakk~ ndaki bilgilerle taban tabana z~ t oldu~u görülmektedir. bk. not 78.
91 Benneth, Ayn~~ eser, ,s. 182, 186,196,257; Rossi-Orhonlu, Ayn~~ eser, s. 449; Karasapan, Ayn~~
eser, s. 203; Ertuna, Ayn~~ eser, s. 146-47.
93 Anderson, Ayn~~ yer. 94 Benneth, Ayn~~ eser, s. 272.
95 Trablusgarb'~n i~galinden önce Italyanlar~n bu bölgeye her y~l 1.7oo.000 frank
civar~nda kültürel harcama yapt~klar~na dair do~rulu~u tahkik edilememi~~ bir bilgi için bk. Tevfik Çavdar, Osmanl~lar~n rarz-Sömürge Olu~u, Istanbul 1970, s. 105.
TRABLUSGARB'DAKI FAALIYETLERI 847 Di~er ecnebi bankalar~n hemen hepsinin aksine ilk ~ubesini Osmanl~~ Devleti'nin merkezi ve en büyük ~ehri olan Istanbul'da de~il de ta~rada yani Trablusgarb'da hizmete sokmas~, Banco di Roma'n~n siyasi hedefini aç~kça gösteren bir ba~ka husustur 96. K~sacas~~ Banco di Roma'n~n Trablusgarb'da aç~l~~~ sebebi ve faaliyetlerinin amac~; bankac~l~ktan çok politika, emperyalizm ve sömürü ile yak~ndan ilgilidir. Banka, bölgede Italyan nüfuzunun h~zla yay~lmas~na yard~mc~~ olmu~, sava~~ ve i~gal için gerekli ortam ve bahaneleri yaratm~~t~r. Bu sebeple baz~~ yabanc~~ yazarlar, Banco di Roma'n~ n Trablusgarb'~n i~galine yönelik bu faaliyetlerini dürüst bulmad~ klar~ n~~ aç~ kça ifade etmi~lerdir 97.
9 6 Banco di Roma'n~ n Istanbul'da bir ~ube açmas~~ 1911 senesine rastlar.
9 7 Stead, Ayn~~ eser, s. ~ o8; Ahmed M. Ashiurakis;La Lotta Per La Liberazione De/la Giamahiria
*:!
•
-„ _!£.•