Küreselleflme: Türk Yüksekö¤retimine Etkisi*
Globalization: effects on Turkish Higher EducationAli R›za Erdem
Pamukkale Üniversitesi E¤itim Fakültesi, Denizli
Y
Y
irminci yüzy›l›n son çeyre¤inde yaflanan büyük dflimler toplumdaki di¤er sektörleri etkiledi¤i gibi e¤i-timi de etkilemifltir. E¤itimdeki de¤iflmelerden yük-sekö¤retim de pay›n› alm›flt›r. Yükyük-sekö¤retimde kal›c› ve de-rin de¤ifliklikler yapan bir dönüflüm yaflanmaktad›r. Bu dönü-flümün yaflanmas›nda küreselleflmenin etkisi çok büyüktür. Scott’a (2002) göre üniversitenin de¤iflme h›z› ve yenilik tem-posu hiçbir zaman son on y›lda oldu¤u kadar h›zl› olmam›flt›r.Üniversitelerde yaflanan dönüflümde yeni teknolojiler, yeni ö¤renci biçimi (gittikçe çeflitlenen yafl gruplar›, geri dönen ve çal›flan ö¤renciler, yaflam boyu ö¤renme ideali), yeni yükse-kö¤retim sa¤lay›c›lar›, kar amaçl› flirket üniversiteleri, sanal üniversiteler, yeni ve gittikçe küreselleflen ö¤rencilerin bek-lentileri, gittikçe artan pazar odakl› rekabetçilik ve baflar› h›r-s›yla dolu toplumsal çevre gibi etkenler etkin olmakta ve so-nuçlar› hissedilmektedir.
Yirminci yüzy›l›n en büyük de¤iflikliklerinden biri dünyan›n küresellefl-mesidir. Kimilerine göre küreselleflme iktisadi aç›dan liberalizm, kimile-rine göre demokratik kavramlar›n ve kurallar›n evrenselli¤i, kimilekimile-rine göre evrensel insan haklar›, kimilerine göre ekolojik sorunlar, kimilerine göre ise yukar›dakilerin hepsini kapsayan bir süreç ile ilgili bir kavramd›r. Dönüflümcüler ise küreselleflmeyi hem f›rsatlar tafl›yan hem de riskleri olan bir süreç olarak görmektedir Yüksekö¤retimde kal›c› ve derin de¤i-fliklikler yapan bir dönüflümün yaflanmas›nda küreselleflmenin etkisi çok büyüktür. Üniversitelerde yaflanan dönüflümde yeni teknolojiler, yeni ö¤-renci biçimi (gittikçe çeflitlenen yafl gruplar›, geri dönen ve çal›flan ö¤ren-ciler, yaflam boyu ö¤renme ideali), yeni yüksekö¤retim sa¤lay›c›lar›, kar amaçl› flirket üniversiteleri, sanal üniversiteler, yeni ve gittikçe küreselle-flen ö¤rencilerin beklentileri, gittikçe artan pazar odakl› rekabetçilik ve baflar› h›rs›yla dolu toplumsal çevre gibi etkenler etkin olmakta ve sonuç-lar› hissedilmektedir. Bu çal›flmada küreselleflmenin Türk Yüksekö¤reti-mine etkisi paradigma, sistem, yönetim, finansman, ö¤retim eleman›-ö¤-renci de¤iflimi, program, özel üniversiteler, akademik özgürlük aç›lar›n-dan incelenmifltir.
Anahtar sözcükler:Dönüflüm, küreselleflme, Türk Yüksekö¤retimi.
Undoubtedly, one of the major changes in the 20th century is the globaliza-tion of the world. According to many, globalizaglobaliza-tion means liberalism in financial respect or universality of democratic concepts and rules while oth-ers describe it as univoth-ersal human rights, ecological mattoth-ers or as a concept related with a process including all of the above. On the other hand, for those who are progressive, globalization refers to a process offering both allowing opportunities and risks. In that way, globalization is of great impor-tance in establishment of permanent and profound changes in higher edu-cation. Accordingly, in such a process of change observed in universities, we see new forms as new technologies, new form of student (gradually varying age groups, students coming back to work, the idea of learning for the whole life), suppliers of new higher education, company universities for profit, vir-tual universities, expectations of new and gradually globalizing students, ever-increasing market-oriented competition, and a social environment which invariably sensitive to success. In this study, major headlines consist-ing of the effects of globalization on Turkish Higher Education in terms of paradigm, administration, financing, academic staff- student exchange, pro-gramme, private universities and academic freedom have been analyzed. Key words:Globalization, Turkish Higher Education, transform.
‹letiflim / Correspondence: Doç. Dr. Ali R›za Erdem Pamukkale Üniversitesi E¤itim Fakültesi, K›n›kl› Kampusü, 20020, Merkez, Denizli e-posta: arerdem@gmail.com
Yüksekö¤retim Dergisi 2012;2(2):109-117. © 2012 Deomed
Gelifl tarihi / Received: fiubat / February 25, 2012; Kabul tarihi / Accepted: Haziran / June 10, 2012; Online yay›n tarihi / Published online: A¤ustos / August 9, 2012
*Bu çal›flma 27-29 May›s 2011 tarihlerinde ‹stanbul'da düzenlenen Uluslararas› Yüksekö¤retim Kongresi: Yeni Yönelifller ve Sorunlar (UYK-2011) kongresinde yap›lan sunumun güncellenmifl halidir.
Özet Abstract
Küreselleflme
Yirminci yüzy›l›n en büyük de¤iflikliklerinden biri dünyan›n küreselleflmesidir. “Küreselleflme” kavram› oldukça yenidir. ‹lk olarak 1960’larda ortaya ç›kan küreselleflme kavram›, 1980’lerde ise s›kça kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Kavram olarak küreselleflme 1960’larda “küresel köy” deyimiyle ortaya ç›km›flsa da 1980’le-rin ortas›ndan sonra bilim insanlar› küreselleflmeyi kuramsal an-lamda sürece dayal› ya da sistematik bir biçimde incelemeye bafl-lam›flt›r. 1990’lara gelindi¤inde de, bilim adamlar› taraf›ndan öneminin kabul edilip, tart›fl›ld›¤› anahtar bir sözcük haline gel-mifltir. Kimilerine göre küreselleflme iktisadi aç›dan liberalizm, kimilerine göre demokratik kavramlar›n ve kurallar›n evrensel-li¤i, kimilerine göre evrensel insan haklar›, kimilerine göre eko-lojik sorunlar, kimilerine göre ise yukar›dakilerin hepsini kapsa-yan bir süreç ile ilgili bir kavramd›r. Dönüflümcüler ise küresel-leflmeyi hem f›rsatlar tafl›yan hem de riskleri olan bir süreç ola-rak görmektedir Küreselleflmeyle ilgili tan›mlar birbirleriyle uyuflmamaktad›r. Bir aç›dan küreselleflme; dünya milletlerinin ekonomi, siyaset ve iletiflim bak›mlar›ndan birbirine yaklaflmas›, dünyan›n küçülmesi ve dünyan›n tek bir mekân olarak alg›lan-ma bilincinin do¤alg›lan-mas›d›r. Di¤er bir aç›dan küreselleflme, kapitaliz-min dünya ölçe¤inde yayg›nlaflmas›, tüm dünyan›n pazar haline getirilme çabas›, sermaye sahiplerinin dünya egemenli¤ini kur-mas›n›n bir yoludur (DPT, 1995; DPT, 2000; Erdem, 2002; Gündüz, 2002; K›z›lçelik, 2002; Sönmez, 2002; Gürak, 2003; Tural, 2004; ILO, 2006; Milli, 2006; Çeken, Ökten ve Ateflo¤-lu, 2008; Erol, 2010; Balkar ve Özgan, 2010). Küreselleflme ay-n› zamanda, modern bilimin ve yeni teknolojilerin bir sonucu olarak da yorumlanmaktad›r. Küreselleflme ekonomik güce da-yal› tek yönlü bir olgu olmay›p siyasi, kültürel, teknolojik ve ekonomik olmak üzere dört boyutu vard›r. Küreselleflmenin dört boyutundan toplumdaki tüm sistemler etkilenmektedir (Karlsen, 2002; McBurnie, 2002). Küreselleflmeyle birlikte böl-gesel iflbirlikleri ve projeler de h›z kazanm›flt›r. Bölböl-gesel iflbirlik-leri ve projeler, ekonomi baflta olmak üzere tüm toplumsal ku-rumlarda de¤iflmelere neden olmufltur (DPT, 1995; DPT, 2000; Didou-Aupetit, 2002). Bu de¤iflimden toplumu oluflturan demokrasinin de etkilenmemesi mümkün de¤ildir. Küresellefl-meyle demokratik hareketler ve oluflumlar yayg›nl›k kazanacak-t›r. Bölgesel iflbirlikleri ve projeler demokrasinin yayg›nlaflmas›-na katk› sa¤layacakt›r. Di¤er taraftan küreselleflmeyle birlikte demokrasi karfl›t› oluflumlar da yayg›nlaflacak ve demokrasinin geliflimini ve yayg›nlaflmas›n› s›n›rland›rabilecektir.
Küreselleflmenin Yüksekö¤retime Etkisi
Kwiek’e (2002) göre yüksekö¤retimin dönüflümüne katk›da bulunan bafll›ca küresel etkenler 3 ayr› kategoride toplanabilir: Ulus-devletin hâlihaz›rdaki toplumsal ve ekonomik geli-flimdeki can al›c› rolünün, yüksekö¤retimi ulusal bilince
katk›da bulunan ulusal bir servet olarak alg›layan görüflüy-le birlikte çöküflü
Devlet taraf›ndan finanse edilecek kamu sektörü faaliyet-lerine dair yeni bir bak›fl aç›s› içeren, refah devletin ifllev-lerinin yeniden belirlenmesi
Dünya çap›nda, kamu sektörünün tamam›n›n flirket kültü-rü taraf›ndan iflgal edilmesi
Art›k ne yüksekö¤retim özgün bir kamu sektörü olarak görülmektedir, ne de yüksekö¤retim reformu konusunda ya-flan›lan problemler Orta ve Do¤u Avrupa’ya özgüdür. Bunlar küresel problemler olup daha önce yüksekö¤retimle hiç ilgi-lenilmedi¤i kadar ve küresel örgütler (IMF, OECD) taraf›n-dan küresel çözümler aranmaktad›r.
Küreselleflmeyle birlikte bölgesel iflbirli¤i h›z kazanm›flt›r. Bölgesel iflbirlikleri, ekonomi baflta olmak üzere e¤itim ve özellikle yüksekö¤retimde de¤iflmelere neden olmufltur. Dido-u-Aupetit’e (2002) göre Meksika, Amerika Birleflik Devletleri ve Kanada aras›nda imzalanan ve 1 Ocak 1994 y›l›nda yürür-lü¤e giren NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlafl-mas›) Meksika Yüksekö¤retim Sistemi’nde de¤iflmenin itici gücü olmufltur. NAFTA çerçevesinde bafllat›lan programlar›n en önemli etkileri Amerika Birleflik Devletleri modeline uygun bir akreditasyon sistemi, akademik diplomalar›n karfl›l›kl› ta-n›nmas›, uluslararas› profesyonel rekabetin geliflmesi fleklinde olmufltur. 11 Nisan 1997 tarihinde Avrupa Konseyi ve UNES-CO taraf›ndan yüksekö¤retim yeterliklerinin tan›nmas›na yö-nelik “Lizbon Tan›ma Sözleflmesi” bafllat›lm›flt›r. Günümüzde Avrupa Birli¤ine üye ülkeler ile birlikte EFTA/ EEA ve aday ülkeleri içine alan co¤rafyada 32 ülke sürece dâhildir. Türkiye “Lizbon Tan›ma Sözleflmesi”ni 2004 y›l›nda imzalam›fl ve 2007 y›l›nda yürürlü¤e koymufltur (Durman, 2009; Baflç›, 2010). 1990’l› y›llarda gündeme getirilen ve imzaya aç›lan Hizmet Ticareti Genel Anlaflmas› (GATS) yeniden yap›lan-man›n baflka bir boyutunu, kamu hizmeti boyutunu gündeme getirmifltir. Bu anlaflmaya göre her fleyin “serbest dolafl›ma” ta-bi oldu¤u ta-bir dünyada “kamu hizmeti” de serbestleflmeli, piya-saya aç›lmal›d›r. Türkiye, kamu hizmetlerinin serbestlefltiril-mesini (özellefltirilmesi) içeren GATS anlaflmas›n› 1995 y›l›n-da onaylam›flt›r. E¤itimin ticarilefltirilmesi uygulamalar› GATS ile birlikte h›z kazanm›fl olsa da, fikir ve uygulama ola-rak GATS’›n çok öncesine dayanmaktad›r. Yüksekö¤retimde olmak üzere e¤itimin de¤iflik kademelerindeki özel okullar›n say›s› h›zla artm›flt›r (Aydo¤an, 2008, s. 171-176). Küresellefl-me yüksekö¤retimi pek çok aç›lardan etkilemifltir. Yang ve Vi-dovich’e (2002) göre küreselleflmenin yüksekö¤retime etkisi ekonomik faydac›l›k (yapt›klar› ekonomik katk› aç›s›ndan üni-versitelerin pek çok ülkede yak›n takibe al›nmas›), bütçe azal-mas› ve mali bask›lar, teknoloji destekli ö¤retme ve uluslarara-s› ö¤renci pazar› hacminin genifllemesiyle birlikte bu hizmeti
sunanlara yönelik kurallar›n belirlenmesi olmak üzere dört alanda görülmektedir. Küreselleflme geliflmifl ülkelerdeki yük-sekö¤retim sistemlerini de etkilemifltir. Johnstone’a göre Amerika Birleflik Devletleri’ndeki yüksekö¤retim kurumlar›-n›n gündemini iki madde oluflturmaktad›r:
Ö¤retimi gelifltirme, standartlar› yükseltme, program› ge-lifltirme, de¤iflen ö¤renci nüfusunun gereksinmelerini ta-n›ma konular› üzerine odaklanan reform.
Yüksekö¤retimde azalan kaynaklar ve yükselen maliyetler. Baz› kesimler yüksekö¤retimi yeniden yap›land›rmada yönlerini ifl çevreleri bak›fl aç›s›na çevirmektedir (maliyet-leri düflürme, ifllev(maliyet-leri ve bürokratik ifllem(maliyet-leri azaltma). ABD’deki kolejler ve üniversiteler maliyet düflürme, ku-rumlar› ve programlar› kapatma, ö¤retim üyelerinin ö¤retim sorumluluklar›n› art›rma, performanslar›n› ölçme ve farkl› kurumsal ifllevleri özellefltirme gibi di¤er yap›lanmalar› da ha-li haz›rda yapmaktad›r Haha-limi’nin aktar›mlar›na göre Fran-sa’da küreselleflmenin sonuçlar› olarak ortaya ç›kan kamusal hesap sorumlulu¤u merkezi ve yerel yönetimlerin talepleri do¤rultusunda yayg›nlaflmaktad›r (Tural, 2002) Küreselleflme üniversiteler için bir tak›m f›rsatlar sunmaktad›r. Aktay (2002)’a göre üniversite ö¤rencilerine, akademisyenlere e¤i-timde internet eriflimiyle birlikte küresel imkânlar sa¤lamak-tad›r. Kellner’e (2002) göre 21. yüzy›l›n efli¤indeki de¤iflme-ler yeni teknolojide¤iflme-ler (bilgisayar, bilgi, haberleflme ve multi-medya) sa¤lamaktad›r. Küreselleflme beraberinde üniversite için birçok tehdidi de beraberinde getirmektedir. Scott’a (2002) göre üniversite üç önemli hususta küreselleflmenin meydan okumas›yla karfl› karfl›yad›r:
Üniversitelerin ulusal kültürü belirleyip yayma misyonu ile küreselleflme aras›nda bir uyumsuzluk geliflmektedir. Gerek iletiflim ve biliflim teknolojisinin etkisiyle, gerekse küresel araflt›rma kültürü a¤lar›n etkisiyle ö¤retimini ho-mojenleflmesi ulusal kültürler fleklinde ifade edilen “fark-l›l›klar›” eritmektedir.
Kamu üniversitelerinin mali aç›dan ba¤l› oldu¤u devletin sosyal yönünün küreselleflmeyle zay›flat›lmas› gelirinin azalmas›na yol açmaktad›r.
Apple’a (2002) ve Aktay’a (2002) göre küreselleflme düflük ve orta s›n›flardan gelenler için ortaö¤retim ve yüksekö¤re-timde “e¤iyüksekö¤re-timde f›rsat eflitsizli¤i” yaratmaktad›r. Lee’ye (2002) göre bir baflka tehdit ise, devletin yüksekö¤retime ay›r-d›¤› fonlar›n-paylar›n pek çok ülkede azalt›lmas›d›r. Kellner’e (2002) göre yüksekö¤retimde de olmak üzere bilgi ve
tekno-lojiye sahip olanlar ile olmayanlar aras›nda “dijital bölünme
(di-gital divide)”[1]
ortaya ç›km›flt›r. “Dijital uçurum” olarak da ad-land›r›lan “digital divide”, bilgi ve teknolojiye sahip olan ve ol-mayan üniversiteleri birbirinden ay›rmaktad›r. Bu da bir teh-dit olarak nitelendirilebilir.
Dünyada yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren h›z kazanan de¤iflmelerin üniversitelere etkisi flöyle özetlenebilir (Apple, 2002; Didou-Aupetit, 2002; Lee, 2002; McBurnie, 2002; Yang ve Vidovich, 2002; Scott, 2002; Tural, 2002; Ars-lano¤lu, 2002; Y›lmaz ve Horzum, 2005; Rehber, 2007):
Devlet ve üniversiteler aras›ndaki iliflkinin de¤iflmesi: Piyasa
ekonomisinin gittikçe a¤›rl›¤›n› art›rmas› sonucu kamu yö-netiminin düflüncesi ve uygulamalar› da bundan etkilenmifl-tir. Bunun sonucunda üniversitelere kamu finansman› sa¤la-yan devletin üniversiteye olan bak›fl aç›s› de¤iflmifltir. Piyasa düflünce ve uygulamalar› kamu yönetimine yerleflmektedir. Bir örnek verecek olursak 1980’li y›llar›n sonunda ‹ngilte-re’de Teatcher hükûmetinde Milli E¤itim Bakan› olan Ba-ker, üniversiteleri uyararak devletin gereksinim duydu¤u ni-celik ve nitelikte insan gücü yetifltirilmesini istemifltir.
Üniversite özerkli¤inin kamuya hesap verme sorumlulu¤u ek-senine yönelmesi: Üniversitenin malî kaynaklar›n› sa¤layan
toplum, kamuoyu yoluyla denetim hakk›n› kullanarak he-sap sormaktad›r. Art›k üniversiteler kendine finansman sa¤layan toplumun tüm kesimlerine karfl› hesap verme so-rumlulu¤unu hissetmektedirler. Bu uygulama akademik
özgürlükle de çeliflmektedir.
Biliflim teknolojisinin araflt›rmalarda, e¤itim-ö¤retim hizmet-lerinin sunulmas›nda ve sanal e¤itimde etkin olarak kullan›l-mas›: Biliflim teknolojisi örgün, uzaktan ve sanal
yükse-kö¤retim programlar›n›n yürütülmesinde etkin olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bunun sonucunda yüksekö¤re-tim hizmeti daha çok ö¤renciye, daha de¤iflik ortamlarda, daha etkin ve verimli olarak sunulabilmektedir.
Üniversitelerin uluslararas› olmas›: Bugün özellikle geliflmifl
ülkelerdeki üniversiteler sadece ulusal ö¤rencileri ve arafl-t›rmac›lar› de¤il, uluslararas› ö¤renci ve araflarafl-t›rmac›lar› da bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Üniversiteler sadece ulusal düzeyde de¤il uluslararas› düzeyde, ö¤renci ve araflt›rma-c›lar› kendisine çekmede rekabet etmektedirler.
Üniversitelerin ö¤renci–ö¤retmen toplulu¤undan öte bilgi top-lumu ve ekonomisinin kayna¤› ve karmafl›k bir iflletme olarak görülmesi: Üniversiteler ihtiyaç duyulan nitelikli insan
gü-cünü yetifltirirken istihdam olanaklar›n› daha çok göz önünde bulundurmaktad›r. Bu aç›dan üniversiteler piyasa-[1] Dijital bölünme (digital divide), modern ekonomi ve toplum içinde, bilgi teknolojisine sahip olanlar ve olmayanlar aras›ndaki bölünmeleri ifade etmek için, bu konuyla iliflkili olarak ortaya konmufl bir terimdir. ABD Ticaret Bakanl›¤›, Temmuz 1999 içinde dijital bölünmenin belirgin bir biçimde artan rekabet ile iliflkili oldu¤unu iddia eden raporlar sunmufltur. Stanford Üniversitesi, Cheskin Araflt›rmalar› ve Forester Enstitüsü’nün iddialar›yla ortaya konan son çal›flmalar e¤itim ve s›n›f›n, ›rk bölünmelerinin yap›lanmas›ndan daha önemli bir faktör oldu¤unu ortaya koymufltur. Her halükarda bilgi teknolojisine sahip olanlar ve olmayanlar aras›nda farkl› bir bölünmenin varl›¤› aç›kt›r (Kellner, 2002, s. 110).
ya uyumlu bölümlere a¤›rl›k vermektedir. Currie’ye göre (1998’den aktaran Kwiek, 2002;) “Piyasalar en iyisini bilir” felsefesi üniversiteleri etkilemifltir.
Pragmatik üniversiteye do¤ru bir yönelmenin olmas›:
Valima-a’yan›n (1999’dan aktaran Tural, 2002) önerdi¤i pragma-tist üniversitede akademisyenlik çok boyutlu bir çal›flma gerektirmektedir. De¤iflen çevrede akademisyenler üni-versite içindeki ve d›fl›ndaki piyasalara uzmanl›klar›n› pa-zarlama gereksinimi duyarlar. Yazara göre bu durum, aka-demisyenlerin ö¤retim ve araflt›rma rollerine pazarlama ve dan›flmanl›k rolleri ekler.
Kamu yüksekö¤retim kurumlar›n›n rakiplerinin ç›kmas›: Bu
rakipler özel ulusal kurumlar, özel yabanc› kurumlar, ulu-sal ve yabanc› ortakl› sertifika merkezleri, uluulu-sal ve yaban-c› sanal e¤itim sa¤lay›yaban-c›lar, karma e¤itim hizmeti verenler-dir.
Ayr›ca dünyadaki son de¤iflmelerin yüksekö¤retime etkisi konusunda flunlar› da söyleyebiliriz (Erdem, 2006):
Yüksekö¤retimin ticarîleflmesi: Üniversiteler bürokratik
yol-la yönetilen, müflteri merkezli flirketler hâline gelmeye bafllam›flt›r. Bu durum, kamu üniversitelerini daha giri-flimci olmalar› için zorlamaktad›r.
Bilginin pazar mant›¤› çerçevesinde al›n›r-sat›l›r bir meta ola-rak görülmeye bafllamas›: Bunun sonucu olaola-rak da pazar mer-kezli fikirlere odaklanm›fl üniversite kavram› ortaya ç›km›flt›r.
Günümüz dünyas› h›zla de¤iflmekte ve de¤iflen koflullar beraberinde birçok yenilikleri beraberinde getirmektedir. Ulusal ve uluslararas› de¤iflme ve geliflmeler, tüm bireyleri ve kurumlar› etkilemektedir. 20. yüzy›l›n son çeyre¤inden itiba-ren ivme kazanan dünyadaki siyasi, toplumsal, ekonomik ve teknolojik de¤iflmeler, içinde bulundu¤umuz 21. yüzy›lda da artarak devam etmektedir. Biliflim teknolojisinin ucuzlamas› ve giderek yayg›nlaflmas› mesafe ve s›n›r kavramlar›n› ortadan kald›rm›flt›r. Yirmibirinci yüzy›l›n bafl›nda, üniversiteler yep-yeni bir dönüflüm yaflamaktad›r. Yaflanmakta olan bu dönü-flüm, sadece yirmibirinci yüzy›l›n ve üçüncü bin y›l›n bafllan-g›c› dolay›s›yla Dünya ölçe¤inde gözlenen, daha iyi iflleyen bir e¤itim ve yüksekö¤retim sistemi aray›fl› çabalar›n›n sonucu de¤il, ayn› zamanda, teknolojik sürecin, hayat›n bütün alanla-r›n› dönüfltürecek düzeye gelmifl olmas›yla aç›klanabilir. Bu durum, 21. yüzy›l›n bafllang›c› ile teknolojinin dönüflüme yol açan nitelik kazand›¤› dönemin çak›flmas›n›n bir sonucudur. Küreselleflen dünyada, yüksekö¤retim de giderek ülkelere öz-gü bir etkinlik olmaktan ç›karak küresel bir etkinlik haline gelmektedir. Genç nüfus yo¤unlu¤unun yüksek oldu¤u gelifl-mekte olan ülkelerden, geliflmifl ülkelere yönelik büyük yük-sekö¤renim talebi karfl›s›nda, geliflmifl ülkelerin yüksekö¤re-tim sistemleri, ö¤renci hareketlili¤ine giderek daha aç›k hale
gelmektedir. Örne¤in, OECD ülkelerinde yüksekö¤renim gören yabanc› ö¤rencilerin say›s› son 20 y›lda iki kat›na ç›ka-rak 1.6 milyona ulaflm›flt›r. ‹letiflim teknolojisindeki geliflme-ler, yüksekö¤retiminin küreselleflmesinde ö¤rencilerin yer de¤ifltirmesine ba¤l› olmayan yeni hareketlilik biçimleri ya-ratmaktad›r. Bu ba¤lamda son y›llarda giderek yayg›nlaflan bir uygulama “program hareketlili¤i” (programme mobility) ol-mufltur. Bu uygulama çerçevesinde ö¤renciler bir baflka ülke-nin e¤itim programlar›na, yurtd›fl›na gitmeden ve genellikle sanal e¤itim tekniklerinden yararlanarak, kendi ülkelerinde kay›t olabilmekte ve derece alabilmektedirler. Bir baflka uygu-lama ise, geliflmifl ülke üniversitelerinin, baflka ülkelerde aç-t›klar› yerleflkelerde e¤itim vermesi fleklinde olmakta ve bu durumda da bir tür “kurumsal hareketlilik” (institutional
mobi-lity) yarat›lmaktad›r. Küreselleflmenin yüksekö¤retim
üzerin-de önemli etkileri olmufltur. Bu etkileri; hükümetlerin yükse-kö¤retime ay›rd›klar› bütçelerin azalmas›, üniversitelerde fay-dac›l›k, teknoloji destekli ö¤retme ve dünya genelinde ö¤ren-ci pazar› hacminin büyümesiyle birlikte bu hizmeti sunanlara yönelik yapt›r›mlar›n ortaya ç›kmas› fleklinde s›ralamak müm-kündür. Finansal zorunluluklar, de¤iflen toplum ihtiyaçlar›, teknoloji ve piyasa güçleri üniversiteyi de¤iflime/dönüflüme zorlayan faktörlerdir. Yeni do¤makta olan üniversite için,
“Yirmibirinci Yüzy›l Üniversitesi”, “Mültiversite” gibi, çeflitli
ni-telemeler yap›lmaktad›r (Erdem, 2002; Günay 2007; YÖK, 2007; Ç›nar, 2009; Odabafl› ve ark., 2010).
Türk Yüksekö¤retimi
Türkiye’de yüksekö¤retim; ortaö¤retime dayal› en az iki y›ll›k, yüksekö¤renim veren her kademedeki e¤itim kurumla-r›n›n tümünü kapsar. Yüksekö¤retimin amac›; ülkenin bilim politikas›na, toplumun yüksek düzeyde ve çeflitli kademeler-deki insan gücü gereksinimine göre ö¤rencileri ilgi, yeti ve yetenekleri do¤rultusunda yetifltirmek, bilimsel alanlarda araflt›rmalar yapmak, araflt›rma-inceleme sonuçlar›n› gösteren ve bilim tekni¤in ilerlemesini sa¤layan her türlü yay›n› yap-mak, Hükümet taraf›ndan istenecek inceleme ve araflt›rmala-r› sonuçland›rarak düflüncelerini bildirmek, Türk toplumu-nun genel seviyesini yükseltici ve kamuoyunu ayd›nlat›c› bi-limsel verileri söz ve yaz› ile halka yaymak ve yayg›n e¤itim hizmetinde bulunmakt›r.
Cumhuriyet Öncesi Dönem
Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u Veziri Nizamülmülk’ün 1068’de Ba¤dat’ta açm›fl oldu¤u “Nizamiye Medresesi” Türk yüksekö¤retim tarihinde yüksekö¤retim kurumu olarak önemli bir kurumdur. Gazali, Niflabur Medresesi’ de ö¤renim gördükten sonra Ba¤dat’ta aç›lan “Nizamiye Medresesi”nde 1091-1095 y›llar› aras›nda “rektörlük” ve “müderrislik”
yap-m›flt›r. Nizamülmülk daha sonra Belh, Herat, ‹sfahan, Basra, Merv, Musul, Amul, Harcird, Rey, Buçenc medreselerini yap-t›rm›flt›r. Nizamülmülk medreselerinin bafll›ca amaçlar› (1) din adam› yetifltirmek, (2) yoksul ve yetenekli ö¤rencileri oku-tup topluma kazand›rmak, (3) imparatorlu¤un yönetimi için memur yetifltirmek ve (4) devlet adamlar›n› e¤itmektir. Niza-miye medreselerinin bir baflka amac› da Nizamülmülk’ünde belirtti¤i gibi bilginleri bir görev ve maaflla medreselere ba¤-lay›p denetim alt›nda tutmak ve böylece devlete karfl› gizli ha-reketlere kat›lmalar› ihtimalini ortadan kald›rmakt›r. Nizami-ye medreseleri esas olarak din, hukuk, dil ve müspet bilim ö¤-retimi yapm›fllard›r (Akyüz, 2009; Ergün, 2011).
Osmanl›lar medreseyi, Selçuklu ve Anadolu beyliklerini ör-nek alarak kurdular. Osmanl›lar Selçuklu Türklerinden devral-d›klar› medreseleri Anadolu’da program, yap› ve iflleyifl yönün-den gelifltirdiler ve Selçuklular›n Kayseri, Sivas ve Konya gibi il-lerde kurduklar› medreselerin yan›nda imparatorlu¤a katt›klar› yörelerde yeni medreseler açt›lar. Osmanl› yüksekö¤retiminin kökleri Sultan II. Mehmet’in 1453’de ‹stanbul’u fethinden son-ra ‹stanbul’da kurdu¤u “Fatih Medresesi”ne uzan›r. Fatih Sultan
Mehmet fethin hemen ard›ndan ‹stanbul’daki 8 kiliseyi
medre-seye çevirmifltir. Süleymaniye medreselerinde t›p ve fen ilimle-ri ö¤retiliyordu (Koçer, 1987; Gürüz, 2001; Akyüz, 2009).
Onalt›nc› yüzy›ldan itibaren medrese teflkilat›nda bir geri-leme görmekteyiz. Medreselerin çöküflünü durdurmak için 1867’de bir kurul oluflturuldu. Müderrislerden oluflan bu ku-rul, medreselerin Fatih Sultan Mehmet dönemindeki niteli¤i-ne dönüfltürülmesi için öniteli¤i-nerilerde bulundu. Ama bu öniteli¤i-nerile- önerile-rin uyguland›¤›na dair bir belirti görülmedi (Koçer, 1987; Ba-flaran, 1993). Geleneksel medrese e¤itiminden “ilk kopufl” Os-manl› donanmas›n›n Ege k›y›s›nda Çeflme’de Rus donanma-s›nca yok edilmesinin ard›ndan Sultan III. Mustafa’n›n 1773’te ‹stanbul’da “Mühendishane-i Berri-i Hümayun”un kurulmas›yla gerçekleflti (1944 y›l›nda bir yasayla ‹stanbul Teknik Üniversitesi’ne dönüfltürülmüfltür). Bu yüksekö¤retim
kurumlar›nda çok önemli bir de¤iflimin bafllang›c›d›r. Bu de¤iflim,
yüksekö¤retimde varolan kurum olan medreselerin yerine, Bat›dan yüksekö¤retim kurumlar›n›n “oldu¤u gibi” al›nmas›-d›r. Ayr›ca III. Selim’in 1795’deki ferman›, ö¤retim elemanla-r›n›n atanmalar› için tam zamanl› çal›flma, akademik ilerleme-lerde yay›n ve s›nav gereklerini de içine alan usul ve esaslar› ayr›nt›l› olarak belirtiyordu. Bu yüzden III. Selim’in Kanun-namesi, Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman’›n kanunnamelerinden sonra, Türkiye yüksekö¤retim mevzu-at›ndaki ikinci önemli olayd›r (Gürüz, 2001).
‹htiyaçlar› art›k karfl›lamayan medreselerin yerine seçenek olarak Bat›dan oldu¤u gibi al›nan yüksekö¤retim kurumlar›n›n aç›lmas›na 19. yüzy›lda ve 20 yüzy›l bafllar›nda devam edilmifl-tir. Bat›l› anlamda bir üniversite olarak bir “Darülfünun”
kurul-mas› 1846 ‘da kararlaflt›r›lm›fl, fakat 1863’de aç›labilmifltir. 1865’te ç›kan yang›nla Darülfünun ortadan kalkt›. Darülfünun 1870 y›l›nda tekrar kurulmufltur. Üniversitenin 3 flubesi (fakül-tesi) vard› Bunlar; (1) Hikmet ve Edebiyat (Fen ve Edebiyat), (2) ‹lm-i Hukuk (Hukuk Bilimi), (3) Ulum-i Tabiye ve Riyaziye (Do¤al Bilimler ve Matematik) idi. Fakültelere kendi dekanlar›-n› seçme hakk› verildi. Üniversitenin naz›r› (rektörü) padiflahça atand›. Osmanl› Üniversitesi 1871’de kapat›lm›flt›r. 1874’te Ga-latasaray Lisesinin içinde yeniden aç›ld› ama bu 1882 y›l›na ka-dar sürdü. 1900 y›l›nda II. Abdülhamit kendi ad›na bir üniver-site açt› (Darülfünu-i fiahane). Bu üniverüniver-sitenin bölümleri flun-lard›: (1) Ulum-i Aliye-i Diniye (Yüksek Din Bilimleri), (2) Ri-yaziye ve Edebiyat (Matematik ve Edebiyat). II. Abdülhamit ta-raf›ndan yay›nlanan yönetmeli¤e göre üniversitenin ö¤retimi önceden saptanan kitaplara dayanacak ve bu durum denetlene-cekti. 1912’de 20 Alman Profesör Darülfunun’a kat›ld› ve 1915’te modern akademik araflt›rmalar›n bafllang›c›n› oluflturan
“araflt›rma enstitüleri” kuruldu (Baflaran, 1993; Gürüz, 2001;
Ak-yüz, 2009). Sonuç olarak, Osmanl› 18. ve 19. yüzy›l dönemi, öteki birçok konularda oldu¤u gibi, yüksekö¤retim kurumlar›n-da kurumlar›n-da “ikili bir yap›y›” Cumhuriyet'e kakurumlar›n-dar sürdürmüfltür.
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet döneminde di¤er alanlarda oldu¤u gibi yük-sekö¤retim kurumlar› üniversitelerimizde de “modernleflme” gerçeklefltirilmifltir. Cumhuriyetin ilan›ndan hemen sonra medreseler ve di¤er din okullar› 1924’de ç›kar›lan 430 say›l› “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile kapat›ld›. 1933'teki ‹stanbul Darülfünunu düzeltimi de (o zaman ülkedeki tek üniversite oldu¤u için sadece "Üniversite Reformu" denmifltir), bilim ve kültür alan›na etkisi sürekli olacak katk›lardan biridir. Ata-türk, her konuda oldu¤u gibi, bu düzeltimi de kökten ele al-m›fl ve Almanya'dan getirilen çok say›daki ö¤retim üyesinin de yard›m›yla baflar›ya ulaflan bu reform ile imparatorluktan miras ‹stanbul Darülfünunu gerçekten yap› ve anlay›fl de¤iflti-rerek ça¤dafl bir üniversite olma yoluna girmifltir. TBMM 1933’de Darülfünun’un yerini almak üzere 18 Kas›m 1933’de aç›lan ‹stanbul Üniversitesi’ni 2263 say›l› yasayla onaylad›. Bu yasaya göre: (1) Rektör, Milli E¤itim Bakan›’n›n önerisi üze-rine üçlü kararnameyle, (2) Dekanlar, rektörün önerisi ve Milli E¤itim Bakan›’n›n karar›yla, (3) Profesörler ise Fakülte Kurulu’nun tespit etti¤i 3 aday aras›ndan Milli E¤itim Baka-n›’n›n karar›yla atanmaktayd› (Gökberk, 1997; Gürüz, 2001).
Gürüz ve ark.’a (1994) göre bu Türkiye’de modern üniversite ta-rihinin bafllang›c›d›r. 1946 y›l›nda ç›kar›lan 4936 say›l›
Üniver-site Kanunu ile ODTÜ d›fl›ndaki üniverÜniver-sitelere “muhtariyet (özerklik)” verilmifl ve rektörle dekanlar›n seçimle gelmeleri esas› getirilmifltir. Karar yetkileri de makamlardan kurullara kayd›r›lm›flt›r. Bu durum Gürüz ve ark.’na (1994:153) göre yüksekö¤retimde Türkiye aç›s›ndan dönüm noktas›d›r.
Hem Türkiye’nin nitelikli insan gücü ihtiyac›n› karfl›lamak hem de bulunduklar› bölgeleri kalk›nd›rmas› amac›yla “bölgesel üniversi-teler” kurulmas› düflüncesi 1950’li y›llarda a¤›rl›k kazanm›flt›r. Bu düflüncenin esin kayna¤› Dünya’da üniversitelerin içinde bulunduk-lar› çevreye hizmet götürme düflüncesiyle, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›n-da kurulan, Amerika Birleflik Devletleri’ndeki “Land-Grant” tipi üniversitelerdir. Bu üniversiteler, bölgelerinin tar›msal ve
eko-nomik yap›s›, sosyal refah› ve sa¤l›k gibi temel sorunlar›n› ele alarak çözümlemifller; böylece yöre kalk›nmas›na, dolay›s›yla ülke kalk›nmas›na önemli katk›larda bulunmufllard›r. Bölgenin gelifltirilmesine yönelik araflt›rmalar yapan bu üniversiteler ye-tiflkin araflt›r›c› gruplar› kurmufllar, uzun dönemli planlamalar gerçeklefltirmifller, yeterli maddi ve manevi deste¤i sa¤lamak için çevredeki ilgili kurulufllarla iflbirli¤i yapm›fllard›r. (Gürüz ve ark., 1994; Gürüz, 2001; Korkut, 2001).
Amerika Birleflik Devletleri’ndeki “Land-Grant” tipi böl-gesel üniversitelerden etkilenerek Türkiye’de kurulan “bölge
üniversiteleri” flunlard›r (Gürüz ve ark., 1994; Gürüz, 2001):
1955 y›l›nda 6995 say›l› yasayla ‹zmir’de Ege Bölgesi’nin kültürel, endüstriyel, tar›msal ve ticari faaliyetleri ve bu-nunla ilgili kurum ve kurulufllara öncülük etmesi amac›yla “Ege Üniversitesi” kurulmufltur.
Yine 1955 y›l›nda 6594 say›l› yasayla Trabzon’da Karade-niz Bölgesi’ndeki illerin sosyal ve ekonomik sorunlar›na çözüm arayacak, madenleri, enerji kaynaklar› ve meyvele-ri bol olan bu bölgeye her yönden öncülük yapacak bir teknik üniversite olarak “Karadeniz Teknik Üniversitesi” kurulmufltur.
31 May›s 1957 y›l›nda 6990 say›l› yasayla Erzurum’da ku-rulan “Atatürk Üniversitesi” ile Do¤u Anadolu Bölsi’nin sosyal, kültürel, ekonomik ve teknik bak›mdan ge-lifltirilmesi amaçlanm›flt›r. Bu üniversitede Bir Dan›flma Kurulu’nun bulunmas› öngörülmüfl fakat bu kurul hiçbir zaman faaliyete geçirilememifltir.
1970’lerden sonra Kalk›nma planlar›ndaki öneriler dikkate al›narak hem bölge üniversitesi hem de üniversitelerin yurt düzeyine dengeli da¤›t›lmas› amac›yla 1973 y›l›nda Diyar-bak›r’da “Dicle üniversitesi”, Adana’da “Çukurova Üniver-sitesi”, Eskiflehir’de “Anadolu Üniversitesi” kurulmufltur. 1975 y›l›nda Elaz›¤’da “F›rat Üniversitesi”, Samsun’da “Ondokuz May›s Üniversitesi”, Bursa’da “Uluda¤ Üniver-sitesi”, Konya’da “Selçuk Üniversitesi” kurulmufltur. 1973 y›l›nda ç›kar›lan 1750 say›l› “Üniversite Kanunu” ve “1765 say›l› “Üniversite Personeli Kanunu” ODTÜ d›fl›ndaki Türk Üniversitelerini tek bir çerçeve içinde toplama amac› gütmenin yan›nda, bir denetleme-planlama ve koordinasyon organ› olarak “Yüksekö¤retim Kurulu”nun kurulmas›n› da ön-görüyordu. Yasa ç›kt›ktan sonra “Yüksekö¤retim Kurulu” ku-rulmas›yla ilgili maddeler Anayasa Mahkemesince 1962
Ana-yasas›na ayk›r› oldu¤u için iptal edildi. 1977 y›l›nda ç›kar›lan 2095 say›l› Kanunla akademilerin fakülteler halinde örgütlen-melerine imkân sa¤lanarak üniversiteler ile akademiler aras›n-daki ifllevsel ve yap›sal farklar fiilen ortadan kald›r›lm›flt›r. Fa-kat Dan›fltay akademilerin ç›kard›klar› yönetmelikleri sürekli olarak iptal ederek hukuki aç›dan karmafl›k bir durum yarat-m›flt›r. 1981 y›l›na kadar üniversite, akademi ve yüksekokullar fleklindeki yüksekö¤retim kurumlar› ilgili yasalara göre yöne-tildiler ve ifllevlerini sürdürdüler. 1981 y›l›nda ç›kar›lan 2547
say›l› “Yüksekö¤retim Kanunu” ile Türk Yüksekö¤retimi K›ta Av-rupas› Modelinden ayr›larak, Anglo-Sakson Modelinin temel ilke-lerine dayand›r›lm›flt›r. Bu yasayla Anglo-Sakson Modelinde
ol-du¤u gibi bir ara kurulufl (Yüksekö¤retim Kurulu) oluflturul-mufltur (Gürüz ve ark., 1994; Gürüz, 2001; Korkut, 2001).
‹lk özel üniversite olan “Bilkent” 1984’de kurulmufltur. Daha sonra Anayasa Mahkemesi’nde iki kez dava aç›lm›fl ve Mahkeme bu tür üniversitelerin kurulmas› gerekti¤ine karar vermifltir. 1992 y›l›nda 3285 say›l› kanunla Koç Üniversitesi ve Kadir Has Üniversitesi kurulmufltur (Gürüz, 2001). Vak›f üniversiteleri olarak bilinen özel üniversitelerin say›s› 53’e, devlet üniversitelerinin say›s› da 103’e ulaflm›flt›r.
Türk Yüksekö¤retiminde yüksekö¤retimin finansman› devlet ve vak›f üniversiteleri itibar›yla iki ayr› yöntemle yap›l-maktad›r. Devlet üniversitelerinde “kamusal finansman”, va-k›f üniversitelerinde ise “özel finansman” sistemi benimsen-mifltir. Devlet üniversitelerinin finansman flekli “bütçeyle fi-nansman”d›r. “Bütçe finansman›” devlet üniversiteleri bütçe-sinin %80’ini oluflturmaktad›r. 1973 y›l›nda klasik bütçe siste-minden “program bütçe sistemi”ne, 1998 y›l›nda “torba büt-çe sistemi”ne geçilmifl, 2004 y›l›ndan itibaren de “analitik bütçe sistemi” uygulanmaya bafllam›flt›r. Vak›f üniversiteleri-ne ise giderleriüniversiteleri-ne katk›da bulunmak amac›yla ve bütçedeki ödenekle s›n›rl› kalmak kayd›yla “hazine yard›m› yap›lmas›” esast›r (Tural, 2002; YÖK, 2007; Söyler ve Karatafl, 2011). Yüksekö¤retim harcamalar›n›n konsolide bütçeye oran› 1970’de %2.2, 1980’de %4.4, 1990’da %5.8, 2000’de %2.5 olmufltur (Tural, 2006; YÖK, 2007). 2000’li y›llarda da yük-sekö¤retime bütçeden ayr›lan pay ve yüksekö¤retim bütçesi-nin GSMH içindeki pay› oldukça düflüktür (TTTTablo 1).
Küreselleflmenin Türk Yüksekö¤retimine Etkisi
Küreselleflmenin Türk Yüksekö¤retimine etkisini çeflitli aç›lardan ele almak gerekmektedir:Paradigma
Küreselleflme sonucunda yüksekö¤retimin uluslararas›lafl-mas›, giriflimci ve özerk üniversite, e-ö¤renme, yaflam boyu ö¤renme, ö¤renci merkezli e¤itim gibi günümüz yüksekö¤re-timinin gündemini yo¤un bir flekilde meflgul eden önemli
de-¤ifliklikler ve yeni paradigmalar›n meydana geldi¤i görülmek-tedir (Odabafl› ve ark., 2010). Bu paradigmalar Türk Yükse-kö¤retiminde de önemli zihinsel dönüflümlere yol açm›flt›r. Özellikle Türk Yüksekö¤retiminde uluslararas›laflma (ulusla-raras› ö¤renci ve akademik personel de¤iflimi programlar›n›n uygulanmas›), e-ö¤renme (uzaktan ö¤retim yoluyla önlisans, lisans ve lisansüstü programlar›n aç›lmas› ve yürütülmesi), ö¤-renci merkezli e¤itim (ö¤ö¤-rencinin aktif oldu¤u ö¤retim yakla-fl›m, yöntem ve tekniklere yönelinmesi, e¤itim-ö¤retimde bi-liflim teknolojisiyle interaktif uygulamalar geçilmesi) paradig-malar› uygulamada öncelikler aras›ndad›r.
Sistem
Türk Yüksekö¤retiminde YÖK taraf›ndan getirilen de¤i-flikliklerle sistemin genel özellikleri K›ta Avrupas› sistemin-den uzaklaflarak Anglo-Sakson sistemine daha yak›n hale ge-tirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ancak sistem Amerikan sisteminin ba-z› özelliklerini de tafl›maktad›r. ‹ngiliz sistemine benzer flekil-de ikili sistem yerine üniter sistem getirilmifltir. Öte yandan Amerikan sistemine benzer flekilde akademik yap› bölümlere göre örgütlenmifl, lisansüstü yap›lara karfl›l›k gelen enstitüler kurulmufl, sözleflmeli ve daimi yap›da akademik yap›lanma öngörülmüfl, vak›flar›n özel üniversite kurabilmelerine olanak tan›nm›flt›r (Tural, 2004; Gürüz, 2001).
Yönetim
Küreselleflme, üniversitelerde yönetim boyutunda, mer-keziyetçi yönetim anlay›fl›ndan yerel yönetime yönelme, yö-netimde uluslararas› ölçütleri uygulama, kalite gelifltirme ça-l›flmalar›n›n artmas›, yönetsel kararlara kat›l›m›n art›r›lmas›, stratejik planlama, etkilili¤i ve verimlili¤i esas alma, hiyerar-flik ve dikey yap›lanmadan yatay örgüt yap›s›na geçifl, yönetsel ve mali özerkli¤i art›rma çabalar› alanlar›nda etkisini
göster-mektedir. Üniversiteler aras› rekabetin artmas› ve kamusal hesap verme sorumlulu¤u, yönetsel kararlar› sürekli gözden geçirmeye zorlamaktad›r. Üniversite yönetimleri, ifl dünyas›-n›n talep ve beklentilerini daha fazla dikkate almakta ve bu yönde iflbirli¤ini art›rmaktad›r. Yöneticilerin rolleri, insan kaynaklar› yönetimi ve liderlik ba¤lam›nda yeniden tan›mlan-maktad›r (Burgaz ve fientürk, 2008, s. 270). Türk Yüksekö¤-retiminin yönetiminde uluslararas› ölçütleri uygulama, kalite gelifltirme çal›flmalar›n›n artmas›, stratejik planlama, kamusal hesap verme sorumlulu¤u, yönetsel kararlar› sürekli gözden geçirme, ifl dünyas›n›n talep ve beklentilerini daha fazla dik-kate alma ve iflbirli¤i, liderlik önem kazanm›flt›r.
Finansman
Küreselleflme Türk Yüksekö¤retiminin finansman boyutu-nu daha çok etkilemifltir. Türk Yüksekö¤retiminde ö¤renci sa-y›s›ndaki art›fla ra¤men as›l finansman kayna¤› olan bütçeden ayr›lan pay düflmüfltür. Ö¤renci say›s›ndaki art›fla ra¤men büt-çeden yüksekö¤retime ayr›lan pay›n düflmesi yüksekö¤retimde yeni kaynak aray›fllar›na yöneltmifltir. Bu yüksekö¤retim ku-rumlar›m›z› kamu kaynaklar› d›fl›ndan kaynak bulmaya zorla-maktad›r. Bunlardan biri de “ö¤renci katk› paylar›”n›n art›r›l-mas›d›r (Tural, 2004; YÖK, 2007). Fakat ö¤renci katk› paylar›-n›n art›r›lmas›, orta ve özellikle alt gelir grubu aç›s›ndan yükse-kö¤retimden yararlanmada “f›rsat eflitli¤i ilkesini” bozaca¤› tar-t›flmalar›n› beraberinde getirmektedir. Türk Yüksekö¤retimin-de “yüksekö¤retimin getirisi” toplumsal %8.5, bireysel %16.2’dir. Yüksekö¤retimin getirisinde dünya ortalamas› top-lumsal %10.8, bireysel %19. dur. Bu sonuca göre Türkiye’de yüksekö¤retim yat›r›mlar›n›n getirisi dünya ortalamas›n›n al-t›ndad›r (YÖK, 2007). Bu durum Türk Yüksekö¤retimine ayr›-lan finansmanda “etkinli¤i” tart›flmal› hale getirmektedir. Türk
Yüksekö¤retiminde 1980’lere kadar “sosyal devlet uygulamalar›” yüksekö¤retimin finansman›nda a¤›rl›kta iken, 1980’lerden sora “li-beral devlet uygulamalar›” yüksekö¤retimin finansman›nda a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Türk Yüksekö¤retiminde finansman konu-sunu “fleffafl›k” ve “hesap verilebilirlik” kapsam›nda de¤erlendirme e¤ilimi gittikçe artmaktad›r. Bu durum Türk Yüksekö¤retimine
ayr›lan finansman›n kullan›lmas›nda “etkinlik” ve “eflitlik” öl-çütlerini daha önemli hale getirmifltir. Ayr›ca özellikle devlet üniversitelerine genel bütçeden ayr›lan pay›n ö¤renci say›s›n-daki art›fla ra¤men azalmas› “alternatif kaynak aray›fllar›n›” da beraberinde getirmektedir. Ayr›ca Türk Yüksekö¤retiminde devlet üniversiteleri finansman kayna¤› sa¤layan tüm toplum kesimlerine karfl› daha fazla hesap verme zorunlulu¤u ile karfl› karfl›yad›r (Erdem, 2006; Erdem, 2010).
Ö¤retim Eleman›-Ö¤renci De¤iflimi
Küreselleflme beraberinde yüksekö¤retimde uluslararas› akademik personel ve ö¤renci hareketlili¤ini getirmifltir. Türk TTTTablo 1.Türkiye’de bütçeden yüksekö¤retime ayr›lan pay ve milli
geli-re oran› (E¤itim Sen, 2011).
Yüksekö¤retim Yüksekö¤retim Y›llar bütçesinin konsolide bütçesinin milli
bütçeye oran› (%) gelire oran› (%)
2001 2.80 0.89 2002 2.55 0.89 2003 2.27 0.94 2004 2.45 0.86 2005 3.34 1.07 2006 3.35 1.04 2007 3.21 1.05 2008 3.29 1.02 2009 3.33 0.79 2010 3.24 0.91 2011 3.68 0.95
Yüksekö¤retiminde uluslararas› akademik personel ve ö¤renci hareketlili¤i AB e¤itim programlar›ndan Erasmus arac›l›¤›yla gerçeklefltirilmektedir. Erasmus program› TC Baflbakanl›k DPT AB E¤itim ve Gençlik Programlar› Merkezi Baflkanl›¤› (Türk Ulusal Ajans›) taraf›ndan YÖK ve Üniversite iflbirli¤iyle yürütülmektedir. Erasmus program›, yüksekö¤retim kurumla-r›n›n birbirleri ile iflbirli¤i yapmalar›n› teflvik etmeye yönelik bir Avrupa Birli¤i program›d›r. Yüksekö¤retim kurumlar›n›n bir-birleri ile ortak projeler üretip hayata geçirmeleri; k›sa süreli ö¤renci ve akademik personel de¤iflimi yapabilmeleri için karfl›-l›ks›z mali destek sa¤lamaktad›r. Program›n amac› Avrupa'da yüksekö¤retimin kalitesini art›rmak ve Avrupa boyutunu güç-lendirmektir. Erasmus program› çerçevesinde Türk Yüksekö¤-retiminde 2008-2009 ö¤retim y›l› verilerine göre akademik per-sonel ve ö¤renci de¤ifliminden yararlananlar›n say›s› 9.392’dir (DPT TUA, 2011)
Program
Küreselleflmeyle birlikte ortaya ç›kan bilgi toplumunda e¤i-tim anlay›fl›, e¤ie¤i-tim kurumu olan yüksekö¤ree¤i-tim kurumlar›nda da ö¤rencilerde gözlenen ilgi ve yetenek farkl›l›klar›na cevap veren ve kendi içinde çeflitlili¤e gidebilen esnek programlar uy-gulanmas›n› gerektirmektedir. E¤itim programlar›n›n dar kap-saml› becerilerden, üretken ve genifl kapkap-saml› bilgi ve becerile-re do¤ru yönlendirilmesi söz konusudur. Oysa geleneksel program, ö¤rencilerin düflünme ve problem çözme yetenekle-rini gelifltirici içerik tafl›mamaktad›r. (Kuzgun ve ark., 1997; Do¤an, 1997; Özden, 2002). Türk Yüksekö¤retiminde küresel-leflmeyle de¤iflen ihtiyaçlara cevap verebilecek meslek insan›n› yetifltirebilmek için baflta E¤itim Fakülteleri olmak üzere di¤er fakülte programlar›nda de¤iflikliklere gidilmifltir. Ayr›ca “Aç›k Ders Sistemleri” uygulamaya konulmufltur.
Özel Üniversiteler
Türk Yüksekö¤retiminde özel üniversite say›s› 2000 y›l›n-dan sonra kayda de¤er bir art›fl göstermifltir. Kandemir ve Ka-ya’ya (2010) göre Türkiye’de devlet üniversiteleri yan›nda yer alan vak›f üniversiteleri yüksek üc¬retleri ve devlet üniversite-lerindeki ayn› programlara göre düflük puanlar›yla dikkat çek-mektedir. Türkiye’de nüfusun, yaklafl›k yüzde yirmisinin yok-sulluk s›n›r›¬n›n alt›nda gelir elde etti¤i, gelir da¤›l›m›n›n son derece adaletsiz oldu¤u düflünülürse, bu üniver¬sitelerde an-cak gelir düzeyi yüksek ailelerin çocuklar›n›n e¤itim görebile-ce¤i sonu¬cu ç›kar›labilir. Y›ld›z’a (2008) göre Türk Yükse-kö¤retiminde pek çok firma veya sermaye grubu kendi üni-versitesine sahiptir ve bu üniversiteler flirketlerle iflbirli¤i ya-parak ihtiyaç duyulan iflgücüne uygun e¤itim programlar› uy-gulamaktad›r. Bu ba¤lamda üniversite ö¤reniminin elefltirel, ba¤›ms›z düflünebilen, toplum ile etkileflim içinde olan bir bil-gi edinme ve oluflturma niteli¤inden uzaklafl›p piyasan›n
ihti-yaç duydu¤u iflgücüne uygun mesleki e¤itim veren bir kurum haline geldi¤i ileri sürülebilir. Fakat di¤er taraftan özel üni-versiteler devlet üniüni-versitelerine göre yap›lanma, yönetim, e¤itim, program ve sistem aç›lar›ndan küreselleflmeyle mey-dana de¤iflmelere daha çabuk uyum sa¤lamaktad›r.
Akademik Özgürlük
Üniversite özerkli¤i içinde “akademik özgürlük” özel bir yere ve anlama sahiptir. Üniversiteler tarih boyunca “özgür tart›flma ortam›n›” ve “elefltirel düflünceyi” savunmufllard›r. Bu üniversitelerin kurumsal olarak “akademik özgürlü¤ü” sa-yesinde olmufltur. Akademik özgürlük beraberinde bireysel olarak üniversitede çal›flan akademisyenlerin yapacaklar› bi-limsel çal›flmalar için “akademik serbestli¤i” sa¤lam›flt›r. Üni-versitelerde akademik özgürlü¤ün içeri¤ini; ö¤retim üyeleri ve yard›mc›lar›n›n serbestçe bilimsel araflt›rma yapmalar›, ö¤-retim ve s›nav programlar›n›n, fakültelerin ders ihtiyaçlar›n›n, yetifltirece¤i ö¤rencinin say› ve kalitesinin, ders saatlerinin sa-y›s›n›n ve uygulamas›n›n fakülteler taraf›ndan serbestçe belir-lenmesi, bilimsel denetimin öz denetim ve otokontrol ilkesi-ne göre gerçeklefltirilmesi oluflturmaktad›r. Akademik özgür-lük sadece d›flsal bask›larla de¤il, üniversitenin kendi kurum-sal yap›s› ve ö¤retim üyelerinin kiflisel husumet, akademik k›s-kançl›k ve/veya ideolojik farkl›l›klardan kaynaklanan üniversi-te mensuplar›n›n birbirleriyle olan mücadelesi gibi tutum ve davran›fllar›ndan da etkilenmektedir (Büken, 2006, s. 166; Ak-tan, 2008). Rosovsky’ye (1994) göre akademik özgürlük, aka-demik yaflam›n özüdür. Küreselleflmeyle birlikte yüksekö¤re-tim kurumlar›n›n özellikle finansman konusunda destek sa¤-layan toplum kesimlerine karfl› hesap verme sorumlulu¤unun artmas› akademik özgürlükle çeliflebilmektedir. Türk Yükse-kö¤retiminde de küreselleflmeyle birlikte do¤rudan ve dolayl› vergiler yoluyla finansman sa¤layan toplum kesimleri taraf›n-dan akademik özgürlük sorgulan›r hale gelmifltir.
Kaynaklar
Aktan, C. Akademik özerklik. 23.03.2008 tarihinde <http://www.canaktan.org/ egitim/universite-reform/aka-ozerklik.htm#_edn5> adresinden eriflildi. Aktay, Y. (2002). E¤itimde küresel imkânlar- küreselleflen dünyada f›rsat
eflitsizli¤i ve özgürleflim f›rsatlar› üzerine, Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 7-22.
Akyüz, Y. (2009) Türk e¤itim tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2009) (Gözden geçirilmifl 14. bask›). Ankara: PEGEMA Yay›nc›l›k.
Apple, M. W. (2002). Küresel tehlikeler: E¤itimdeki eflitsizlikler ve neo-liberal politikalar›n mukayesesi (Çeviren: M. H. Bafl). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 23-46.
Arslano¤lu, R. A. Küreselleflme ve üniversite. Uluda¤ Üniversitesi ‹‹BF Dergisi, 21(1), 1-12.
Aydo¤an, E. (2008). E¤itim sisteminde yeniden yap›lanma ve özellefltirme ad›mlar›. MEMLEKET Siyaset, Yönetim, 3(6), 166-187. Balkar, B. ve Özgan, H. (2010). Küreselleflmenin ilkö¤retim
kademesin-deki e¤itim sürecine etkilerine iliflkin ö¤retmen görüflleri, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, 10(19), 1-22.
Baflaran, ‹. E. (1993). Türkiye e¤itim sistemi. Ankara: Gül Yay›nevi. Baflç›, E. (2010). Krizlere ra¤men geliflmeyi sürdürmek. 19.07.2012 tarihinde
<www.tcmb.gov.tr/yeni/.../ErdemBasci_SDE_KonusmaMetni.pdf> adresinden eriflildi.
Burgaz, B. ve fientürk, ‹. (2008). Küreselleflmenin e¤itim fakültelerinin yönetim boyutundaki etkileri. K›rg›zistan Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19, 270-278.
Büken, N. Ö. (2006). Türkiye örne¤inde akademik dünya ve akademik etik. Hacettepe T›p Dergisi, 37(3), 164-170.
Çeken, H., Ökten, fi. ve Ateflo¤lu, L. (2008). Eflitsizli¤i derinlefltiren bir süreç olarak küreselleflme ve yoksulluk, C. Ü. ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Dergisi, 9(2), 79-95.
Ç›nar, ‹. (2009). Globalization, education and future. Kuramsal E¤itimbil-im, 2(1), 14-30.
Didou-Aupetit, S. (2002). Küreselleflme, nafta ve Meksika’da yüksekö¤retim sistemi: konular, tehditler ve reformlar (Çevirenler: H. Koç ve G. Tunal›-Koç). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 81-92. DPT (1995). Dünyada küreselleflme ve bölgesel entegrasyonlar. Ankara, DPT
Yay›n no: 2375.
____(2000). Sekizinci befl y›ll›k kalk›nma plan› küreselleflme özel ihtisas komisyonu Raporu. Ankara, DPT Yay›n no: 2544.
DPT TUA. 2008-2009 akademik y›l›nda Erasmus program›ndan yararlanan ö¤renci ve personel hareketlili¤i say›lar›. 02.03.2011 tarihinde <http://www.ua. gov.tr/uploads/erasmus/2008hareketlilik sayilari.pdf> adresinden eriflildi. Do¤an, H. (1997). Mesleki ve teknik e¤itimin yeniden yap›land›r›lmas›.
Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 30(1), 1-26. Durman, M. (2009). Yüksekö¤retimde kalite. 19.07.2012 tarihinde <kalite.
istanbul.edu.tr/dokuman/sunumlar/yusekogretimde-kalite.pdf> adre-sinden eriflildi.
E¤itim Sen (2011). 2011 y›l› e¤itim ve yüksekö¤retim bütçeleri üzerine. 27.02.2011 tarihinde <www.egitimsen.org.tr/down/2011_Egitimve Yüksekö¤retimBütçesi_Bas›n.pdf> adresinden eriflildi.
Erdem, A. R. (2002). Pamukkale Üniversitesi’nin bugünü ve gelece¤ine iliflkin önemli iç ve d›fl paydafllar›n›n (ilgi gruplar›n›n) alg›lar›. Yay›nlanmam›fl dok-tora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, E¤itim Bilimleri Enstitüsü, ‹zmir. ____________(2006). Dünyadaki yüksekö¤retimin de¤iflimi. Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 299-314.
____________(2010). The financial structure of Turkish Higher Education System. E-International Journal of Educational Research, 1(1), 18-25.
Ergün, M. Türk e¤itim tarihi [online kitap]. 27.02.2011 tarihinde <http://www.egitim.aku.edu.tr/tet00.htm> adresinden eriflildi. Erol, N. (2010). Küreselleflme sürecinde örgütleri yeniden düflünmek,
Gazi Akademik Bak›fl Dergisi, 4(7), 79-89.
Gökberk, M. (1997) Ayd›nlanma felsefesi, devrimler ve Atatürk. ‹stanbul: Cumhuriyet Gazetesi Kültür Yay›nlar›. 06.01.2005 taihinde <http://atamturk.com/belgeler/aydinlanma-3.htm> adresinden eriflildi. Günay, D. (2007). Yirmibirinci yüzy›lda üniversite. Editör: C. Aktan,
De¤i-flim ça¤›nda yüksekö¤retim içinde (s. 77-88). ‹zmir: Yaflar Üniversitesi. Gündüz, M. (2002). Küreselleflen “sanki” dünyan›n sosyal devlete
sald›r›s› E¤itim Araflt›rmalar›, 2(6), 34-43.
Gürak, H. (2003). Küreselleflme nereye götürüyor? Verimlilik Dergisi, (2). 02.03.2011 tarihinde <http://www.elelebizbize.com/e-kutuphane/ hasangurak/Kuresellesme_Nereye.pdf> adresinden eriflildi.
Gürüz, K. (Koordinatör), fiuhubi, E., fiengör, C., Türker, K. ve Yurtsever, E. (1994). Türkiye’de ve dünyada yüksekö¤retim, bilim ve teknoloji, ‹stan-bul: Türk Sanayicileri ve ‹fladamlar› Derne¤i (TÜS‹AD).
Gürüz, K. (2001). Dünyada ve Türkiye’de yüksekö¤retim (tarihçe ve bugünkü sevk ve idare sistemleri) Ankara: ÖSYM Yay›nlar› 2001–4.
ILO (2006). Globalization. 20.11.2006 tarihinde <http://www.itcilo.it/ english/actrav/telearn/global/ilo/globe/new_page.htm> adresinden eriflildi.
Kandemir, O. ve Kaya, F. (2010). Gelir da¤›l›m›n›n yüksek ö¤renimde f›rsat eflitli¤ine etkisi: Türkiye’de özel üniversite gerçe¤i. Kastamonu E¤itim Dergisi, 18(2), 557-566.
Karlsen, G. E. (2002) E¤itim yönetiflimi, küreselleflme ve demokrasi, Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 93-104.
Kellner, D. (2002). Yeni teknolojiler / yeni okur-yazarl›klar: Yeni biny›lda e¤itimin yeniden yap›land›r›lmas› (Çeviren: A. Taflkent). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2 (1), 105-132.
K›z›lçelik, S. (2002). Kapitalizmin diasporas› olarak küreselleflme. E¤itim Araflt›rmalar›, 2(6), 12–33.
Koçer, H. A. (1987). Türkiye’de modern e¤itimin do¤uflu 1773–1923. Ankara: Uzman Yay›nlar›, No:1.
Korkut, H. (2001). Sorgulanan yüksekö¤retim. Ankara: Nobel Yay›nlar›, Yay›n No: 237.
Kuzgun, K., Sevim, S. A., Ersever, H., Akbal›k, G., Piflkin, M. ve Hamamc›, Z. (1997). Ö¤rencilerin akademik dan›flmanlar›ndan bek-ledikleri görevler ve dan›flmanlar›n görev alg›lar›. Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 30(1), 27-43.
Kwiek, M. (2002). Yüksekö¤retimi yeniden düflünürken yeni bir paradig-ma olarak küreselleflme: gelecek için Göstergeler (Çeviren: E. Akbafl). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 132-154.
Lee, M. N. N. (2002). E¤itimde küresel e¤ilimler (Çeviren: M. H. Bafl). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 155-168.
McBurnie, G. (2002) Küreselleflme, GATS ve ulus-afl›r› e¤itim (Çevirenler: H. Koç ve G. Tunal›-Koç). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 169-190.
Milli, E. (2006). Küreselleflme ve e¤itim. 20.11.2006 tarihinde <http://egi-tisim.inonu.edu.tr/EMilli_kuresellesme.htm> adresinden eriflildi. Odabafl›, F., F›rat, M., ‹zmirli, S., Çankaya, S. ve M›s›rl›, A. (2010).
Küreselleflen dünyada akademisyen Olmak. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(3), 127-142.
Özden, Y. (2002). E¤itimde dönüflüm: E¤itimde yeni de¤erler (4. bask›), Ankara: PEGEMA Yay›nc›l›k.
Rehber, E. (2007). Dünyada de¤iflen yüksekö¤retim ve kalite anlay›fl›. Editör: C. Aktan, De¤iflim ça¤›nda yüksekö¤retim içinde (s. 211-243). ‹zmir: Yaflar Üniversitesi.
Rosovsky, H. (1994). Üniversite: Bir dekan anlat›yor (Çeviren: S. Ersoy). Ankara: TÜB‹TAK Yay›nlar›.
Scott, P. (2002). Küreselleflme ve üniversite: 21. yüzy›l›n önündeki mey-dan okumalar (Çeviren: S. Çiftçi). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimler, 2(1),191-208.
Sönmez, V. (2002). Küreselleflmenin felsefi temelleri, E¤itim Araflt›rmalar›, 2(6), 1-11.
Söyler, ‹. ve Karatafl, S. (2011). Türkiye’de özel yüksekö¤retim kurum-lar›n›n kuruluflu ve finansman›. Maliye Dergisi, 160, 57-71.
Tural, N. K. (2002). Küreselleflmenin üniversite üzerine etkileri: Çeflitli ülkelerden örnekler. E¤itim Araflt›rmalar›, 6, 99-120.
_________(2004). Küreselleflme ve üniversiteler, Ankara: Kök Yay›nc›l›k. Yang, R. ve Vidovich, L. (2002). Üniversiteleri küreselleflme ba¤lam›nda
konumland›rmak (Çeviren: M. Bedir). Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri, 2(1), 209-222.
Y›ld›z, N. (2008). Neoliberal küreselleflme ve e¤itim, D. Ü. Ziya Gökalp E¤itim Fakültesi Dergisi, 11, 13-32
Y›lmaz, K. ve Horzum, B. (2005). Küreselleflme, bilgi teknolojileri ve üniversite. ‹nönü Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, 6(10), 103-121. YÖK (2007). Türkiye’nin yüksekö¤retim stratejisi, Ankara: YÖK Yay›n No:
