T T - S
8001 fc
İstanbul’da bir Mısır anıtı
An Egyptian monument in Istanbul
o»3U0K
By T U R G A Y T U N A *
Bundan tam 3400 yıl önce Mı sır’ın başkenti Teb’de, antik ta rihin gelmiş geçmiş en gör kemli tapınağı, tanrı Amon- Ra’nın “Per” adı verilen kutsal evi Karnak için yaptırılan diki litaşlardan biri; sırtlarında le opar postları taşıyan, saçları kazınmış rahipler ve soylular dan meydana gelen toplulu ğun önünde düzenlenen bü yük bir törenle yerine dikilip oturtulmaya çalışılıyordu. Ba şında Yukarı ve Aşağı Mısır’ın kırmızı-beyaz renklerdeki çifte
tacını taşıyan III. Tutmosis’in yaptırmış olduğu bu taş anıt, birkaç yıl öncesinde Güney Mısır’da, As- suvan yakınlarındaki granit yataklarında bulun muş pembe renkli bir monolitin yerinden sökü lüp yontulmasıyla meydana getirilmişti. Yüzlerce işçi-köle tarafından yerinden kaldırılıp, sığırlar yardımıyla ahşap kızaklar üzerinde kaydırılarak taşınması ve denge sağlanması için içi buğday, mercimek gibi hububatla doldurulmuş “feluka” ti pinde devasa bir tekneye yüklenerek 300 kilo metre uzaklıktaki Teb’e ulaştırılması birkaç yıl sürmüştü.
Dikilitaş’ın Karnak tapınağındaki yerine oturtul masından 1840 yıl sonra, kendisini ve halkını Ba tı Roma İmparatorluğu’ndan ayırarak, Doğu Ro- ma’yı yani Bizans’ı kuran I. Constantinus, kendi
The splendid temple (known as per or “sacred house” to the Ancient Egyptians) dedi cated to the god Amon-Ra at K arnak near Teh, the ancient capital o f Egypt, was constructed 3400 years ago. One o f the obelisks carved fo r this temple was erected here with a great cerem ony a tten d ed by crowds o f nobles and priests with shaved heads dressed in leopard skins. The obelisk h a d been carved fro m a monolith o f pink granite quarried near Assuvan in southern Egypt a few years before. It was com missioned by Thutmose III, who wore the red and white double crown o f Upper and Lower Egypt. The colossal monument had been lifted from the ground by hundreds o f slaves, laid on wooden runners and pulled laboriously by oxen to the banks o f the Nile, where it was loaded on to a huge felucca (a lateen rigged sailing ship) filled with wheat, lentils and similar grains and pulses as ballast to prevent it capsizing. Altogether it is thought to have taken several years to move the stone the 300 kilometres to Teh.
One thousand eight hundred a nd forty years after the obelisk, bad been erected at the temple in Karnak, the Roman Emperor Constantine the
21
adını verdiği başkent Konstantinopolis’in mey danlarını, egemenliği altında bulundurduğu ülkelerden gönderilen anıt, heykel gibi sa nat eserleriyle süslemekteydi. Bizans im paratoru, Karnak tapınağındaki I I I . Tut- mosis Dikilitaşı’nın da yerinden sökü lüp İstanbul’a gönderilmesini istemiş, ancak sağlığında yerine getirilemeyen dileği, kendisinden sonra tahta çıkan oğlu Constantius (337-361) tarafından gerçekleştirilmeye çalışılmıştı. Dikili taş, Teb’den İskenderiye’ye taşındık tan sonra, İstanbul’a gönderilmek için uzun bir zaman bu kentte bekle tilmişti. Constantinus’tan sonra Bi zans Tahtı’na geçen Julianus’un (36i- 363) İskenderiyeli yöneticilere yazdı ğı ve o dönemin tarihî belgeleri ara sında önemli bir kaynak oluşturan mektuplardan birinde bu dikilitaşla ilgili çok değerli bilgiler yer almak tadır:
“Karadeniz sularına kadar açılan ge milerinize ve sizlere cömertçe ku cak açan bu kentin güzelleşmesin- 1
de, sîzlerin de katkınız olması için j bu yekpare taşı Konstantinopolis’e & göndermeniz yerinde olacaktır...”
Great, founder o f the Eastern Roman Empire when the west went into decline, decided to embellish Constantinople, the capital to which he had given his name, with monuments and statues o f fitting
grandeur sent from the lands over which he ruled. The Emperor com manded that the obelisk o f Thutmose III a t the tem ple in K arnak be rem oved a n d sen t to Istanbul. Although he died before this dream could be realised, his son Constan tine II (337-361) attempted to carry
out his fa th er’s wishes. The obelisk was carried as fa r as Alexandria,
where it lay w aiting fo r several years to be transported across the Mediterranean to Istanbul. His suc cessor to the B yza n tin e throne, Julianus (361-363) wrote a letter to the a u th o rities in A lexa n d ria which numbers among the most interesting historical documents o f the time and contains much valu able information about the obelisk: “It is appropriate that you send this m onolithic stone to Con- . stantinop/e, a city which has
gen-Pembe granitten yapılmış Dikilitaşın tepesindeki piramit şeklinde yontulmuş ucun alt tarafında, Firavun III. Tutmosis ile tanrı Amon-Ra’nın tasviri bulunmaktadır (üstte). Alttaki kartpostalda, 19. yüzyılın sonunda Sultanahmet Meydanı görülüyor; önde Dikilitaş, arkada Ayasofya Camii. / The obelisk in Istanbul is made of pink granite and the top is carved into the form of a pyramid, on the lower part of which are portraits of Thutmose III and the god Amon-Ra (above). The postcard below shows Sultanahmet Square at the end of the 19th century, with the obelisk in the foreground and Haghia Sophia Mosque behind.
23
I I I . Tutmosis Dikilitaşının İstan bul’a ne zaman ve nasıl gönderil diği tam olarak bilinmemekle be raber, Marcellinus Comes’in tari hinde ve Dikilitaş’ın altındaki kitâ- bede, bu eski Mısır anıtının İmpa rator Julianus’tan sonra tahta ge çen Bizans imparatoru I. Theodo- sius’un (379-395) hükümdarlık dö nem ine rastlayan 390 yılında, Konstantinopolis hipodromunun orta yerindeki spinaya dikildiği be lirtilmiştir. Dikildiği günden beri aynı yerde duran İstanbul’daki I I I .
Tutmosis Dikilitaşı; Paris, Roma, Londra ve New York gibi dünya nın öteki büyük kentlerinde bulu nan beş büyük eski Mısır dikilita şından bir tanesidir. 19.59 metre yüksekliğindeki bu anıtın alt kıs mındaki hiyerogliflerin tam orta dan kesilmiş olduğu dikkate alın dığında, ilk halinin daha yüksek
olduğu anlaşılır. Günümüze kalmış kısmının aslı nın üçte ikisi olduğu sanılmaktadır.
Pembe granitten yapılmış anıtın tepesindeki
pira-erously opened its arms to you and your ships on their passage to the Black Sea, that you may play a part in beautifying the city. ” It is not known fo r certain where or how the obelisk o f Thutmose III was eventually sent to Istanbul. The History o f Marcellinus Comes and the Byzantine period inscrip tion beloiv the obelisk tell us that it was erected on the spina in the centre o f the hippodrome in Con stantinople in the year 390, dur ing the reign o f Theodosius I (379-395), who succeeded Julianus. It has stood in Istanbul ever since, one o f fiv e ancient obelisks in major world cities, the others being Paris, Rome, London and New York.
The obelisk is 19.59 metres in height today, but from the way in which the hieroglyphs on the lower part o f the monument are cut in half it was evidently higher originally. Scholars estimate that the lower one third is missing, presumably left
Dört yüzünde hiyeroglif metinlerin bulunduğu Dikilitaşın BizanslIlar tarafından yapılan mermer kaidesi, Yunanca ve Latince yazıtların yanısıra kabartmalar la süslenmiş. / there are hieroglyphic inscriptions on all four faces of the obelisk, and relief carving and inscriptions in Greek and Latin on the marble plinth which was made by the Byzantines.
24
Geçtiğimiz yüzyıl sonundan iki kartpostal. Üstteki resimde, Dikilitaj’ın sağında Burmak Sütun, arkada ise Sultanahmet Camii görülüyor. / Two postcards dating from the end of the 19th century. That above shows the Serpent Column to the right of the obelisk, and Sultanahmet Mosque in the background.
mit şeklinde yontulmuş ucun alt tarafında firavun
I I I . Tutm osis’in tanrı Amon-Ra ile karşılıklı el ele tutuştukları, onun al tında da Mısır’ın koruyucu tanrısı şahin başlı Ho- rtis’ün tasviri görülür. Di kilitaşın dört yüzünde de yukardan aşağıya doğru yazılmış hiyerogliflerde: “Ebedilikte hayat ve de vamlılık sahibi; Yukarı ve Aşağı Mısır’ın kralı; her şeye hayat, ebedilik, tat veren Amon-Ra’nın oğlu; gerçeklerin tanrıçası Ma- at’ın taçlandırdığı Tutmo sis’in, tanrıların kralı; gök yüzünün mutlak sahibi tanrı babası için iki ülke nin tahtı Karnak’ta, tepesi elektrum kaplı pem be granitten bu yüksek dikili taşı diktirdiği ve ülkesinin güney sınırlarının dünya nın bir ucuna; kuzey sınır larının da M
ezopotam-behind in Egypt due to the difficulties of transporting the entire stone.
On the lower part o f the pyram id shaped sum m it are carved the figures o f Pharaoh Thutmose III and the god Amon-Ra holding hands, a n d below them the falcon headed Horus, g u a rd ia n god o f Egypt. The hieroglyphic inscrip tions on the fo u r faces o f the obelisk read from top to bottom: “King o f Upper and Lower Egypt, possessor o f life and continuity in eternity; son o f Amon-Ra, who lends life, eternity a n d sweetness to every thing; king o f gods, Thut mose, who was crowned by goddess o f truths Maat; raised this tall stone o f p in k granite, its sum m it p la ted ' in electron (an alloy o f gold and silver), at Karnak, throne o f two
26
ya’ya kadar genişletilmesinde kendi sine yardımcı olduğu için bu anıtı yaptırdığı.. anlatılmaktadır.
Bizanslılar tarafından büyük mermer bir kaidenin üzerine oturtulmuş Di kilitaşın en alt bölümündeki yüzler de Yunanca ve Latince yazılmış iki yazıt ile Dikilitaş’ın yerine dikilişini ve hipodromda yapılan araba yarış larını gösteren kabartmalar yer al maktadır. Özellikle anıtın dikilişini gösteren tasvir; o dönemin teknolo jisi konusunda ayrıntılı fikir veren oldukça kıymetli bilgiler içerir. Ya zıtlardan Yunanca olan metnin ter cümesi şöyledir:
“Uzun zamandan beri toprak üzerin de bütün ağırlığı ile yatan dört yüzlü bu direği dikmek cüreti sadece İm parator Theodosius’a kısmet oldu.
Bu işi başarmak için Proclus’u yardıma çağırdı ve taş ancak otuz iki günde yerine dikilebildi.” Dikilitaş’ın “kendi ağzından” yazılan Latince metin ise biraz daha uzundur:
countries, in the name o f his divine father, absolute possessor o f the heav ens, in thanksgiving fo r his aid in extending bis land’s southern bound aries to the end o f the world, and his northern bo undaries as f a r as Mesopotamia...”
The Byzantines set the obelisk, on a large marble plinth, and to the lower part o f the shaft added two inscrip
tions in Greek and Latin, and reliefs illustrating the erection o f the obelisk and chariot races in the hippodrome. The relief illustrating how the obelisk was erected is a valuable record o f contemporaiy technology. The trans lation o f the Greek inscription is as follows:
“It was the destiny o f the Emperor Theodosius alone to have the courage to erect this fo u r sided standing stone whose weight bad lain on the earth for many years. In order to achieve this task he called on the assis tance o f Proclus and the stone took 32 days to
Dikilitaş’ın üzerine yerleştirildiği mermer kaidenin dört yüzündeki süslemelerden biri de İmparator I. Theodosius’u hipodromdaki şeref locasında yakınları ve devlet ileri gelenleri ile beraber gösterileri izlerken tasvir eden kabartmalardır. / One of the four reliefs on the marble plinth on which the obelisk was placed by the Byzantines shows the Emperor Theodosius I in the imperial box at the hippodrome with his companions and statesmen. They are watching the chariot races.
28
M
IV.İV metre yüksekliğindeki Dıkllıtaj’ın alt kısmındaki hiyerogliflerin tam ortadan kesilmiş olduğu dikkate alındığında, ilk halinin daha yüksek olduğu anlatı lır. 6 metre yüksekliğindeki büyük mermer kaidenin üzerinde, anıtın asıl ağırlığını tajıyan 50 cm. yüksekliğinde bronzdan yapılmıj dört büyük takoz yer almaktadır. / The obelisk is 19.59 metres in height, but was originally much higher, as evident from the fact that the lower half of the hieroglyphic inscriptions is missing. On the 6 metre high plinth are four large bronze wedges 50 cm in height which support the enormous weight of the stone.
“Önceleri direnmiştim. Fakat yüce efendime bo yun eğmem ve onun tiranlar üzerine kazandığı zaferin çelengini taşımam bana emredildi. Herşey Theodosius’a ve onun uzun sürecek sülalesine itaat ediyor. Bana da böylece galip gelindi ve Proclus’un yönetimi altında, üç defa on günde yükselmeye mecbur edildim.”
6 metre yüksekliğindeki büyük mermer kaidenin dört yüzündeki kabaıtmalarda, İmparator I. Theo- dosius’un hipodromdaki şeref locasında yakınları ve devlet ileri gelenleri ile beraber gösterileri iz lediği; kendisine armağanlar getiren yabancı halk lara ait temsilcileri kabul ettiği; yarışmaları kazanan bir şampiyona defne dalından yapılmış şeref tacını uzattığı ve orkestranın çaldığı müzik eşliğinde gös teri yapan dansözleri seyrettiği görülmektedir... Büyük mermer kaidenin üzerinde de, Dikilitaş’ın asıl ağırlığını taşıyan 50 cm. yüksekliğinde bronz dan yapılmış dört büyük takoz yer alır...
Yüzyıllardan beri İstanbul’un vazgeçilmez silueti içinde yerini almış bu eski Mısır anıtı, Doğu ile Batı’yı birleştiren bu kentin orta yerinde; Sul tanahmet Camii ve Ayasofya’nın da içinde bulun duğu tarihi üçgenin içinde yüzyıllara meydana okurcasına dimdik ayakta durmaya devam etmek
tedir. •
raise in place. ”
The Latin text, in which the words are placed in the mouth o f the obelisk itself is somewhat longer: “At first I resisted. But I was ordered to submit to my supreme master and to carry the wreath o f victory which he had won over tyrants. Everything obeys Theodosius and his line which will last long into the future. In this way he triumphed over me also, and under the direction o f Proclus I was obliged to rise in three times ten days. ”
The reliefs on four faces o f the large marble plinth 6 metres in height show Lhe emperor Theodosius I watching the races from the imperial box with his friends and statesman, accepting gifts from for
eign envoys, holding out a crown o f victory made o f laurel leaves to a champion, and watching dancers performing to the accom panim ent o f music played by an orchestra. Four great bronze wedges 50 centimetres high upon the marble plinth support the weight o f the obelisk.
This ancient Egyptian monument which has been one o f the landmarks o f Istanbul fo r fifteen cen turies, stands in the ancient heart o f this city which links east and west, on the site o f the former hippodrome between the Mosque o f Sultanahmed and Haghia Sophia. •
"Turgay Tuna, araştırmacı-yazar. * Turgay Tuna is an author an d researcher.
30
S K Y L IF E T E M M U Z — |h~ J U L Y 1 9 9 8
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
