70 Millî Folklor MASAL T‹PLER‹
Masal araflt›rmalar›, geneli kapsa-yan ve pratik çal›flmalar› kolaylaflt›ra-cak bir tip sistemi oluflturmaya do¤ru yönelmektedir. çeflitli masal araflt›rma-lar›nda uluslararas› geçerlili¤i olan bu tip numaralar› kullan›lmaya bafllanm›fl-t›r. Bu sistem ilk olarak 1910 y›l›nda Finli masal araflt›r›c›s› Antti Aarne ta-raf›ndan Fin, Danimarka (Grundtvig derlemesi) ve Alman (Grimm derlemesi) masallar›nda kullan›lm›flt›r. ‹kinci ola-rak 1928 y›l›nda ‹ngiliz dilinde yaz›lan masallar üzerinde S. Thompson tara-f›ndan kullan›lm›fl ve gelifltirilmifltir. Üçüncü kez yine Thompson taraf›ndan masal›n urformunun do¤du¤u yeri bul-maya yönelik çal›flmada kullan›lm›fl-t›r.(1961) Bu çal›flma masal araflt›r›c›la-r› taraf›ndan Aa, Th, ATh, AT gibi k›-saltmalar ile tan›t›lmaktad›r.
Aarne- Thompson’un haz›rlad›klar› tip katalo¤u göreceli bir katalogdur. çe-flitli masal türleri, alt gruplar ile birlikte s›n›fland›r›lm›flt›r. ‹lk ana grup olarak 299’a kadar numaralanan “hayvan ma-sallar›” yer al›r. bu grubun içinde flu alt gruplar vard›r: Vahfli hayvanlar(Nr. 1-99,bunun ilk 69’u kurt) vahfli olup evcil-lefltirilebilen hayvanlar (Nr. 100-149), Ormanda yaflayan insanlar (Nr. 150-199), ev hayvanlar› (Nr. 200-219), kufllar
(Nr.219-249), bal›k (Nr. 250-274), di¤er hayvanlar (Nr.275-299) Aarne, tipler için karakteristik örnekler vermifltir. Örne¤in 57 numaral› tip olan karga için, gagas›nda peynir bulunan kargay› tilki-nin kand›rarak piynirini almas› masal› aktar›lm›flt›r. ‹kinci ana grubu “as›l Ma-sallar” oluflturur. Kendi içinde flöyle s›-n›fland›r›lm›flt›r.: Peri masal› (Nr.300-749), legend tarz›nda masal (Nr 750-849) hikaye tarz›nda masal Nr( 850-999) ve fleytan masal› (Nr.1000-1199). Üçüncü ana grup f›kralardan meydana gelmektedir. Aarne f›kralar için sadece 540 numara kullanm›flt›r. Thompson ise, Aarne’nin yalan f›kralar› izin topland›¤› budala f›kralar›, kar›-koca f›kralar› gibi f›kr›lar›, ayr› ele alarak 2000’den 23994a kadar numaraland›rm›flt›r.
Bu s›n›fland›rmalar kesin do¤rulu-¤u nedeniyle de¤il çal›flmalarda pratik olmas› ve h›z kazand›rmas› bak›m›ndan tercih edilmifltir. Böylece flekil ve içerik olarak benzerlik gösteren ilk bafl›kta bi-ribirinden kolayl›kla ayr›lamayan anla-t›m türleri s›n›fland›r›lm›flt›r.
Çeflitli ülkelerde haz›rlanan tip ka-taloglar›:
‹zlanda: E.O. Sveinsson, Verzeichnis islan-disvher marchenvarianten, 1929 (‹zlanda masal varyantlar› katalo¤u) Norveç : R. Th. Christiansen, The
Norveqi-an Fairytales. 1922
AVRUPA MASAL T‹PLER‹ VE K‹fi‹LER‹
Max LUTH‹
Çev. Sevengül SÖNMEZ
(Norveç masallar›)
‹sviçre : W. Liungman, Sveriqes Samtliga Folksaqor, (3 Cilt) 1949-1952
Laponya : J. Qvigstad, Lappische Marchen und Saqenvarianten, 1925
(Laponya Masal ve Destan Varyantlar›) Finlandiya : A. Aarne, Finnische
Marchen-varianten, 1911 [1920] (Fin Masal Varyantlar›)
O. Hackman, Katala der Marchen der Finnlandischen Schweden, 1911 (Fin ‹sveçi Masallar› Katalogu)
Rusya: A. N. Andrejev, (Kitab›n ad› verilme-mifl) Leningrad 1921
Estonya: A. Aarne, Estnische Marchenund Saqenvarianten. 1918
(Estonya Masal ve Destan Varyantlar›) Livonya: O. Loorits, Livische Marchen uns
Saqenvarianten, 1926
(Livonya Masal ve Destan Varyantlar›) Letonya: K. Arajs - A. Medne, (Kitab›n ad›
verilmemifl), Riga 1977
Litvanya: J. Balys, (Kitab›n ad› verilmemifl) Kaunas 1936
Do¤u ve Bat› Prusya: K. Plenzat, Die ost und westpreussische Marchen nach typen ge-ordnet, Königsberg 1927
(Do¤u ve Bat› Prusya Masal Tipleri) Polonya: J. Krzyzanowski, (Kitab›n ad›
ve-rilmemifl) 1962-1963
Çekoslavakya: V. Tille, Verzeichnes der pub-liziertenunqarischenVolksmarchen, 1921 (Çekoslavakya Masal Katalogu)
Macaristan: Hans Honti, Verzeichnis der publizierten unqarischen Volksmarchen, 1928
(Yay›mlanm›fl Macar Masallar› Katalo-gu)
J. Berze Nagy, (Kitab›n ad› verilmemifl) 1957
A. Kovacs, Typenregister der unqarisc-hen Tiermarcunqarisc-hen, Budapeflte 1958 (Macar Hayvan Masallar› T›p Katalo¤u) Romanya:A. Schulleures, Verzeichnesder
rumanischen Macrhen und Marchenvarianten, 1928.
(Romanya Masal ve Masal Varyantlar›
Katalogu)
Türkiye : W. Eberhard - P. N. Boratav, Tyypen türkischer Volksmarchen, 1953 (Türk Halk Masal› Tipleri)
‹talya : G. D’Aronco, Le Fiabe di maqia in Italia. Udine 1957
G. D’Aronco, Indice delle fiabe toscane, Florenz 1953
S. Lo. Nigro. Racconti popolari siciliani, Florenz 1958
‹spanya : R. S. Boogs, Index of Spanish Folktales, 1930 (‹spanyol Halk Masal› ‹ndeksi)
Güney Amerika : T.L. Hansen, The Types of the Folktales in Cuba, Puerto Rico, the Dominican republic and Spanish South America, Los Angeles 1957
(Küba, Porto Riko, Dominik Cumhuriyeti ve Güney Amerika Masallar›n›n ‹ndeksi) Fransa : P. Delaure - M.L. Teneze, Le conte populaire français, (3 cilt) 1957-1965-1976
Belçika: G. Laport, Les contes populaires wallons. 1932
M. de Meyer, Les contes populaires de lan Falndre, 1921
Hollanda : J. R. W. Sinninge, Katalog der ni-ederlandische Marchen, Ursprunqsagen, Saqen und Leqendenvarianten, 1943 (Hollanda Masal, Yarat›l›fl Destan›, Des-tan ve Legend Varyantlar› Katalogu) ‹ngiltere ve Amerika : E. W. Baughman, A.
Comparative Study of the Folktales of England and North America, Microfilm and Ann Arbor, 1954
(‹ngiliz ve Kuzey Ameraki Halk Masalla-r› Üzerine Karfl›laflt›rmal› Bir Araflt›r-ma)
E. W. Baughman, Type and Motif Idex of the Folktales of England and North America, 1966
(‹ngiliz ve Amerikan Masallar›n›n Tip ve Motif ‹ndeksi)
‹rlanda: S. O Suilleabhain - R. Th. Cristi-ansen, The Types of the Irish Folktales, 1963
(‹rlanda Halk Masallar›n›n Tipleri) ‹srail: H. Jason, Types of Oral Tales of
72 Millî Folklor el Jerusalem 1975
(‹srail Sözlü Masal Tipleri)
Meksika: Standley L. Robe, Index of Mexi-canFolktales, including Narrative texts from Mexico, 1973
(Meksika Halk Masallar›n›n ‹ndeksi) Bat› Hindistan : H. L. Flowers, A
Classifica-tion of the folktalesof the West ‹ndies by Types and Motifs, Bloomington 1952 (Bat› Hindistan Masallar›n›n Tip ve Mo-tiflerinin S›n›fland›r›lmas›)
Hindistan: S. Thompson - W. E. Roberts, Types of Indic oral tales, 1960
(Hint Sözlü Masallar›n›n Tipleri) S. Thompson - J. Balys, The oral tales of India, Bloomington 1958
(Hint Sözlü Masallar›)
L. Bodker, Indian animal tales. 1957 (Hint Hayvan Masallar›)
Endozenya : J. de Vries, Typenreqisterde-rIndonesiche Fabels en Sprookjes, 1928 (Endenozya Masal ve Fabl Tipleri Kata-logu)
Çin : W.Eberhard, Typen chinesicherVolks-marchen, 1937
(Çin Halk Masallar› Tip Katalogu) Japonya: Hiroko Ikeda, A Type and
Motif-Index of Japanese Folk-litereture, 1971 (Japonya Halk Masallar›n›n Tipleri) Kore : In-Hak Choi, A Type Index of Korean
Folktales,Seul 1979
(Kore Halk Masallar›n›n Tip ‹ndeksi) KAYNAKÇA
Antti Aarne, Verzeichnes der Marchenty-pen, 1910
( Masal Tipleri Katalogu)
Aarne - Thompson, Types of the Folktale, 1928 [1961]
(Halk Masallar› Tipleri)
S. Thompson, Fifty Years of Folktale Inde-xing. New York 1960, 49-57
(Masal ‹ndekslerinin Ellinci Y›l›) Karl V. Spiess, Deutsche Marchen- Deutsche
Welt, 1939
(Alman Dünyas› Masallar›)
Warren E. Robert, Norweqian Folktale Stu-dies, Oslo 1964
(Norveç Halk Masal› Çal›flmalar›) AVRUPA MASALLARIN
KARAKTER‹ST‹K ÖZELL‹KLER‹ Bir anlat›m türünü, toplumun çeflit-li devirlerde yaflad›¤› olaylar, anlat›c›n›n do¤ufltan getirdi¤i özellikler, ilgi alanla-r› ve kiflisel özellikleri flekillendirir. Bu nedenle son yüzy›lda. Avrupa masalla-r›ndaki milli, tarihi ve ferdi özellikler araflt›r›larak, Avrupa masallar›n›n ka-rakteristik özellikleritespit edilmeye ça-l›fl›lmaktad›r. Gerçek hayattan al›nan kahramanlar›n masalda yer almas› , ma-sal içinde yard›mc› aksesuarlar›n var ol-mas› ve inand›r›c› bir geliflim çizgisinin yarat›lmaya çal›fl›lmas› Avrupa masalla-r›n kararkteristik özellikleridir.
OLAY GEL‹fi‹M‹
Avrupa masallar›n›n tamam›na ya-k›n›nda olaylar›n zorluk-baflar›, savafl-galibiyet, sorun-çözüm gibi z›tl›klar üze-rine kuruldu¤unu görmekteyiz. Masal›n as›l geliflim çizgisini ise,masal›n sonu ile ilgili beklenti oluflturur.
Masal içindeki olaylar genellikle iki bölümden oluflur: Bir bilmecenin sorul-mas› ve çözülmesi, savafl ç›ksorul-mas› ve sa-vafl›n kazan›lmas›, ejderhan›n öldürül-mesi ile ödülün kazan›lmas›, bir prense-sin kaç›r›lmas› ve bir arabac› taraf›ndan kurtar›lmas› gibi. Propp ve Berend-sohn gibi masal araflt›rmac›lar›, bu iki bölümlülü¤ün masal›n önemli bir özelli-¤i oldu¤u vurgulamaktad›rlar. Ancak bu iki bölümlü masallar›n yan›nda, üç bö-lümden oluflan masallar da bulunmakta-d›r: Bir olay› çözmek için üç aflamal› bir plan yap›lmas›, üç kardeflin üç ayr› yol-dan giderek hazineye ulaflmak istemesi gibi.
KAYNAKÇA
Axel Olrik “Epische Gesetze der Volksdich-tung” Zeitschrift für Deutsche Philoloqie, 51, 1909, s. 1-12
(“Halk Anlat›lar›n›n Epik Kurallar›”) W. A. Berendsohn. “Grundformen
volks-tümlicher Erzahlkunst” 1921 [1968] (“Halka Ait Anlat›m Sanatlar›n›n fiekil-leri”)
Panzer, “Marchen” Deutsche Volskunde, s. 225
(“Masal”)
Lüthi, Volksliteratur und Hochliteratur, 1970, s. 55-79
(Halk Edebiyat› ve Yüksek Zümre Edebi-yat›)
Lüthi, Asthetik, s. 131-150 (Estetik)
K‹fi‹LER VE AKSESUARLAR Olaylar›n kahramanlar› genellikle insanlard›r. Ancak, hayvanlar, hayvan-lar›n yan›nda büyüyen hayvan çocuklar da masallarda olaylar› çözümeleyen kahramanlar olarak karfl›m›za ç›kmak-tad›r. Bu as›l kahramanlar›n yan›na, masal›n konusuna ba¤l› olarak yard›mc› kahramanlar da (figüran) eklenir: Kah-ramanlara yard›m eden kifliler, k›skanç kiflifller gibi. Arkadafll›k, düflmanl›k, yard›mc›l›k ya da z›tl›k yard›mc› karak-terlerin genel yap›s›n› oluflturur. Onlar bu özelliklerinden dolay› yard›mc› ka-rakter olurlar.
Baflar›l› kiflilere bir nesnenin yar-d›m etti¤i de görülmektedir: Ab-› hayat, güzel bir hal›, çok güzel bir kufl. Ancak, masal›n en önemli aksesuar›, kahrama-n›n olay› çözmekte kulland›¤› nesneler-dir: Bir hayvan tüyü,alt›n bir ç›kr›k, gü-müfl bir elbise gibi.
Avrupa masallar›nda kahramanlar karfl›m›za bir flah›s olara ç›kmazlar. Ma-sal kahramanlar›na verilen Hans, Jean, Iwan gibi adlar Ortaça¤dan sonra ma-saldaki yerini alm›flt›r. Ancak bu
isim-ler, bir bireyi de¤il, bir tipi temsil eder. “Iwan” ismi, tüm Ruslar› karakterize ederken, “Hans” ismi neredeyse tüm Al-man masallar›nda kahraAl-man›n ad› ola-rak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu isimlerin bireylere de¤il, tiplere verildi¤ini “Hans” ismi için kullan›lan s›fatlar göstermek-tedir: “Büyük Hans, küçük Hans, zay›f Hans gibi. Kimi kifliler ise her zaman isimsizdir. Kral, küçük kardefl, üvey an-ne, asker, nalbant veya bahç›van gibi. Bu isimler onlar›n bir özelli¤ini belirgin-lefltirmeye yaramaktad›r.
Masal kahramanlar› birbirlerinden güzel - çirkin, iyi - kötü, büyük - küçük gibi kesin çizgilerle ayr›l›rlar. (Çirkin ol-du¤u gibi bu duruma kad›n ve erkek s›nda da rastlanmaktad›r.) ‹nsanlar ara-s›ndaki bu karfl›tl›¤› bu dünyaya ait ol-mayan varl›klarda da görmekteyiz.
Bu anlat›m türü içinde yer alan nesneler, çeflitli insani özelliklere sahip olmaktad›rlar. Bu nesneler masal içinde elbise, k›l›ç, ev, kilit, b›çak, marangoz aletleri, f›nd›k, yumurta gibi s›radan nesneler kimi zaman ola¤anüstü nesne-ler haline gelebilirnesne-ler.
Nesneler d›fl›nda, gökyüzü, bulut, y›ld›z, bitkiler gibi varl›klar da anlat›-m›n içinde ola¤anüstü varl›klar haline gelebilirler.
KAYNAKÇA
A. Genzel, Die Helfer und Schadiger des Hel-den im deutschen Volkmarchen, Leipsig 1922
(Alman Halk Masallar›nda Kahramanla-r›n Yard›mc›lar› ve Düflmanlar›) Propp, s. 31-70, 79-90, 96-111 Lüthi, Asthetik , s. 152-167
(Estetik)
Lüthi, Die Gabe im Marchen und in der Sa-qe. Bern 1943
(Masal ve Destan›n Verdi¤i Ö¤üt)
