TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK DİLİ BİLİM DALI
Belġrādlı Ken‘ān’ın Baytarnāmesi
(Metin- İnceleme-Sözlük)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Bahar KUNUL
Danışman
Prof. Dr. Yakup KARASOY
SÖZ BAŞI ... iii
ÖZET ... v
SUMMARY ... vi
KISALTMALAR ... vii
TRANSKRİPSİYON ALFABESİ ... viii
GİRİŞ ... 1
1. Baytarnâmeler ... 1
1.1. Memlük-Kıpçak Türkçesiyle Yazılan Baytarnameler ... 1
1.1.1. Baytaratü’l Vâzıh ... 1
1.1.2. Münyetü’l Guzât ... 2
1.1.3. Kitâbü’l Hayl ... 3
1.2. Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılan Baytarnâmeler ... 3
1.2.1. Hâzâ Kitâb-ı Baytarnâme ... 3
1.3. Osmanlı Türkçesiyle Yazılan Baytarnâmeler ... 4
1.3.1. Baytarnâme ... 4
1.3.2. Baytarnâme ... 4
1.3.3. Kitâb-ı Baytarnâme Tercümesi ... 4
1.3.4. Kitâb-ı Makbūl Der Hâli’l-Huyūl ... 5
1.3.5. Belġrādlı Kenān’ın Bayṭārnamesi ... 5
ÇİZELGELER ... 10
2. Hastalıklar Çizelgesi ... 11
2.1. At Hastalıkları Çizelgesi ... 11
2.2. İnsan Hastalıkları Çizelgesi ... 13
3. Bitki Adları Çizelgesi ... 15
3.1. At Hastalıklarında Kullanılan Bitki Adları Çizelgesi ... 15
3.2. İnsan Hastalıklarında Kullanılan Bitki Adları Çizelgesi ... 20
4. ESERDE KULLANILAN ÖLÇÜLER ... 20
METİN ... 23
Ek:………...…...69
KAYNAKLAR ... 114 TIPKI BASIM ... 119
Bu çalışma, Muharremü’l-harâm ayının ortalarında 1158’de (17? Şubat 1745) el-Hâc Muhammed bin el-Hâc Alî bin el-Hâc Muhammed el-Belgrâdi tarafından I. Ahmet’in hattatı Kenan Efendi’nin kendi hattıyla yazmış olduğu eserinden istinsah edilen metni bilim dünyasına kazandırmak ve bu eser üzerinden 18. yüzyıl veterinerlik-tıp terimlerini tespit ederek zengin bir dil varlığına sahip olan Türkçeye katkıda bulunabilmek için yapılmıştır. Eserin iki nüshası vardır. Bizim üzerinde çalışma yaptığımız nüsha Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi, 2822 numarada kayıtlı, harekeli-nesih, 1b-80b varaklarından oluşan nüshadır.
Çalışmamız giriş, metin, inceleme, sözlük, özel adları dizini ile tıpkıbasım bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde baytarlık terimine ve baytarnamelerin özelliklerine değinilmiştir. Daha sonra üzerinde çalışma yapılmış olan baytarnameler kendi dönemleri altında ele alınmıştır. Eserler hakkında kısa bilgiler verilmiş ve üzerinde yapılan çalışmalar yazılmıştır. Bizim üzerinde çalışmış olduğumuz baytarname ise geniş çaplı olarak ele alınmıştır.
Metin bölümünde Belġrādlı Kenānın Bayṭarnāmesi, transkripsiyon alfabesiyle Latin harflerine aktarılmıştır. Eserde okuyamadığımız yerlere ..?.., anlamını bulamadığımız kelimelere *, müstensihin yanlış yazdığını düşündüğümüz kelimelere ise dipnot ekledik. Arapça cümleler Latin harflerine aktarılmayıp metinde geçtiği şekilde verilmiştir. Fakat temmette müstensih hakkında bilgi verildiğinden bu kısmı transkripsiyon alfabesiyla Latin harflerine aktarmayı uygun gördük. Eserin kapağında ve yan sayfasındakiler Ek başlığı altında verilmiştir.
İnceleme bölümünde ise, eserde geçen hastalık adları ve bitki adları çizelge hâlinde gösterilmiştir. Eserde at hastalıklarının yanı sıra atın hangi organının hangi insan hastalılığına iyi geldiği ve bu hastalıkların tedavisinden bahsedildiğinden çizelgeler iki alt başlık altında ele alınmıştır. Hastalık ve bitki adları çizelgesi sadece eserde geçen adlara göre hazırlandığından, çizelgelerde sadece eserde geçen adın diline yer verilmiştir. Aynı zamanda her iki çizelge de aynı adın birden çok kullanıldığını belli edebilmek için üç nokta konulmuştur. Çizelgelerde yer alan kelimeler tezimizin sözlük kısmında açıklamalarıyla verilmiştir. İnceleme bölümünün son kısmını eserde kullanılan ölçüler oluşturmaktadır.
bitki adlarından oluşmuştur. Bunların metinde ilk geçtikleri sayfa ve satır numaraları verilmiş, eğer ad eserde birden fazla geçtiyse üç nokta konulmuştur. Metinde görülen farklı yazımlar (çekendir, çöhündür; ḥamīr, ḥamūr; iriñ, irin gibi ) sözlükte ayrı başlıklarla alınmış “bk.” notuyla bu başlığa gönderilmiştir. Bunun yanında “belüt, mersin; esfindāc, üstübeç” gibi anlamdaş kelimelerin rahatça karşılaştırılabilmesi için, bu özellikteki kelimelere “krş.” notu düşülmüştür.
Eserde geçen kişi ve yer adlarının kolayca tespit edilebilmesi için Özel Adlar Dizini oluşturulmuştur. Çalışmamızın son kısmına ise incelediğimiz eserin tıpkı basımı eklenmiştir.
Çalışmamız boyunca en büyük sıkıntıyı müstensihin imla hatası yaptığı kelimeleri okumaya çalışırken yaşadık. Bunun yanında bazen okunamayan kelimelerde oldu. İşte bu sorunların ortaya çıktığı zamanlarda sevgili hocam Bekir DİREKÇİ’in yardımlarıyla bu sorunların üstesinden gelmeyi başardık.
Çalışmamızın hazırlanması sırasında her türlü yardımlarını bizden esirgemeyen ve karşılaştığımız her zorlukta bize yol gösteren değerli hocalarım Okt. Bekir DİREKÇİ’ye, Doç. Orhan YAVUZ’a ve Yrd. Doç. Mustafa TOKER’e teşekkürlerimi sunarım.
Bazı konularda bilgisine başvurduğum Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde öğretim üyesi olan Yrd. Doç. İbrahim KUNT’a ve Veterinerlik Fakültesinde araştırma görevlisi olan Ali YİĞİT’e teşekkürü bir borç bilirim.
Bu zorlu dönemde bize destek olup yardım eden, yol gösteren, değerli hocalarım ve danışmanım Prof. Dr. Yakup KARASOY’a şükranlarımı ve saygılarımı sunarım.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğren
cin
in
Adı Soyadı Bahar KUNUL Numarası 074201041004
Ana Bilim / Bilim Dalı
Türk Dili ve Edebiyatı /Türk Dili
Danışmanı Prof. Dr. Yakup KARASOY
Tezin Adı Belġradlı Ken‘an’ın Baytarnamesi (Metin-İnceleme- sözlük)
ÖZET
Bu çalışma, Muharremü’l-harâm ayının ortalarında 1158’de (17? Şubat 1745) el-Hâc Muhammed bin el-Hâc Alî bin el-Hâc Muhammed el-Belgrâdi tarafından I. Ahmet’in hattatı Kenan Efendi’nin kendi hattıyla yazmış olduğu eserinden istinsah edilen metni bilim dünyasına kazandırmak ve bu eser üzerinden 18. yüzyıl veterinerlik-tıp terimlerini tespit ederek zengin bir dil varlığına sahip olan Türkçeye katkıda bulunabilmek için yapılmıştır. Yazma Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi, 2822 numarada kayıtlıdır.
Eser atlarda görülen sancı, öksürük, nefes darlığı, ruam, bağa vb. hastalıkla birlikte, at organlarının faydalarından bahsetmektedir. Bununla birlikte eser de Kanuni Sultan Süleyman’ın Macaristan fethi, Timur’un baytarlığı ve Genç Osman’a ithafen bir baytarname yazıldığı anlatılmaktadır.
Çalışmamız giriş, metin, inceleme, sözlük, özel adlar dizini ile tıpkıbasım bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde baytarlık terimi, baytarnamelerin özellikleri ve üzerinde çalışma yapılmış baytarnemeler kısaca anlatılmıştır. Bizim üzerinde çalışma yaptığımız baytarname ise geniş çaplı olarak ele alınmıştır. Metin bölümünde Belġrādlı Ken‘ān’ın Bayṭarnāmesi, transkripsiyon alfabesiyle Latin harflerine aktarılmıştır. İnceleme bölümünde ise, eserde geçen hastalık adları ve bitki adları çizelge hâlinde gösterilmiş ve eserde kullanılan ölçülerden bahsedilmiştir. Metinden yola çıkarak hazırladığımız sözlük veterinerlik ve eczacılık terimleri ile bitki adlarından oluşmuştur. Eserde geçen özel adların kolayca tespit edilebilmesi içinde özel adlar dizini oluşturulmuştur. Çalışmamızın son kısmına ise incelediğimiz eserin tıpkı basımı eklenmiştir.
Öğren
cin
in
Adı Soyadı Bahar KUNUL Numarası 074201041004
Ana Bilim / Bilim Dalı
Türk Dili ve Edebiyatı/ Türk Dili
Danışmanı Prof. Dr. Yakup KARASOY
Tezin İngilizce Adı Veterinery Manuscript of Kenan of Belgrade (text- analysis- glossary)
SUMMARY
The present study was conducted in order to bring in the literary text copied by el-Hâc Muhammed bin el-Hâc Alî bin el-Hâc Muhammed el-Belgrâdi from the work of Kenan Effendi, the calligrapher of Ahmed I, which was written in his own calligraphy in the middle of the month of Muharram ul Haram in 1158 (17? February 1745) to the world of science and by determining the 18th century veterinary medicine terms, to contribute to the Turkish Language, which possesses a rich presence. The manuscript is preserved in Konya Mawlana Museum with the register number 2822.
The work makes reference to certain illnesses observed in horses, such as pain, coughing, shortness of breath, glanders and shield and also mentions the usefulness of horse organs. At the same time, the conquest of Hungary by Suleyman the Lawmaker, the veterinary practices of Timur and the existence of a veterinary manuscript written and dedicated to Osman II (The Young) are also described in the manuscript.
Our study is comprised of introduction, text, analysis, glossary, proper names index and facsimile sections. The term veterinary medicine, the characteristics of the veterinary manuscripts and other previously studied veterinary manuscripts are briefly reported in the Introduction section. The veterinary manuscript we studied on is discussed more comprehensively. In the Text section, the Veterinary Manuscript written by Ken’an of Belgrade is transformed into Latin letters via transcription alphabet. The names of the illnesses and plants mentioned in the manuscript are presented in Tables and the measures used in the text are given in the Analysis section of the study. The glossary, which we prepared based on the text, includes veterinary medicine and pharmaceutics terms and names of plants. A proper names index was formed for easily finding out the proper names mentioned in the manuscript. The facsimile of the manuscript which we examined is added to the last part of our study.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
KISALTMALAR Ar. : Arapça bk. : bakınız çev. : çeviren edt. : editör Far. : Farsça İt. : İtalyanca krş. : Karşılaştırınız Rum. : Rumca s. : Sayfa S. : Sayı TDK : Türk Dil Kurumu Yun. : Yunanca
a, ā ṭ a, e ẓ b, p ‘ ġ ẟ ḳ c, ç g, k, ñ ç ḥ ẝ v; o, ö, u, ü, ū ẕ h; a, e r y; ı, i, ī z ’ j s ş ṣ ḍ, ż
GİRİŞ 1. Baytarnâmeler
Tıbbın ana konusundan biri olan baytarlık, hayvanların, sağlıklarının korunması, hastalık ve sakatlıklarının tedavisi, üretim ve verimliliklerinin arttırılması gibi konuları inceleyen bir bilim dalı olarak tarif edilebilir (Kırbıyık 1992: 278). Fakat günlük hayatta ve özellikle de savaşlarda atın büyük bir rol oynamasıyla araştırmaların büyük bir çoğunluğu atlar üzerine yapılmış ve eserler yazılmıştır. Diğer hayvanlar yanında, özellikle atlar hakkında genel bilgiler veren manzum veya mensur türünde yazılan bu eserlere 1937’ye kadar Türkiye’de baytarnâme adı verilmiştir.
Türklerin tarih sahnesine çıkışından 14. yüzyıla kadar olan dönemde hayvan hastalıklarıyla ilgili yazılı hiçbir kaynağa rastlanmamıştır. Fakat tarihi vesikalar sayesinde atalarımızın at hastalıkları hakkında bilgisi olduğu ve bunları tedavi ettiklerini öğrenmekteyiz.
İlk kez 14. yüzyılda çıkan baytarnâmeler 17. yüzyıla kadar genel olarak atlarla ilgili ayet, hadis ve rivayetlerle atların karakterleri, renkleri, yaşlarının nasıl tespit edileceği, at alırken nelere dikkat edileceği, organları, üretimleri, bakım ve eğitimleri, sağlıklarının korunması, hastalıkları ve tedavileri konularından bahsetmiştir (Günergun 2007; 196). Bu dönem içerisinde tercüme veya istinsah edilen baytarnâmelerin bütünlüğü korunmuş ve eserin kime ait olduğu belirtilmiştir. Ancak 17. yüzyıldan sonra yazılan baytarnâmelerde ise genel olarak bu bütünlük bozulmuş, eserlerin bazı bölümleri çıkarılmış veya özetlenmiş, müstensihler eserlere kendi bilgilerini eklemiş ve eserin müellifi hakkında bilgi vermemişlerdir.
1.1. Memlük-Kıpçak Türkçesiyle Yazılan Baytarnameler
1.1.1. Baytaratü’l Vâzıh
14. yüzyılın sonlarında yazıldığı tahmin edilen atlar ve veterinerlikle ilgili bir kitaptır. Arapçadan terüme edilmiştir. Eserin hangi Arapça kitaptan, kim tarafından ve ne zaman tercüme edildiği belli değildir. Mütercim, eserinin girişinde Tolu Beg’in emriyle tercümeyi yaptığını belirtir. (Ercilasun 2007: 394)
Eserin İstanbul nüshası üzerinde Mehmet Emin Ağar yüksek lisans çalışması yapmıştır: Baytaratü’l-Vâzıh (İnceleme-Metin-İndeks), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstisüsü (basılmamış yüksek lisans tezi 1986)
Paris nüshası üzerinde ise Can Özgür’ün çalışmaları vardır: Baytaratü’l-Vâzıh (Metin-İndeks), . İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış yüksek lisans tezi 1988); Baytaratü’l-Vâzıh’ın Kıpçakça ve Türkmence Yazmalarına Göre Kıpçakçanın Oğuzcalaşması (Türkmenceleşmesi) Üzerine Bir Dil Araştırması, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi 1994): Türkçe Yazılmış en Eski Atçılık-Veterinerlik Kitabı Baytaratü'l-Vâzıh'ta Geçen At İle İlgili Kelimelerin At Üzerinde Gösterimi, Spor Atı Cerrahisi Sempozyumu, 134-136, Bursa, 1997; Baytaratü’l-Vâzıh’ın Türkmence (Oğuzca) Yazmasında Bulunan Kıpçakça Unsurlar, IX. Millî Türkoloji Kongresi, (15-19 Eylül 1997), İstanbul; Memlûk-Kıpçak Sahasında Yazılan Münyetü'l-Guzât ile Baytaratü'l-Vâzıh Adlı Eserlerin Karşılaştırılması" Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu IV, (28-29-30 Mayıs 1998), Çanakkale;
1.1.2. Münyetü’l Guzât
14. yüzyılın ikinci yarısında veya 15. yüzyılın başlarında Arapçadan Türkçeye çevrilmiş bir binicilik kitabıdır. Tercüme tarihi ve mütercimi bilinmemektedir. Eserin Arapça aslı el-Furûssiye fî-Remyi’l-Cihâd adını taşır ve eser Muhammed bin Yakub tarafından yazılmıştır. (Ercilasun 2007; 394)
Eser üzerinde yapılan çalışmalar:
UĞURLU, Mustafa (1987), Münyetü’l-Guzât, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları
ÖZTOPÇU, Kurtuluş (1989), Münyatu’l Ghuzât, A 14th Century Mamluk-Kıpchak Military Treatise, Harvard University
OYMAN, Yurdagül (1971), Münyetü’l Guzât Üzerine Bir Dil Tetkiki, İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Ensitüsü Tezler Kısmı: 520
TOYGAN Ferda (1973), Münyetü’l-Guzât (Transkripsiyonlu Metin ve İndeks), İstanbul, Türkiyat Ensitüsü Tezler Kısmı
1.1.3. Kitâbü’l Hayl
14. yüzyılın sonlarında veya 15. yüzyılın başlarında Farsçadan Türçeye çevrilmiş bir atçılık ve veterinerlik kitabıdır. Bazı çalışmalarda Kitâb fî-Riyâzati’l-Hayl olarak adlandırılmıştır. Ne zaman ve kimin tarafından tercüme edildiği belli değildir. (Ercilasun 2007: 395) Nihal Erk eserin aslının 9. yüzyılda yazıldığını söylemektedir.
Eserin İstanbul nüshası üzerine yapılan çalışmalar:
ÖZTOPÇU, Kurtuluş (1993), A Fourteenth Century Mamluk Kıpchak Treatise on Veterinery Sciences: Kitâb fi-Riyâzeti’l Hayl, Türklük Bilgisi Araştırmaları 17
ERK, Nihal (1961), Dokuzuncu Yüzyıla Ait “Kitab Al-Hayl Val-Baytara” Üzerinde Bir İnceleme, Ankara, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi C.8 S.4, s.
Eserin Paris nüshası üzerinde Can Özgür çalışmıştır:; “İlk Türk At ve Atçılık Eseri Kitabü’l-Hayl’da Kullanılan Tıp Terimleri”, VII. Türk Tıp Tarihi Kongresi, (4 Eylül 2002), İstanbul; Kitâbü’l Hayl (Memlûk Kıpçakçasıyla Yazılmış İlk Türk At ve Atçılık Eserinin Paris Yazması), Çantay Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, İstanbul, 2003.
1.2. Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılan Baytarnâmeler
1.2.1. Hâzâ Kitâb-ı Baytarnâme
15. yüzyılın ilk yıllarında Hacı Ali bin Hacı Muhammed Aksarayî tarafından Farsçadan tercüme edilmiştir. Eser üzerinde yapılan çalışmalar:
ÖZTELLİ, Cahit (1965), 15. Yüzyılda Yazılmış Bir Baytarnamenin Giriş Bölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Ankara, TDK Yayınları
ERK, Nihal-DİNÇER, Ferruh (1967) , XV.inci ya da XVI. ncı Yüzyıla Ait Olduğu Sanılan Bir Baytarname İncelemesi, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi C.14 S.2
ŞEN, Mesut (1987), Haza Kitab-ı Baytarname(Tenkitli Metin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (basılmamış yüksek lisans tezi).
1.3. Osmanlı Türkçesiyle Yazılan Baytarnâmeler 1.3.1. Baytarnâme
Eserin yazarı ve müstensihi belli değildir. Yazmanın ilk kısımları eksiktir. Hatice Şahin Bursa Eski Yazma Eserler Kütüphanesinde Bulunan Bir Baytarname adlı makalesinde eserin transkripsiyonlu metnini vermiş ve dil özelliklerinden dolayı 17. yy.la ait olduğunu söylemiştir.
1.3.2. Baytarnâme
Yazma Arapça aslından Ahmed ibn-i Hasan ibn-i Ahnef tarafından tercüme edilmiştir. Eserin telif ve tercüme tarihi belli değildir. 17. yüzyılda Bizzazzade Derviş Süleyman Katib Mahmud tarafından istinsah edilmiştir.
Eser üzerinde Nihal Erk çalışma yapmıştır: Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, C.6 Sayı.1.2, Ankara 1959
1.3.3. Kitâb-ı Baytarnâme Tercümesi
Eserin asıl Kitabu’l Fürussiye ve Mu’âleceti’l Hayl’dır ve Emir Bedreddin tarafından 13. yüzyıl başlarında yazılmıştır. Müellifin kendi hattıyla Sultan Muhammed b. Kalavun’un kütüphanesi için yazdığı nüshanın altı, yedi, sekiz ve dokuzuncu bölümleri Mehmeh bin Çerkes tarafından 17. sonlarında Türkçeye çevrilmiştir.
Eser üzerinde yüksek lisans çalışması yapılmıştır:
AK, Mustafa (2008) Mehmed b. Çerkes’in Kitabu Baytarname Tercümesi (60b-109a, Giriş-Metin-Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Tez).
BULUT, Tahir Kemal (2009), Mehmed b. Çerkes’in Kitabu Baytarname Tercümesi (60b-109a, Giriş-Metin-Dizin), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi
1.3.4. Kitâb-ı Makbūl Der Hâli’l-Huyūl
Eser 17. yüzyılın ilk yıllarında Kadızade Şeyh Mehmet Efendi tarafından Sultan II. Osman’ın “Savaş Meydanlarının Biniciler Binicisi” ünvanını almasıyla yazılmış ve kendisine sunulmuştur. Yazmanın Kitâb-ı Makbūl Fi Hâli’l Huyūl adıyla Türkiye’de 19, İngiltere’de 2, Kahire-Mısır’da 3, Bosna Hersek’te 4, Kitâb-ı Makbūl der Hâl-i Huyūl adıyla da Türkiye’de 11nüshası bulunmaktadır.
Kasım Kırbıyık I. Ahmed’in hattatı Belgradlı Kenan tarafından yazdığı Baytarname’de Kitab-ı Makbul Der Hal-i Huyul’un baytarlık yönünden değersiz, at bakımı açısından değerli bir eser olarak zikredildiğini söylemektedir (Kırbıyık 1992: 281).
Rıza Çavdarlı İslamiyetten Evvel Türklerde Atın Ehemmiyet ve Tarihi adlı eserinde Kadızade Mehmet efendinin eserini yazarken İslamiyetten değil eski Türk dininden etkilendiğini ve atın her dönem de Türklerde kutsal olduğunu, bu kutsallığın İslamiyette birlikte oluşmadığını örnekler göstererek ispat etmiştir.
Selahattin Batu Türk Atları ve At Yetiştirme Bilgisi adlı eserinin bir bölümünde Kitâb-ı Makbūl Fi Hâli’l Huyūl’un iki nüshasından ve diğer baytarnamelerden örnekler vererek Türklerin ata verdiği önemden ve at üzerinde yapılan oyunlardan bahsetmiştir.
Tahir Galip Seratlı Şeyh Mehemmed Kadızade-Atalarımızın Gözüyle At adlı eserinde yazmanın mustaharını vermiştir.
1.3.5. Belġrādlı Kenān’ın Bayṭārnamesi
Eser, el-Hâc Muhammed bin el-Hâc Alî bin el-Hâc Muhammed el-Belgrâdi tarafından Muharremü’l-harâm ayının ortalarında 1158/ 17(?) Şubat 1745’de, İstanbuldaki Süleymaniye Camisi’nin yakınlarında I. Ahmet’in hattatı Belgıradlı Kenan Efendi’nin kendi hattıyla yazmış olduğu nüshadan istinsah edilmiştir.
Eserin müellifi ve müstensihi hakkındaki bu bilgilere yazmanın ön kapağında ve temmet kısmında (80a-80b) yazılanlarla, Kasım Kırkıbıyık’ın İslam Ansiklopedisi’ndeki “Baytarlık” adlı makalesinden ulaşmaktayız. Ayrıca bizim
üzerinde çalışma yaptığımız nüshada yer alan tarihi bilgiler üzerine yazılan bir makalede “… eser Hâcı Muhammed bin Hâc ve Alî bin Hâc Muhammed el-Belgradi adında iki kardeş tarafından…” istinsah edildiği söylenmiş olsa da yazma da böyle bir bilgiye rastlanmamıştır (Özen-Taşkın 2008: 82). Biz, temmet bölümünde (80b/7-8) yer alan bilginin yanlış okunmasından dolayı bu kanaate vardıkları düşüncesindeyiz.
Eser bir giriş ve 13 bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümü duayla başlar. İlaç yapımına kısaca değinilir ve atın göz değmesinden, kötü sözden, hastalıklardan, peri, cin ve şeytandan, savaşlar zamanında yaralardan vb. dan korunabilmesi için atın boynuna asılacak olan duadan, atların iyi ve kötü nişanlarından ve özelliklerinden bahseder.
Eserin ilk 12 bölümü at hastalıklarından, son bölümü ise atın organlarının hangi insan hastalılığına iyi geldiği ve bu hastalıkların tedavisiyle ilgilidir. Eserin bölümleri şu şekildedir:
1. el-bābül-evvel atuñ sancu illetleri ve devāları beyānındadır 2. el-bābüẟ-ẟanī atuñ öksürük illetleri ve devāları beyānında
3. el-bābüẟ-ẟāliẟ atuñ yüregi sürmek illetleri ve devāları beyānındadur
4. el-bābül-erbāi atuñ sidügi ṭutulmaḳ illetüñ sebebi ve muālece ve devāları beyānındadır
5. el-bābül-ḫāmis atuñ ḳan ḳaşanmasuñ sebepler beyān ve illetlerüñ alāmet ve muāliceleri beyānındadur
6. el-bābül-ḫamisden sādise geldük atuñ ṣoluma ve żīḳun-nefes illetlerüñ ve alāmet ve sebeblerüñ ve devā ve muālecelerinüñ beyānındadur
7. el-bābüs-sābi atuñ ayaḳlarında ve ḳollarında olan enva illetleri ve sebeb-i ẓuhūr ve alāmetleri beyānındadur
8. el-bābüẟ-ṣāmin atuñ baġa illetleri ve sebeb-i ẓuhūr ve muāleceleri her nevi alāmetleri beyānındadur
9. el-bābüt-tāsi atuñ sirāce illetleri ve sebeb-i ẓuhūr ve alāmetleri ve muāleceleri beyānındadır
10. el-bābül-aşr atuñ abraṣ illetleri ve sebeb-i ẓuhūru ve alāmet ve mualice ve devāları beyānındadır
11. el-bābül-ḥādī aşer atuñ ṣaḳaġu illetleri ve başında olan imrās-ı muḫtelifeve alāmetleri beyānındadur
12. el-bābüẟ-ẟānī aşara atuñ ḥastelikleri ve yara ve bere illetleri ve baġır ve omuzlarında olan cüdāvi marażları ve baż mechūl müteferrik uyuzların devāları beyānındadur
13. el-bābüẟ-ẟālisü aşere atuñ cemi āżasınuñ eczāi müteferriḳasında olan ḫavāṣ ve menāfi beyānındadur
Bunlardan başka, 7b-11b’de Kanuni Sultan Süleyman’ın Macar’ı fethinden ve Mehmed Paşa’dan, 62b-64b’de Sultan II. Osman’dan, Şeyh Kadızade Mehmed Efendi’nin II. Osman’ın “Savaş Meydanlarının Biniciler Binicisi” ünvanını almasıyla ona ithafen baytarname yazdığından ve 45a-47b’de ise Timur’un hayatından ve baytarlığından bahsetmektedir. Fakat bu konular, özellikle Timur’un baytarlığı, üzerinde daha önce çalışma yapıldığından sadece bu bilgileri vermekle yetindik. Ayrıca Kırbıyık, eserin ilmi bir kıymeti haiz olmayıp ampirik usullerden bahsettiğini söylemektedir.
Eser, dilin çok ağır olduğu hatta nazım dilinin nesir dili yanında sade kaldığı, Arapça ve Farsça’nın Türk dilinin önüne geçtiği bir dönemde yani Osmanlı Türkçesi’nin ikinci devresinde yazılmıştır. Fakat bu etki daha çok edebi eserlerde görülmüş, veterinerlik-tıp alanındaki eserler ise halkın faydalanabilmesi için sade bir dille yazılmıştır. Bu sebeplerden dolayı, eserin dili atların iyi ve kötü nişanları, özellikleri ve hastalıkların anlatıldığı kısımlar da sade, tarihi olayların bahsedildiği kısımlarda ise oldukça ağırdır. Hatta müstensihin eseri ne zaman ve nerede yazdığını belirttiği temmet kısmında ise dil Arapçadır.
Bilhassa eserin imlasında birtakım farklılıklar daha doğrusu ikili kullanımlar mevcuttur. Bu doğrultuda birkaç örneği de aşağıda belirtmeyi uygun görüyoruz.
e > i değişimi
İç seste ünlü türemesi
köstek 56a/12, kösitek 66b/12
Yardımcı ses
açıḳ 4b/2, açuḳ 20a/4; yaruḳ 37b/13 yarıḳ 37b/13
Yükleme hali eki
atuñ 2a/2, illetiñ 27b/7
Sıra sayı sıfatları
ikinci 4b/2, ikinçi 4a/2, üçünci 5b/8
Bildirme eki
gerekdir 3b/13, gerekdür 4a/3
Ek uyumsuzluğu
ġayretsızlıḳ 5a/10, beraberlıġında 39b/6,
Ki edatı
kim 6b/11, ki 19b/7
Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki
itmişlerdür 35b/9, olunmuş idi 11a/5
Ol- fiili
metinde sadece bir yerde bol- şeklinde geçmiştir. ṣu bol- 32b/12
İhtimal kuvvetlendirme eki
olunmışdur 3b/8, gelmişdir 6a/7
Eserin bizim bildiğimiz iki nüshası vardır.
Yazarı Ken’an Efendidir. Dili Türkçe’dir. 76 varak, nesih, eserin dış ve iç boyutu: 195x128-150x80 mm’dir. Baytar-nâme adıyla nu: Methaful-Âsâr 739’da kayıtlıdır.
2) Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesinde Bulunan Nüsha
Bizim üzerinde çalışma yaptığımız nüshadır. Eserin müellifi ve müstensihi hakkında daha önce bilgi verdiğimizden burada sadece eserin özelliklerini ve kayıt bilgilerini vermekle yetineceğiz.
Yazma Baytarnâme adıyla, No: 2822’de kayıtlıdır. Dili Türkçe’dir. 1b-80b, harekeli nesih, dış ve iç boyut: 144x72-193x115 mm.’dir. İlk sayfa 10, son sayfa 13 , diğer sayfalar ise 15 satırdan oluşmaktadır.
Ayrıca yazmanın ilk sayfasından edindiğimiz bilgiye göre eseri kütüphaneye, tekke şeyhi İbrahim Fahrettin Çelebi tarafından vakfedilmiştir. 25 Muharrem 299/ 17 Aralık 1881’de vakfedilmiştir.
Bunlardan başka eserin Ankara Milli Kütüphane’de Baytarname adıyla Mf1994 A 1711 numarada kayıtlı mikrofilmi bulunmaktadır.
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi eserde geçen tarihi kişilikler hakkında daha önce inceleme yapılmıştır. Bu incelemeler şunlardır;
ÖZEN, Abdullah- TAŞKIN, Ünal (2008), “Bir Baytarnameden Genel Tarihe Düşürülen Notlar”, II. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Konya, ME-SA Digital Kopyalama Merkezi, s.81-88
DİLGİMEN, Hilmi (1947), Veteriner Hekimliği Tarihi, İstanbul, Bozkurt Matbaası, s. 107-111
2. Hastalıklar Çizelgesi 2.1. At Hastalıkları Çizelgesi
TÜRKÇE ARAPÇA VARAK
NUMARASI
abraṣ 43a/13…
aḳsa- 37b/6…
arıḳla- 61a/1
arpala- 70a/7
arpa dut-, arpa ṭut 29a/14 baġa 38b/7… bıçılġan 31b/12… baraṣ 44b/1… bögrek yaġrı 54b/11 cüdavī 53a/6 çıban 32b/7…
gemüñ getür- 72a/6
gicik 66a/9 giciş- 59b/11 göz aġrı- 51b/15 ḫulḳdan ṭurup ḳalmak 71a/9 ḥummā 55a/4 ḥünnām 48a/4… için çek- 60b/13 imtilā 57b/9… ḳabar 64b/14… ḳan ḳaşan- 21b/8
ḳara ṣu in- 31b/7
kolan sür- 4a/7
ḳonaḳ çıḳar- 60b/7
ḳunluca 60b/11
ḳurı gicik, ḳurı giçiḳ
65b/8…
ḳuru öksürük 73a/3
ḳuyruġı giçe- 68a/1
ḳuyruġı dökül- 67b/1
mizāc-ı tedbīl 58b/1
nefha 25a/13
omuzu şiş- 53a/8
oyunmuş ḳan 57b/4 öksür- 18b/2 öksürük 18b/1 örik 62a/8 ṣāḳıt-ı alīl 38a/11 ṣaḳaġu 48a/1… sıḳıṭ 4b/9 sıtma 55a/4… sidügi ṭutulmaḳ 20b/4 sirāce 40b/12… ṣoluġan żīḳun-nefes, żīḳun-nefs 24b/10…
ṣoluġan ol- 24a/4…
ṣoluma 23a/7 ṣovuḳla- 68a/8 ṣu in- 27b/6 ṣu ṣaḳaġusı 52b/7 şiḳāḳ 35a/4… şimiş 36b/14 siñiri büzül- 29a/14
ṭabaḳ, ṭıbaḳ ırāk 29b/9
ṭopuḳ çal- 36b/11
uyuz 23b/8…
yaġ in- 72a/13
yüregi sürmek 19b/3
2.2. İnsan Hastalıkları Çizelgesi
TÜRKÇE ARAPÇA VARAK
NUMARASI āteş-i pür 78a/2 burnı ḳanı ṭurmayup aḳan 79a/12 dāüẟ-ẟaleb 77a/12 dāima sancuyup aġıran ḳulaḳ 78b/8 elleri ve ayaḳları yarılup çatlayan 77a/9 giçiyik 78a/7
göz nūrı żaīf göz nūrı żaīf 75a/13
ḥafaḳan 75b/5…
ḥayżı çoḳ gören ḥayżı çoḳ gören 76b/15
iç aġrısı 78a/12
ishāl 78a/13…
ḳan işe- 75a/5…
ḳan çıbanlar 78a/7
ḳanı aḳup ṭurmayan yara ve cerāhet ḳanı aḳup ṭurmayan yara ve cerāhet 78a/6
ḳısırlık illeti 76b/4 ḳızamuḳ 78a/2… miẟānesinde ṭaş ol- miẟānesinde ṭaş ol- 75b/12 nıḳrīs 76a/13 ṣarılıḳ 75b/15… ṭalaḳı olan kimesne 76a/9 ṭamar deşilüp yā kesilüp ḳanı aḳup dinme- 79b/1 ṭoġurmayan avrat ṭoġurmayan avrat 76b/3 uçuḳlu kimesne, uçuḳ 75b/2 uḳur kelb ṭalamış ādeme uḳur kelb ṭalamış ādeme 77a/3 uyḳusında ḫorlayan kimesne uyḳusında ḫorlayan kimesne 77b/8 vücūdı ve āżāsı şişen bir alīl ādeme vücūdı ve āżāsı şişen bir alīl ādeme 77a/7 yüreginde ve göbeginde illet ve sızı ve sancu 78a/14 żīḳun-nefes 77b/5
3. Bitki Adları Çizelgesi
3.1. At Hastalıklarında Kullanılan Bitki Adları Çizelgesi
TÜRKÇE ARAPÇA FARSÇA RUMCA YUNANCA VARAK
NUMARASI aṣfūr çiçegi 51b/12 aḫlad 4a/13 aḳ günlük 27a/3…
aḳ ḫardāl aḳ ḫardāl 22a/8
aḳ ṣoġan 18b/13
andız 17b/15
arpa 18a/8…
banbul 54a/5
belesān 30b/15
belūṭ balamud mersin 19b/10…
bōyān 19a/10 buġday 29a/15 bögürtlen 36a/13 büber 18a/2… cevz-i bevvā 22a/7 çalı 50a/2 çivit 58b/4 çöhündür yapraġı, çekendir yapraġı 55b/7…
dār-ı filfil dār-ı filfil 22a/8
datlu nār ḳabuġı
33a/11
demür tikeni 22a/2 ebūcehil
ḳarpuzı içi
30a
eger 18a/1
eski incīr 65a/11
evelik dibi 65b/2 çörek otı 24b/11… gök süsen 21b/15 gülḫatmī yapraġı 25b/3… günlük 49a/6
güyegi otı 56a/3
ḫāṣ zaferān 22a/1 ḫatmī 57b/6 hāvuc yapraġı 38a/12… hāvuvic 59a/5 ıṣırġan dikeni 25b/4 ıṣırġan yapraġı 65b/4 ihren 59a/1 incīr 23a/15… it üzümi 22a/7… ḳabaḳ çekerdegi 60b/9 ḳaḍı 25b/15
ḳaraca otı 29a/1
ḳara çalı toḫmı
ḳara günlük 24b/11
ḳara incīr 19a/10
ḳaranfil 37a/11 ḳarpuz 43b/1… ḳaṣnı 52a/15 ḳavrulup ḳabı çıḳmış ḍarı 74b/14 ḳavun çekirdegi 21b/2 keçi boynuzı 19b/12 kepre dibi 64b/14 keşnec toḫmı 55a/3 keşnic 33a/11 ketān toḫmı 65b/14 kettān, kitān 65b/9… ḳızılcıḳ 20a/13 ḳızıl boya 20b/12 ḳızıl ṣandal 55b/1 ḳızıl ṣoġan 20b/10… kimyōn 23a/15
kiremid otı 54a/5
ḳurı ḳızılcıḳ 20a/8
ḳurı ḳabaḳ 30b/14
ḳurı incīr 35a/7
ḳurı zerrāḳī üzümü
leblebi 22b/14 mantar, 50a/1 mażı 34b/14… mercimek 33a/13 mersin yapraġı 54a/4… mıṣır 56b/15 mīşe 50a/2 nār ḳabuġı 36a/14 necim 50a/1 noḫūd 40a/4… oġlan aşı 25b/15 olmış ḳarpuz 24b/1 papadıyya 25b/3… raziyane 50a/4 repula 59b/8 ṣaman 7b/3… ṣarımsaḳ 18b/13… ṣarımsaḳ ḳabı 56a/4 ṣarımsaḳ ṣapı 25b/5… ṣarmaşıḳ 51a/4
ṣaru aġaç 33a/13…
ṣaru zirnīḫ 36b/5… señirli ot 65a/14 señirli otı yapraġı 65a/9 sıçan otı 39b/5… ṣıġır 61a/14…
ḳuyruġı,ṣıġır ḳuyruġı otı sirküle 55b/2 sögüt aġacanın küli 33a/12… ṣoġan 17b/4 sūsam 58b/9 süleymān 29a/2
şam ḥurması şam
ḥurması
72a/7
şarlıġan, şırlaġan
55b/9
tāze limon 67a/6
tāze yaş baldıran otı yaprağı
65b/15
ṭuraḳ otı 23a/15
turb 59a/6 üvez 20a/11 üzerlik toḫmı 58b/12 yaban fesleġāni 55b/8 yapraḳsız ṣarmaşıḳ 50b/14 yarpuz 56a/12 yeşil sögüt aġacı 37a/4 zafirān-ı ḫāṣ 20b/12
zencebil 22a/7 zerdālī 65b/11 zerrāḳī üzümi 74b/14 zırnīḫ 35a/9
3.2. İnsan Hastalıklarında Kullanılan Bitki Adları Çizelgesi
TÜRKÇE FARSÇA VARAK
NUMARASI günlük 76a/3… noḫūd 79b/11 ṣabır 76a/11 ṣaru sünbül 76b/14 sumaḳ 78a/11 ṭopalaḳ 76a/3
4. ESERDE KULLANILAN ÖLÇÜLER
Eserde ilaç yapımında ve tedavi yöntemlerinde kullanılan maddeler için çeşitli ölçüler kullanılmıştır. Bu ölçüler şunlardır:
aḳça : Osmanlı İmparatorluğu'nda para olarak kullanılmak üzere basılan altın ve gümüş sikkelerin genel adıdır. Eserde ölçü olarak kullanılmıştır. “on aḳçalıḳ ḳaṣnı alalar” (52a/15)
avuç : Avuç, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir avuç zerrāḳī üzümü” (74b/14)
baṭman : İki okka ile sekiz okka arasında gelen, sıvı ve tahıl ürünleri için kullanılan bir ölçü birimidir. Metinde iki çeşit batman kullanılmıştır. Bunlardan biri Irakî Acem diğeri Bağdat batmanıdır. “Irāḳ Acem
baṭman ı ile yāḫūd Baġdād baṭman ı ile iki baṭman ḳuyruḳ yaġı alup” (33a/7)
bir süri : Birçok, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir süri çuvalduz gibi demür” (71a/10)
cirm (Ar.) : Hacim, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “ḳazup ḳazan cirmi ḳadar” (56a/10)
çanaḳ : Çanak, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “be-her gün birer çanaḳ atuñ boġazına ılıcaḳ ılıcaḳ döke” (19b/1)
çuvaldız : Çuvaldız, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “çuvaldız ḳalınlıġında” (40a/3)
deste : Deste, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir deste ṣūṣam ıṣladup” (58b/8)
derzi igne : Terzi iğnesi, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “derzi igne boyınca” (40a/10)
dirhem (Ar.) :Okkanın dört yüzde biri değerinde bir ağırlık ölçüsü. (14 kırat) (3,086 gramlık ağırlık ölçüsü) “iki dirhem andız” (17b/15)
elma : Elma, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “elma ḳadar müdevver ḥablar idüp” (19b/15)
endāze (Far.) : 65 santimetrelik uzunluk ölçüsüdür. “üç endāze ḫām bez” 39a/5
fincān (Ar.) : Fincan, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir fincān ṣu” (43b/14)
ḳaşıḳ : Kaşık, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir ḳaşıḳ gömeç balından” (21b/5)
ḳaṭre (Ar.) : Damla, eserde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir ḳaṭre içürüp” (77a/4)
legin (Far.) : Leğen, eserde ölçü olarak kullanılmıştır. “bir legin ṣābūn ṣuyı” (58b/8)
noḫūd (Far.) : Nohut, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “noḫūd ḳadarca müdevver idüp” (40a/4)
miẟḳāl (Ar.) : Yirmi dört kırat (dirhemin üçte biri, 4.81 gram) değerinde bir ağırlık ölçüsü birimi. “bir miẟḳāl yedürseler” (75b/11)
parmaḳ : Parmak, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “üç parmaḳ miḳdārı” (40a/6)
sire : Sere; açık ve gergin olan baş parmak ile işaret parmağı uçlarının arasındaki uzaklık. “bir sire miḳdārı mīl” (38b/10)
ṣoġan ṣuyı : soğan suyu; metinde ölçü olarak geçmiştir. “ṣoġanuñ ṣuyı ḳadar ādem sidügi” (17b/5)
ṭırnaḳ : Tırnak, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “ikişer ṭırnaḳ ḳadardan ziyāde olmasun” (39a/1)
vaḳıyye (Ar.) : Okka amacıyla kullanılmış olan bir ağırlık ölçüsü biriminin adı. “yarım vaḳıyye şarāb-(ı)la” (22a/3)
yumurṭa : Yumurta, metinde ölçü olarak kullanılmıştır. “yumurṭa ḳadar ferengi şeb” (70a/12)
1b1) 2) 3)
4) ve badehu cemī selef-i ṣāliḥīn ve ḥükemā-i 5) rāṣiḫīn ve ulemā-i yaḳīn ve ġāziyān-ı mütāḥḥirīn 6) ittifāḳ idüp buyurmışlardur ki at terbiyyesine 7) her kim raġıb olup ata süvār olsa ve seyr ve sefere 8) ṭālib ve muḥib olsa ol kimesneye lāzım ve mühimdür 9) ki at içün iḳṭizā iden muālecāt ve münāfiāt 10) ve devāları bile ve ḥīn-i ḥācetde aḫere muḥtāc olmaya 2a 1) ve atı dāim ṣıḥḥat üzere muḥāfaẓa ide ve bu mübārek 2) duā-i şerīfi ḥamāil idüp atuñ boynından 3) gidermeye tā kim sū-i aynden ve āfāt-ı lisāndan 4) ve mekr-i dīv ve perrī ve żarār-ı cin ve şeyāṭīnden 5) ḥasteliklerin envāından ve illet ve emrāżın 6) cemīinden ve ḥīn-i muḳātele ve zamān-ı muḥārebede 7) yaralardan ve cerāḥat ve berelerden ve tekerlenmek 8) ḳażāsından emīn ve sālim olduġından ġayrı 9) ġāyet yügrük olup ṣāḥibini düşmenden 9) selāmete çıḳara ve düşmeni taḳīb idüp 11) ḳomaḳda vāṣıl ide bu duā-i şerīfüñ ḫavāṣ 12) ve menāfiine nihāyet ve esrār-ı ġarībesine ḥad 13) ve ġāyet bu ḳadar biz şerhini hemān iḫtiṣār eyledük 14) ḫayrül-kelām indel-uḳalā memdūḥ 15) olan ḥulāṣa-i icmāldür ġaflet olunmaya 2b 1) ol bī-bedel ve bī-naẓīr olan duā-i 2) şerīf ve ḥırz-ı
laṭīf budur 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 3a 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)
10) 11)
12) 13) 14)
15) 3b 1)
ammā badehu bilgil 2) kim erbāb ve ḫayr ve ehl-i sefer olup cihād ve ġazāya he(p) 3) raġbet iden müslimīn-i müvāḥiddin dāim at binüp düşmen-i 4) dīn ile ḥarb ve ḳıtāl1 iden mücāhidīn ve ġuzāt-ı 5) müminīn
tecribe ile at ilmini ve illetlerini bilüp 6) bir illet ve maraż ẓuhūr eylese fil-ḥāl ilāc iderler 7) idi imdi anlardan rivāyet ve naḳl ve ḥikāyet 8) olunmışdur atların alāmeti ve nişānları vardur 9) andan her bir atuñ hüneri ve marifeti ve şānı malūm 10) olur evvelā atuñ üç yeri deveye beñzeye üç 11) yeri ḳatıra beñzeye ve üç yeri ṣıġıra beñzeye ve üç 12) yeri avrata beñzeye ammā avrata beñzeyen üç yerin 13) biri evvelā ṣaçı mülāyim avrat ṣaçı gibi olmaḳ 14) gerekdir eger ṣaçı avratın ṣaçı gibi mülāyim 15) olur ise bilesiz ki ol at hüner-mend 4a 1) olur zīrā ṣaçı serd ve ḫaşīn olan at bī-hüner 2) olur ikinçi yanacıḳları avratuñ gibi çoḳ 3) ve ṭolı olmaḳ gerekdür şīrīn ve ḫūb olur 4) ve ṣaġrısı laṭīf ve şīrīn olur üçünci 5) ḳarnı ve göbegi avrat ḳarnı ve göbegi gibi laṭīf 6) ve şīrīn olmaḳ gerekdür eger olmaz ise 7) ḳolan sürür rāḥat ile ol at binilmez ḳatı 8) ayb ve ata noḳṣān virir öẕr ü ḳabīḥdür almayalar 9) ammā ṣıġıra beñzeyen üç yirin biri evvelā ḳarnınuñ 10) altı yaṣṣı olup ṣıġır ḳarnına beñzeye zīrā bī-ḥikmetillāhi 11) Taālā yürük baḥadır olur eski zamān 12) baḥadır ġāzīleri böyle olan ata mürüvvetlü 13) yaṣṣı aḫlad aġacım saġ ola atuñ üzerine 14) süvār olur düşmenden necāt buluram 15) ve eger düşmenimi ḳovar-(ı)sam irişüp helāk 4b) 1) iderem deyüp aẓīm iftiḥār ve sürūr-ı iẓhār iderler 2) idi ikinci atuñ ḳuyruḳ batacaḳ yeri ṣıġırın 3) gibi geniş ve açıḳ olup dar olmamaḳ gerekdir eger 4) atuñ ḳuyruġı bataġı dar olur ise ḳatı meẕmūm 5) ve ayıbdur üçünçi atuñ bilegi öküz ṣıġır bilegi 6) gibi olmaḳ gerekdir ve hemān ṣıġır bilegine müşābih 7) ḳısacıḳ olup tamām beñzemekdür eger kim öküzin 8) bilegine beñzemeyüp ḳoyun bilegine beñzer ise 9) ol at aṣlında illet ile sıḳıt doġmışdur dirler 10) zīrā ehlī olan ömrini at aḥvāline ṣarf 11) iden bahadır serverler ve dilīr ve şeci ġāzīler 12) tecribe ile taḥḳīḳ itmişlerdür ammā üç yeri ki 13) ḳaṭıra beñzeye evvelā biri atuñ
ḳulaġı gerekdür ki 14) ḳaṭıra beñzeye ince ola ve uzun ola ve mevẕūn 15) ve şīrīn olmaḳ gerekdir atūn ḳulaġı kedi ḳulaġı 5a 1) gibi ḳısacuḳ olur ise ol at bī-hüner olur 2) bahadır olmaz ikinci atuñ ḳuyruġı hemān ḳaṭır 3) ḳuyruġına müşābih olup beñzemek gerekdür ḳaba 4) ve perīşān olmayup ḳamçı ḳuyruḳlu olmaḳ gerekdür 5) zīrā mücerrebdür ki ḳaba ve perīşān ḳuyruḳlu at 6) hüner-mend olmaz nitekim ḳavisin ḳaba ve perīşān bıyıḳlu 7) ādemlerin hīç birisi bahadır ve şecī ve hüner-mend 8) ve dilīr ve ġayūr ve vaḳūr olmaz bıyıġından ādem aṣılmaḳ 9) mümkün olan leffāfları muḥill-i mareke ve ḳıtālde şiddete 10) taḥammül itmeyüp bī-arlıḳ ve ġayretsızlıḳ idüp 11) kendi firār eyledüginden başḳa niçe ādemlerin 12) ḥavf ḳılubına bāiẟ olup firār-ı hezīmetlerine 13) sebeb olmışdur niçe cenklerde ve niçe seferlerinde 14) tecribe olunmışdur mertebesine varmamaḳ ve dīn 15) düşmenine ḳarşu ṭurmamaḳ ver ṭop ve tüfenk 5b 1) ṣadāsını işitmemek içün an-ḳaẟdīn bir mizāc insāna 2) mużıra ve muḫālif nesne ekil idüp kendüsini maḫṣūṣ 3) ḥased itmek-ile āh vāh iderek ve teessüf idüp 4) sāḫteden lāf ve güẕāf ve çādır içinde ḫilāf 5) itmek-ile yatup cā-be-cā yine böyle iken bu maḥalle ṭop 6) dānesini gelüp düşer mü deyü kemāl ḫavfından 7) suāl ve tefaḥḥuṣ eyleyen bī-ġayret ve bī-nāmūslar ḳanı 8) çok görülmişdür üçünci atuñ ṭırnaġı hemān ḳaṭır 9) ṭırnaġına beñzemek gerekdür ve ḳaṭır ṭırnaġı gibi berk 10) ve medevverce degirmi olmaḳ gerekdür ehlī ḳatında böyle 11) olan ata ṭop ṭırnaḳlı dirler ve ziyāde itibār 12) iderler zīrā ince yapraḳlu ṭırnaḳlu atda hüner ve marifet 13) olmaz ve yapraḳ tırnaḳlu at tīz illet götürür andan 14) hīç yoldaşlıḳ ve vefādārlıḳ gelmez bu sebebden ehl-i 15) sefer-i dilīrler indinde maḳbūl degildür ammā ol 6a 1) üç yeri ki hemān deveye beñzemek gerek evvelā yeri 2) atuñ boynı hemān deve boynı gibi uzun ve dal 3) boyunlu olup gerdānı kemerlü ola ve eñsesi 4) balıḳ ṣırtı miẟālinde olmaḳ gerekdür ehl-i 5) indinde buña sazan balıġı eñselü dirler ve ziyāde 6) muteber dutarlar ekẟerī böyle olan at ziyāde 7) yürük ve açıḳ bahadır ola gelmişdir bu alāmet 8) mücerreb ve mübārek ve memdūḥdur zīrā boynı ḫınzīr 9) boynı gibi ḳısa ve ḳalıñ olan at nā-münāsib 10) olup ol at ekẟerī evḳātde sürçek ve az nesneden 11) aḳsaḳ olur cüzū-yi yorulsa sürcegin 12) olur ve daimā ol at tekerlenür üzerinde olan 13) ādem āfetden hīç emīn ve sālim olmaz nā-mübārek 14) ve ehl-i indinde meẕmūm dutarlar maḳbūl 15) degildür mücerrebdür ṣaḳınup binmeyeler bu vaṣiyyet itmişlerdür 6b 1) bā-ḫuṣūṣ vaḳt-i muḥarebede ṣāḥibini neūẕü billāhi 2) düşmene ẕelīl ve bend ve esīr ve ḫāk
meẕelletinde 3) ḥaḳīr ve ḥürmetin ḳalīl ider ikinci atuñ kirpügi deveye 4) beñzemek gerekdür zīrā ol atuñ kim kirpükleri deve 5) kirpügi gibi uzun ola ol at alma gözlü olur 6) laṭīf ve şīrīn olur ve ammā üçünci atuñ 7) siñirleri deve siñirine beñzeye zīrā siñiri deveye 8) müşābih olan at ḳutlu ve tamām şeddetlü olup 9) yola ve çoḳ segirdime ve ḳoşuya dayancı 10) ḳavī olur devenüñ siñirleri ḳalıñ ve tamām 11) mertebe yoġun olur gerekdür kim atuñ 12) daḫı hemān deve siñiri miẟālinde ola ammā 13) atda ṭaban yaṣṣı olmaḳ şōm ve ḥamāl bār-gīri 14) ṭabanı büyük ve yaṣṣı olmaḳ ġāyet meẕmūmdur 15) ve ḳarnı ṣarma ve dik olan at ḳatı bār-keş 7a) olup zaḥmete ve aġır yüke taḥammül ider ammā bahadır 2) ve hüner-mend olmaz mücerreb nişāndur ammā bir at ki 3) ṭoru olup yelesi ve ḳuyruġı ve hem 4) ayaḳları siyāh ola ġāyet ḫūb ve merġūb 5) ve ehl-i indinde maḳbūl ve maḥbūbdur dilīrān-ı 6) ḳadīm tecribe itmişlerdür ki bu nişānda olan 7) at ıssıya ve hem ṣoġuġa ve maḥalinde açlıġa ve 8) susuzlıġa ṣabır itmekde cümle sāir atlardan 9) ziyādedür ve daḫı aşmada ve yürtüp ḳoşmada 10) bahadır ġayūr ve yürük olur Düldül zamānı 11) dimek-ile selef de ġāzīler ve selāṭin serverler 12) böyle ṭavarı ve ata ism-i tesmiye iderler imiş 13) ġāyet muteber ḥıfẓ idüp ḳarındaşım ve yār-ı 14) ṣādıḳ yoldaşım ve vaḳt-i meşaḳḳat ve belāda 15) ḫāldaşımdır deyüp ziyāde iḫtirām ve ikrām 7b 1) iderler imiş ıṣlāḥ pāk şaīr ve laṭīf üzere 2) ot ve pāk elekten elenüp ṭoz-ı ġubārını 3) def olmaḳ ṣaman yedürürler imiş ḥattā ṣaḥīḥ-i 4) rivāyet ve ricāl-i mutemedden naḳl ve ḥikāyet iderler 5) ki cennet-i mekān ve firdevs-i āşiyāñ Ḥażret-i 6) Sulṭān Süleyman Ḫan aleyir-raḥmetil-melikil-mennān 7) evḳātlerini fī-sebīlullāh cihāda ve küffār-ı cehennem 8) ḳarār-ı ḥākisāre ġazāya ve ḥarb ve ḳıtāle 9) maḫṣūṣ idüp aḳālim-i sebadan arāẓī 10) ve memāliki ve ḳale fetḥ itmek-(i)le memāliki ve İslāmiyyei 11) açup şarḳān ve ġarbāñ tavsi itmişlerdür ol 12) vaḳit kim diyār-ı Macar-ı Engürüse cihādı ve ġazā 13) ve azīmet ve sefer ve düşmen-i dīne ẓafer bulup 14) ol memāliki mamūre-i żamīme-i memālik-i İslamiyye 15) itmek endişelerine ve fikr-i tedbīrlerine ṣarf-ı 8a 1) zihin ve efkār ve żamīr-i münīrlerinde fütūḥatinüñ semt-i 2) sühūlet ve nādirül-vuḳū tedbīrine ḳarār virdükden 3) ṣoñra ālāt-ı ḥarbiyye ve levāzımāt-ı seferī ve mühimmāt-ı 4) cünūdiyyeye şürū ve ciddī ve ihtimām buyurup 5) pādişālıġı ḳırḳ sekiz sene-i kāmileye bāliġ olmış 6) pür-tāc-dār-ı ḳaviyyül-iḳtidār ḥażret-i rabbül-ālemīn 7) ve cenāb-ı rezzāk-ı müsteān ve mūinūn aña olan keremi 8) aẓīme ve tevfīḳ ve ināyet ve iḥtirām-ı amīme 9) ve
ecr-i fażāil-i ḫīme-i aliyyesi şāhān-ı İslāmiyyeden 10) hīç bir aḥade müyesser olmamışdur pādişāhlıġınuñ 11) yigirmi yedinci sene-i mübārekesinde sefer-i 12) Üngürüse azīmet idüp Ġāzī Tatar Ḫan 13) niçe yüz bin cünūd-ı keẟīre ile evvelā Ḳırımdan 14) ḥareket ve Eflāḳ memālikinden ubūr ve mürūr 15) idüp diyār-ı Engürüs şarḳında vāḳi-i ez-dil 8b 1) nām-ı kişverüñ2 ḳılā ve baḳā ve ḳarasını nehb ve ġāret 2) ve emvāli ve eşyāların selb ve ġanīmet ve ṣıbyān 3) ve nisvān bil-külliyye ḫasāret ve esīr ve bend ve 4) ḥaḳāret olunup menṣūrān ve muẓafferān Tımışvar 5) nām maḥalle ricat ve ġanāyimini Belġırāda ordu-yı 6) İslāma irsāl ve Pādişāh Cimcāha arż-ı 7) ubūdiyyet īṣāl eyledikde ġāyet mesrūr 8) ve ṣafā-yāb olup buyurmışlar ki diyār-ı 9) Engürūsıñ arısını asker-i cerrār-ı rūzigār 10) Tatara ḫışm-ı riftāre sevindirtdük 11) inşāllāh ḫavf olunmaz şimden girü aselini yemek 12) bize asān olur hemān ṣıdḳ-ı niyyet ve şarṭ-ı 13) istiḳāmet üzere sizler-(i)le dīn-i mübīn uġrına3 izāz-ı dīn ve devleti ve şerāfet-i 15) melik ve millet ve taḥṣīl-i rıżā-i peyġamber ve ṣāḥrıżā-ib-rıżā-i 9a 1) saādet ve rrıżā-isālet rıżā-içün crıżā-idd ü say ve rıżā-ihtrıżā-imām 2) idelüm deyüp izzet-i4 hümāyūn-ı saādet mefrūnlarını 3) nihāye asker ile ṣaḥrāya yanī Serim 4) didikleri Zemīn nām-ı mevzie naḳl ve azīmet 5) olunup ümerā-y-ı nām-dār ve vüzerā-i kār-güzār 6) ve mīr-i mirān-ı ġayūr ve ṣāḥib-i ār olan dilīran-ı 7) ẕī-şān fevc fevc gelüp ordu-yı hümayūn 8) ẓafer-i reh-nümā duḫūl ile müstesid5
ve būs-ı dāmen 9) pādişāh-ı girdūn vaḳār ile mümtāz ve ser-ifrāz olup 10) her birin bir maḥalle taayyün ve birer ḫiẕmete memūr 11) ve muayin iderler idi ol zamānda Yaḥyā 12) Paşa-zāde Meḥmed Paşa mīr-i mīrānuñ mümtāz 13) ve müsellemi ve dāverān-ı ẕī-şānuñ sürūr ve şecīi 14) Rūm ili begler begisi bulunup maḳarr-ı ḥükūmeti 15) kürsī-yi eyālet-i Rūm ili Ṣōfyā nām belde-i ḥasene 9b 1) olan maḥalleden ḥükm-i hümāyūn ile eyālet-i Rūm 2) ili askeri on iki biñ sipāh süvāri 3) merd-i meydān ve dilīrān-ı āteş-fişān olmaġ-ıla maiyyeti 4) Meḥmed Paşayı ġāzī ile rāhi ve ṭayy-ı merāhil 5) ve ḳaṭ-ı menāzil iderek ṣaḥrā-yı Belġırāda vuṣūl 6) bulduḳda Ḳale-i Belġırād maḥāṣıra ve fetḥ-i tesḫīr-i6 7) uhdesine tefvīz
olunmaġın bivanil-ḫālıḳıl- müsteān 8) ve bī-himmet ġāziyān-ı ġayūrān fetḥ-i
2
Metinde olarak geçmiştir.
3 Metinde olarak geçmiştir.
4 Metinde olarak geçmiştir. 5
Metinde olarak geçmiştir.
ḳale ile 9) ehl-i īmān-ı ḳāmırān ve Meḥmed paşayı ġāzī müşārun 10) ileyh-i bil-benān olmaġ-ıla ḳayd-ı ḥayāt ile teyīdān-ı 11) Belġırād muḥāfaẓası şartı-y-(ı)la Serem Sancaġı ṭarafı 12) cihān-dār İskender vaḳār ve pādişāh-ı Cim-cāh Dārādan 13) ināyet ve iḥsān olunup etrāf-ı Ḳale-i Belġırād 14) civārında7 metīn ve müstaḥkem ḳalā ve palanḳalarda 15) küffār-ı Ṣırp ve Macar taḥaṣṣün itmek-ile tedrīcān bir ḳaç 10a 1) senede cümlesin fetḥ ve tesḫīr itmişdür ḥikmet-i 2) ilāhi ve avn-ı sübḥāni ile yetmiş iki pāre ḳale 3) ve palanḳa fetiḥ itmişlerdür ve ömr-i azīzleri yetmiş 4) iki sene tamāmına bāliġ olup pir feyż-i fütūḥları civār-ı 6) raḥmet-i Raḥmāna urūc idüp ġufrān-ı rabbāniyyeye 7) müstaġraḳ olmışdur ġufrān-ı Raḥmetullāh Taālā raḥmete 8) vāsiaten ömr-i şerīflerinüñ her senesine bir ḳale 9) fetḥi vāḳi olduġı āceb-i ḳudret ve aġreb-i 10) vaḳayiāt ḥikmetdür ḥattā fetḥ-i Belġırāduñ üçünci 11) yılında āẓīm-i şiddet-i şitā vāki olmaġın nehr-i Tuna 12) ve nehr-i Ṣava mücemmed seng-i mermer gibi münaḳıd 13) olup cisre iḫtiyāc olmaġ-ıla bu furṣat 14) ṭarf-ı ḥaḳdan bize bir ruḥṣat ve ināyetdür 15) fevt itmeyelüm deyüp eṭrāfı ve cevārdaki 10b 1) sancaḳ askerini on gün içinde Belġırāda 2) davet ile cem idüp ve ḳaleden ṭuylar 3) çıḳarup asker-i İslāmdan on biñ bahadır 4) kimesne ile buz üzerinden ṭuylar ile geçüp 5) dört beş ay ḳış içinde ḳar ve ṣovuḳ 6) dimeyüp Ḳale-i İyrik ve Ḳale-i Selanḳımın ve Ḳale-i 7) Merovik ve Bögürdelen ve Palanḳa-i Numçe ve Ḥavāle Ḳalesi 8) Ḳale-i Metroviçe ve Ḳale-i Rāçiḳa ve Ḳale-i 9) Çāçiḳa ve Ḳale-i Vāleyvā ve Ḳale-i Şabçe ve Ḳale-i 10) Rodinük ve Ḳale-i Atiniçe ve Ḳale-i Urubçe bu madūd 11) olan ḳalāuñ mecmūını zamān-ı ḳalīle fetḥ 12) ve teẟhīr itmişdür muẟuḳ ve mutemed-i ricālden 13) ḥikāyet ve naḳl ve rivāyet iderler ki merḥūm 14) ve maġfūr paşai müşārün-ileyh bir ṭoru ata ziyāde 15) raġbet ve iḥtirām iderler imiş benim refīḳ 11a 1) şefīḳım ve ġazālarda yoldaşımdır deyü otuz seneden 2) ziyāde bunca seferlerde ve ġazālarda ve vaḳt-i 3) ḥarbe ve ḳıtālede ol ata süvār ve reküb iderler 4) imiş çoḳ yoldaşlıḳ ve kerāmet ol atda müşāhede 5) olunmuş idi at bir gün fevti olup ḫaberi 6) paşaya vāṣıl olduḳda bikā idüp ve maḥṣūṣ 7) atı kefinleyüp ve defin eyledükden ṣoñra ḳabri üzerine 8) bir ḳubbe binā idüp ve alāmet-i ḳabr-i bünyād itmek-ile 9) çoḳ ikrām iderler imiş bu vaṣıf olunan 10) nişān ve alāmet ile kemāli ve cemāli bir mübārek 11) at imiş lāyıḳ-ı terkīm ve şayeste-i taẓīm olmış 12) imiş Meḥmed Paşa daḫı
merḥūm olduḳda atuñ 13) ḳabri civārında defin olunup ḳubbe-i vasīa-i āliyye 14) binā ve türbei ḥasene-i şerīfleri vezīrāne müzeyyen 15) ve müstesnā olunmuş idi Raḥmetullāhi aleyhi yanī 11b 1) zamān-ı evvelde eyü cins ata bu mertebe itibār ve raġbet 2) iderler imiş ammā ḳır at eger ḳır atuñ yelesi ve ḳuyruġı 3) siyāh olur ise hüner-mend olur ve daḫı ṣoġuġa 4) ziyāde dayanur ve ṭaşlıḳ maḥallede ṣāḥibine yoldaş 5) ider ammā ṭor at bī-hüner olur meger kim muḳaddemān 6) vaẟf-ı ẓikr eyledigümüz alāmet ve nişānlar mevcūd ola 7) eger mevcūd ise eyüdür lākin sāir atlaruñ 8) mertebesinde degildür itibār idecek ve ṣaḳlayacaḳ 9) metā degildür ammā ḳula at bir pula ṣat 10) dimişlerdür ḳaba ve şōm ve līm meẕmūm olur 11) meger ki yelesi ḳuyruġı çoḳ ve ḳaba 12) olmayup yelesinden ḳuyruġı ṣoḳumuna varınca 13) elif şeklinde bir ḫat çekilmiş ola bu alāmet 14) olur ise muteber ve mübārek olur ve illā ḥaẕer8 15) ideler ammā al at ġāyet yürük ve serīül- ḥareket 12a 1) olur alel-ḥuṣūṣ ki başı ḳurı ve ḳıç ayaḳları 2) dik ola vilāyet-i Baġdāduñ al atı ve ḳır atı ehl-i 3) tecribe indinde ġāyet mübārek ve muteberdür ammā 4) siyāh atlarda delülikden bit ṭamar vardır ḥālī 5) degildür ol vecihden ekṣerī bed-ḫūy olur 6) tecribe iden ehl-i firāsetden rivāyet ve naḳil 7) ve ḥikāyet olunmışdur ammā alaca at muteber degildür 8) meger kim cemī nişānı ve uṣlūbı yerinde ola 9) ol vaḳit mübārekdür ammā çaḳır at ḫōşdur 10) hüner-mend olur ammā şol şarṭ-ıla kim aşaġı 11) dudaġında aḳı ola ammā sis at şōm 12) ve ḳabīḥ ve meẕmūmdur aṣlā öyin içinde öyle 13) sisli atı uġratmayalar ammā ṣıçan renginde olan 14) atı öyin içine uġratmayalar maḳbūl ve muteber 15) degildür andan daḫı baīd olup almayalar nā-münāsibdür 12b 1) ḥaẕer9 ideler şerrī ġālib ve keẟīrdür serverān-ı 2) sābiḳīn dilīrān-ı sālifīn seferlerde ve cenk 3) ve ḏarb-ı şiddetlerde tecribe itmişlerdür ammā çaḳır 4) gözlü at şīrīn başdur zinhār zinhār 5) aḫurda ṭutmayalar ġāyetde şōm ve nā-mübārek 6) ve meẕmūmdur ḥaẕer10 oluna ve daḫı malūm 7) ola ki atuñ sekli bini ṭarafında
olmaḳ gerekdür 8) ve hem tā ḳıç ayaġında olmaḳ gerekdür zīrā şarṭı 9) budur ki ön ḳara ayaġun ḳaldurup yirine 10) ḳıç aḳ ayaġın baṣa eger aḳ ayaġın ḳaldurup 11) yirine siyāh ayaġın baṣar ise yanī ön ayaġı 12) aḳ ve ḳıç ayaġı siyāh olur ise ehl-i tecribe 13) itmişlerdür ki ol at ġāyetde uġursuz ve 14) şōm ve ḫayırsızdur her ne ḥācetde gitmek 15) içün üzerine rükūb iderler ise 13a 1) bī-ḥikmetillāh Taālā ḳaẟd
8 Metinde olarak geçmiştir. 9
Metinde olarak geçmiştir.
ve ṭaleb eyledügi ḥācet revā 2) olmaya ve maḳṣūdı müyesser olmayup meyūs ve
maḥrūm 3) ola ammā eger ki ol 4) ṣāḥibinüñ ḥāceti revā
ve murādı sezā olup 5) ṭalebi müyesser olur ise elbetde ṣāḥibinüñ 6) ömri ḳalīl ve kūtāh olduġına delīldür 7) zīrā Arab ve Urbān serverleri tecribe ile 8) taḥḳīḳ ve żarārın müşāhede itmek-ile tedḳīḳ 9) ve ṣıḥḥatini tevfīḳ ve temyīz itmişlerdür ve ol aṣıl 10) ata fevt-i meftūḥ dirler beyn-i ḳabāilil-Arab meşhūr 11) ve mücerreb olmışdur fevt-i meftūḥ dimek ẟāḥibine 12) ölmek ḳapusı uç ḳadar dimekdür hemān 13) ol şekilde olan ata rākib olan kimesne 14) ölümüni ḥāżır ve yaḳīn bilüp kefeni ḳoltuġı 15) altından dür itmeye dimişlerdür 13b 1) ve daḫı bir atuñ ṣol eyegü 2) eksük olsa ol at ehl-i tecribe indinde ġāyet 3) muteberdür böyle nişānda olan atı aġır bahā ile 4) alup cenk içün ṣaḳlayalar ġāyet hüner-mend olur 5) dimişlerdür ḥattā ricāl-i serḥad-i Engürūs ġāzīlerinden 6) bir merd-i meydān bir ṣādıḳul-ḳavl-i mutemed dostına 7) naḳil ve ḥikāyet ve ṣaḥīḥ rivāyet eylemiş ki 8) ittifāfen bir niçe ġāzīler ile bir gün diyār-ı küffāra 9) ġazā ve cihād fī-sebīlullāh niyeti-y-(i)le ve ḥelāl 10) māl-i ġanayim ṭalebi ile resm-i melūf-ı ḳadīm ve ādet-i 11) örf-i serḥad-i müslimīn muvaḥḥidīn üzre Azīz 12) ve Müntaḳım olan Allāh ẕül-celālden avn ve nuṣret 13) ve istiānet olunup cünūd-ı ḳalīl ile 14) 15) naṣṣ-ı burhān-ı kerīme sırr ü ṣadıḳına itimād ve itiḳād 14a 1) ve niyyet-i ḫāliṣa ile ittikāl olunup bir11 rūz-ı mübārek 2) fīrūz-nümūnde ilm-i İslām-küşāda ve cemī ġāzibān 3) ve şecīān taḫt-ı ilimde ḫāżır ve āmāde olup 4) mütevekkilān alā Allāhi ṭayy-ı mürāḥil ve ḳat-ı menāzil iderek 5) bir ṣabāḥ namāzı vaḳtinde küffār-ı ḫākisār ālāylarına ve bī-nihāye leşker-i menḫūsalarına rāst 7) ve müḳābil gelendi küffār leşkeri on ḳat 8) metīn ālāylar ve niçe müzeyyen sancaḳ ve ḥaçlı alemler 9) ile istiḥkām üzere hemān üzerlerimüze 10) ol ḳara ḥizbāt12 ve Macar ḥizbāt-ı küffārlar dīvār 11) gibi metīn yürüyüp cümle idince bizlere girüye 12) ġürizāne ve firāra ār nāmūs ġāyret-i İslām 13) lāyıḳ olup şerbet şehādeti nūş ve şarāba 14) ittifāḳ ve cān başdan çıḳmayınca meydān-ı cenkden 15) firār ve esīr-pend küffār olmaḳlıġı 14b 1) birimüz ḳabūl-ı iḫtiyār itmeyelüm deyü derūndan iḫād 2) ve bizlerden ṣoñra lisān-ı ser-i cedlerde raḥmet 3)
11
Metinde olarak geçmiştir.
ile yād olunup dīn-i mübīn uġurında şehīd 4) olalım tā ḥattā bizüm aḥvālimüz dillerde dāsitān 5) ve ḳurb ve menzīlimüz cinānı ve maşūḳ ve maḥbūbumuz ḥūrī 6) ve ġılmān olur deyü cān ve dilden küffār-ı cehenneme 7) ḳarār ile cenk ve cidāl ve ḳahrımān ve rüstemleri 8) gibi ḍarb ve ḫarb ve ḳıtāl iderek bivanillāh 9) hīç küffāra hezīmet-i uḳalā taḳrīb 10) olunmayup muḥālātdan olduġı melḥūẓ iken 11) alāim-i hezīmet ẓāhir ve eşkār olup 12) ol keẟreti ve şiddeti metānet üzere 13) olan ceyş-i küffār-ı murdār fevc bad ü fevc14) mütreferriḳ ve perīşān nālān ve ḫüsrān semt 15) firāra girīzān olup bī-nihāye raḫt 15a 1) ve bisāt ve emvāl-i ġanāyim ile emīn ve sālim ve 2) şühedāi ve mecrūh-ı ḳalīl vāki olmaġ-ıla cenābu 3) ḥaḳḳuñ ḳudreti ve ḥikmetlerine ḫayrān ve şükr 4) ve ḥamd-i bī-pāyān olundı
5) maṣdāḳınca maḳṣūd-ı aṣlı rivāyeti girüye 6) ḳaldı ol ġāzī ḥaḳanı bir kāfir-i ehremen 7) ṣıfatı ḳarşulayup cenk ve ḳıtāl ve birḳaç 8) defa hücūm ve cümlesin reddi ve def idüp 9) muḳābele üzere iken ardından alel-ġafle 10) Cāluṭ heybetli bir Macar kāfiri elinde sell-i 11) seyf hücūm idüp ḳafasından ḍarb idecek 12) vaḳitde bī-ḳudretellāh Taālā süvār olduġı 13) at ḳuş miẟāli havāya pervāz ve ṭayrān 14) idüp kāfir aşaġıdan baḳaḳalup ḫayrān 15) olur vesāir kāfirlere ḫitāb idüp 15b 1) dir ki gördüñüz mi sāḫir Türki ben boynuñı 2) urmaġ içün ardından ḥamle idüp sehl 3) ḳaldı ki ḳılıç ile boynuñı urup atı hilāl 4) ide-y-(i)düm seḫir-(i)le perrān olup atı-y-(ı)la bile havāya 5) ṭayrān idüp ḫalāṣ oldı ol ġāzī 6) ḳasem idüp dimiş ki ol ḳadar ṭayrān eyledi ki 7) küffār henüz münherim ve perīşān olmış degil 8) idi alāyları henüz müretteb ve ṣafları 9) dīvār gibi iken büyük bir sancaḳ menḫūsları 10) dibinde muḥteşem kāfirler cem olup şiş 11) tabīr olunur ṭavīl ālāt ḥarblerin 12) ellerinde dutup fāideleri üzere 13) askerlerin cenge sürüp terġīb ve 14) taḳviyet virür ve iḳdām-ı enderler13 gördüm 15) ki at beni alup ve iḫtiyārım elden çıḳup 16a 1) ḫayrān oldum ḥattā ol büyük sancaḳ üzerinden 2) aşup iki ḳıç ayaḳları sancaḳ alemine 3) doḳunaraḳ geçüp beni selāmete çıḳardı 4) ömri olduḳça ben daḫı ḫiẕmetinde ve ikrāmında 5) ḳuṣūr itmeyüp badel-fevt kefenleyüp defn 6) eyledüm deyü naḳl ve ḥikāyet ve bu sırr-ı acayībei bu vechi 7) rivāyet idüp kerāmet-i mücerred ol mübārek atda 8) idi deyü itirāf ve niçe ḫavāṣ ve fevāid 9) beyān itmişler nāḳildir ki zamān-ı ḳadīm ġāzīleri 10) ve serḥad ve şuūr-ı14
13
Metinde olarak geçmiştir.
İslāmiyye bahadır erleri 11) kerāmetden bir an ḥālī olmayup rākib olduḳları 12) atları daḫı kerāmetlü ve saādetlü idi 13)
14) ve bir nişān daḫı budur ki atuñ bir almacıġı olmasa 15) ol at hüner-mend ve yürük olur ve bir nişānı 16b 1) daḫı budur ki bir atuñ ön dişleri ḫurda ve incü gibi berrāk olsa ol at ġāyetde yürük olur hüner-mend 3) ve bahadır ve yürük olur ṣāḥibine çoḳ 4) ḫayrı ve fāidesi olur ehl-i tecribe 5) indinde muteber ve maḳbūl ve mübārekdür imdi 6) şimden girü atlarda ẓuhūr iden illet ve marażları 7) ve devāları ve muāleceleri beyān idelüm tā kim 8) temyīze ḳudret gelüp ẓuhūr iden maraż 9) ve illete devā-i muālice ile şifā ḥāṣıl ve müyesser 10) ola bivanillāh Taālā el-bābül-evvel atuñ sancu 11) illetlerini ve devāları beyānındadır eger bir atuñ eger 12) sanculansa sebebi budur kim derlemiş iken ṣu 13) virerler yoldan geldikden ṣoñra atı ṣovuġa 14) baġlarlar andan ṣanculanur alāmeti budur ki at 15) yatur yuvarlanur ve ṭurur ḳarnı şişer ve bir 17a 1) daḫı bögürü ṭaş gibi ḳatı olur ve ḳaşanmaz 2) olur ve burnunuñ iki yanı ḳalḳalanur ve tīz tīz 3) ve ḳatı ḳatı ṣolur ve başını yatup yire döker 4) bu illete hīç degme bir at doymaz zaḥmet ziyāde olur 5) imdi ilācı budur ki ḫāṣ tiryāk alup ṣu içinde 6) ezeler ve miḳdārı zeyt yaġı ḳarışdurup badehu 7) bir an ısıdalar mutedil ve ılıcaḳ olduḳdan ṣoñra atuñ 8) burnına ve yāḫūd boġazına dökeler ve üzerine 9) ḳaluñ çūl olur atı örtüp eyüce gezdüreler 10) tā kim at derleye hemān der-aḳab ḫalāṣ 11) olup şifā bula ve eger kim iki kişi ol atuñ 12) ḳārnını iki yanından bir acele sifeh* cidd ü say ideler 13) ki ḳaşana ve tersleye ḫalāṣ olur eger bu amel 14) ile olmaz ise altı eyüce ṣābūnlaya yāḫūd 15) zeyt yaġına ve yāḫūd bezir yaġına batura ve atuñ 17b 1) ṣofrasına soḳa ve bulınan tersi eliyle çıḳara ḫalāṣ 2) olur eger önce bir ḳalıp ṣābūnı yunup 3) şāf idüp maḳadına ṣoḳa bu daḫı mücerrebdür 4) bir daḫı eger ṣoġanı dögüp ve ṣuḳup 5) ṣuyını alduḳdan ṣoñra bir sidük yanī ṣoġanuñ 6) ṣuyı ḳadar ādem sidügi ḳatup ve biraz ṭuz daḫı 7) ḳatup çalḳayalar ki ḳarışa badehu atuñ 8) burnına döke yāḫūd boġazına ḫalāṣ ola ve bir 9) daḫı eger atuñ ditredügi gitmez ise evvelā 10) bir ḳaç yıllıḳ eski ṣaman bulup alalar ve şarāb içinde 11) ḳaynadalar ve atuñ ḳarnı altına ḳoyalar tā kim buġular 12) ḳarnına uralar ve atı üzerinden ve yanlarından bir ḥōş 13) çūl ve kilīm ve kebe ile yürüyeler tā kim at 14) derleye ḫalāṣ olup ṣıḥḥat bula ve daḫı eger 15) ziyāde zaḥmet virüp def olmasa iki dirhem andız 18a 1) ve beş dirhem eger on dirhem …?... ve dört dirhem 2) büber bunları havānda saḥḳ idüp eski
şarāb-ile 3) ḳaynadalar badehu süzeler bir miḳdār ṣovuduḳdan 4) ṣoñra atuñ burnına dökeler ve üzerine binüp 5) ḳatı ḳatı yürüdeler tā ki derledeler ümiẕdür 6) kim ḳaşana ve yemin daḫı ısıdup vireler ve 7) ṣuyın daḫı az vireler biraz ılıdup vireler şifā bula 8) ve bir daḫı eger Irāḳī baṭman-ıla yarım baṭman arpa 9) unın bişüreler ve iki baṭman ılıcaḳ ṣuya ḳoyup 10) el ile ezeler boza gibi olduḳdan ṣoñra ana 11) ḥaḳḳına şifā bula ve eger iki baṭman ṣuya 12) yarım baṭman ṭuz ḳatalar ezüp atuñ boġazına 13) aḳıdalar ve atuñ üzerine binüp bir mīl 14) ḳadar yürüdeler tā kim derleye içi 15) işleye ḫōş olup şifā bula ġāyet mücerrebdür 18b 1) el-bābüẟ-ẟanī atuñ öksürük illetleri ve devāları 2) beyānında eger at öksürse sebeb-i illet ata 3) dirlimiş iken ṣu virmekden ya yeminde yüñ gibi yāḫūd 4) tüy ya bir ġayrı muḫālif şey yemekden olur imdi 5) ilācı budur kim altmış dirhem ṣıġıruñ iç yaġından 6) alup yüz dirhem şarāb-ile āteş üzerinde tā yaġ 7) eriyüp şarāb-ile ḳarışınca tehīr idüp badehu 8) āteşden indirüp bir miḳdār ṣuya andan ṣoñra 9) atuñ boġazına dökeler ḫalāṣ olup şifā 10) bula eger kim ṣıġıruñ iç yaġı bulunmaz ise 11) rūġan-ı sāde daḫı mücerreb ve mübārekdür ve bir daḫı 12) eger bir ocaḳ ḳurumından alup ve on 13) dirhem ṣarımṣaḳ ve bir dāne aḳ ṣoġan 14) bu cümlei kifāyet miḳdārı şarāb içinde ḳaynadup 15) badehu āteşden indirüp süzeler andan ṣoñra 19a 1) bir ḳaşıḳ asel ve üç ḳaşıḳ bādem yaġı ḳatup biraz ṣuya 2) andan atuñ boġazına yāḫūd burnına dökeler 3) ṣıḥḥat bula ḫalāṣ ola Buḳrāṭ ḥekīmden 4) menḳūldur ki at eger öksürük olsa ṭoḳuz dāne 5) tavuḳ yumurṭasın alup ġāyet ṣarp keskin 6) sirke içine ḳoyalar tā üç gün ṭura badehu 7) üç günden ṣoñra üç güne dek biri biri ardınca 8) her gün üçer yumurṭa atuñ boġazına ata ḫalāṣ 9) ve şifā bula mücerrebdür ve bir daḫı eger yigirmi 10) dirhem boyan ve yigirmi dāne ḳara incīr ve elli 11) dirhem siyāh İzmīr ḳurı üzüm bu cümlei 12) bir dāne cedīd çölmek içinde şarāb eyle ki 13) kifāyet ḳadar ola ġāyet nār-ı şedīd üzere ḳaynadalar 14) andan indürüp pāk bir aḫīr cedīd çölmege süzüp 15) ocaḳ kenārında ḳoyalar tā kim itidāl bula 19b 1) üç güne dek be-her gün birer çanaḳ atuñ boġazına 2) ılıcaḳ ılıcaḳ döke inşāllāhul-hādi şifā 3) bulup ḫalāṣ ola mücerebdür el-bābüẟ-ẟāliẟ atuñ yüregi sürmek illetleri ve devāları beyānındadur 5) imdi bu illetüñ ẓuhūru ata ṣovuḳ geçmekten 6) olur ve yemin yedükden ṣoñra tīz üzerine ṣu virmekten 7) olur ilācı budur ki atuñ evvelā ḳuyruġı 8) dibin muḥkem baġlayalar ol gün ve ol gice yem ve ṣu 9) virmeyeler inşallāh ṭurur şifā bulur eger 10) ṭurmaz ise mersin ve balamud ve belūṭ aġacınuñ 11) ḳābillerinden birer miḳdār
