TARİH ANA BİLİM DALI
YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
OSMANLI DÖNEMİNDE SİLLE
BARIŞ SARIKÖSE
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. YUSUF KÜÇÜKDAĞ
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI... XIII TEZ KABUL FORMU ... XIV ÖN SÖZ ...XV ÖZET ... XVI SUMMARY ...XVII KISALTMALAR ... XVIII TABLO LİSTESİ... XIX
GİRİŞ ...1
I. ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI ...1
II. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ...4
III. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI ...4
BİRİNCİ BÖLÜM ...8
SİLLE’NİN TARİHÇESİ, FİZİKİ VE DEMOGRAFİK YAPISI ...8
I. TARİHÇESİ ... 8
1. Türkiye Selçukluları’ndan Önce Sille ...8
2. Türkiye Selçukluları Döneminde Sille ...10
3. Beylikler Döneminde Sille ...12
4. Sille’nin Osmanlı Hakimiyetine Girmesi ...14
II. FİZİKİ VE DEMOGRAFİK YAPISI ... 17
1. Coğrafi Konumu ...17 2. Sille Adı...19 3. Gevele Kalesi ...21 4. Sille’nin Mahalleleri ...24 4.1. Müslüman Mahalleleri...25 4.2. Gayrimüslim Mahalleleri...28 5. Demografik Yapısı ...29 5.1. Sille’nin Nüfusu...29
5.1.1. Tanzimat’a Kadar Sille’nin Nüfusu ...29
5.1.2. Tanzimat Sonrasında Sille’nin Nüfusu ...32
5.2. Sille Gayrimüslimleri...38
5.2.1. Silleli Gayrimüslimlerin Kökeni ...38
5.2.2. Sille’de İhtida Hareketleri ...45
5.2.3. Sille Gayrimüslimlerinin Siyasal Faaliyetleri ...48
5.2.4. Silleli Gayrimüslimlerin Mübadelesi ...52
5.3. Sille’de Nüfus Hareketleri ...55
5.3.1. Sille’ye Göçler ...58
5.3.1.1. Sille’ye Gayrimüslim Göçü...58
5.3.1.2. Sille ve Çevresinde Türk Boyları ...60
5.3.1.3. Sille’ye Konya’nın Kaza ve Köylerinden Gelenler ...62
5.4. Sille’den Göçler ...63
5.4.1. Sille’den Konya’ya Müslüman Göçü ...63
5.4.2. Sille’den Konya’ya Gayrimüslim Göçü ...67
5.4.3. Sille’den Konya’nın Kazalarına Göç...69
5.4.4. Sille’den Büyük Şehirlere Göç...75
5.4.4.1. Sille’den İstanbul ve Çevresine Göç...75
5.4.4.2. Sille’den İzmir ve Çevresine Göç...77
5.4.4.3. Sille’den Bursa ve Çevresine Göç ...81
5.4.4.4. Diğer Şehirlere Göçler ...83
5.4.4.5. Sille’den Sürgün Yoluyla Göç Edenler ...85
5.4.4.6. Sille’den Uluslararası Göç ...86
5.4.4.7. Göçler Karşısında Alınan Tedbirler ...87
İKİNCİ BÖLÜM...89
SİLLE’NİN ASKERÎ VE İDARİ YAPISI...89
I. ASKERÎ YAPISI ... 89
1. Yeniçeriler...89
2. Sille’de Tımar Teşkilatı...91
2.1. Tımar Sisteminde Bozulmalar...98
3. Sille’de Asâkir-i Mansûre ...110
4. Sille’de Redif Teşkilâtı ...111
4.1. Redif Teşkilâtının Kuruluşu ...112
4.2. Sille Redif Taburu’nun Faaliyetleri...116
5. Sille Amele Taburu...117
6. Sille’de XII. Kolordu...118
7. Sille’den Hassa Ordusuna Katkılar...119
8. Sille’de Jandarma Teşkilatı ...120
9. Zaptiye Teşkilatı...120
II. İDARİ YAPISI ... 120
1. Köy Olarak Sille...120
2. Nahiye Merkezi Olarak Sille...121
3. Kasaba Olarak Sille...122
4. Sille’ye Bağlı Yerleşim Yerleri...123
4.1. Sille’ye Bağlı Köyler...123
4.2. Sille’ye Bağlı Çiftlikler ...131
4.3. Sille’ye Bağlı Yaylalar ...132
4.4. Sille’ye Bağlı Mezralar...132
4.5. Sille’ye Bağlı Mukataalar...134
5. İdari Görevliler...136
5.1. Tanzimat Öncesindeki İdari Görevliler ...136
5.1.1. Çorbacı ...136 5.1.2. Kâhya ...136 5.1.3. Kethüda...137 5.1.4. Kocabaş ...137 5.1.5. Muhtar ...141 5.1.6. Mütesellim...143 5.1.7. Naip...144
5.1.8. Subaşı...147
5.1.9. Sultan Alaeddin Vakfı Mütevellisi...148
5.1.10. Voyvoda ...151
5.1.11. Voyvoda Kaymakamı ...153
5.2. Tanzimat Sonrasındaki İdari Görevliler...153
5.2.1. Belediye Görevlileri...153
5.2.2. Düyûn-ı Umûmiye İdaresi...156
5.2.3. Nahiye Heyeti...156
5.2.4. Nahiye Müdürü ...156
5.2.5. Reji İdaresi...159
5.2.6. Rüsûmât İdaresi ...159
5.2.7. Sandık Emini ve Tahsildar...160
5.2.8. Tahrir-i Emlâk ve Vergi İdaresi...160
5.2.9. Vukuat Kâtibi ...161
5.2.10. Zabıta Müdürü ve Yardımcıları ...161
5.2.11. Diğer Memurlar...162
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...163
SİLLE’NİN İDARİ VE KÜLTÜREL YAPILARI ...163
I. ASKERÎ VE İDARİ YAPILAR... 163
1. Mimari Yapısı ...163
2. Askerî Depo...164
3. Belediye...165
4. Hükümet Konağı ...165
II. KÜLTÜREL YAPILAR... 166
1. Dinî Kurumlar...166
1.1. Camiler ...166
1.1.1. Ak Cami...166
1.1.2. Aşağı Cami...167
1.1.3. Cami-i Cedit Mahallesi Camii / es-Seyyid Hüseyin b. Hacı Abdülkadir Camii...168
1.1.4. Çay Camii ...168
1.1.5. Göni Mahallesi Osman Ağa Mescidi / Camii ...169
1.1.6. Göni Mahallesi Şeyh Abdülkadir Mescidi/Camii ...171
1.1.7. Hacı Şaban Camii...171
1.1.8. Karaköy Mahallesi Mescidi / Camii ...172
1.1.9. Karataş Camii...173
1.1.10. Koz Mahallesi Mescidi / Camii...174
1.1.11. Kurtuluş / Mormi Camii...175
1.1.12. Mezar Yakası / Kayabaşı Camii...175
1.1.13. Orta Mahalle Camii...176
1.1.14. Subaşı / Kârhâne Camii...176
1.1.15. Sultan Alaeddin Camii / Cami-i Atik / Cami-i Kebir ...178
1.2. Mescitler ...181
1.2.1. Bınar Yakası Mescidi ...181
1.2.2. Eflatun Manastırı Mescidi ...181
1.2.4. Hacı Hüseyin Mescidi...181
1.2.5. Hacı Mustafa Mescidi...182
1.2.6. Hafız Mehmet Efendi Medresesi Mescidi ...182
1.2.7. Kârhâne Mahallesi / Mehmet Efendi Mescidi ...182
1.2.8. Musa Halife Mescidi...183
1.3. Tekke ve Zaviyeler ...183
1.3.1. Başara Köyü Şeyh Musa b. İsrail Zaviyesi ...184
1.3.2. Doğan Yörük Zaviyesi...184
1.3.3. Elikesik Hanı Zaviyesi ...184
1.3.4. Pınarbaşı Köyü Seyyid Veli Dede Zaviyesi...185
1.3.5. Pınarbaşı Köyü Şeyh Resul Zaviyesi ...185
1.3.6. Sinan Paşa Zaviyesi ...185
1.3.7. Şeyh Ali Halveti Tekkesi ...187
1.4. Kiliseler...188
1.4.1. Ahşap Kilise ...189
1.4.2. Arz-ı Seza Niko Kilisesi...189
1.4.3. Aya Eleni Kilisesi / Büyük Kilise / Esterçikoz Kilisesi...189
1.4.4. Gevele Mabedi / Eflatun Manastırı / Aya Hariton ...195
1.4.5. Hızır İlyaslık Kilisesi ...198
1.4.6. Küçük Kilise...198
1.4.7. Panaya Kilisesi ...198
1.4.8. Diğer Kiliseler ...199
2. Eğitim Kurumları...202
2.1. Müslümanlara Ait Eğitim Kurumları...202
2.1.1. Sıbyan Mektepleri ...202
2.1.1.1. Ak Mahalle İbtidai Mektebi ...203
2.1.1.2. Cami-i Cedit İbtidai Mektebi ...203
2.1.1.3. Cami-i Kebir İbtidai Mektebi...203
2.1.1.4. Göni Mahallesi Muallimhanesi / Hondi Hatun Muallimhanesi ...204
2.1.1.5. Göni Mahallesi Osman Ağa Mescidi Muallimhanesi ...204
2.1.1.6. İnas İbtidai Mektebi ...204
2.1.1.7. Karataş İbtidai Mektebi ...205
2.1.1.8. Kârhâne İbtidai Mektebi...206
2.1.1.9. Koz Mahallesi Muallimhânesi ...206
2.1.1.10. Mormi İbtidai Mektebi ...206
2.1.1.11. Orta Mahalle İbtidai Mektebi ...206
2.1.1.12. Sille İbtidai Mektebi...206
2.1.1.13. Taş Mektep...207
2.1.2. Sille Rüştiyesi...208
2.1.3. Medreseler ...209
2.1.3.1. Sille Medresesi /Hafız Mehmet Efendi Medresesi / Hacı Hafız Medresesi ...210
2.2. Gayrimüslimlere Ait Okullar ...215
2.2.1. Alnikan Mektebi ...215
2.2.2. Kilise Mektebi ...216
2.2.3. Rum Erkek ve Kız Rüşti İbtidai Mektebi ...217
2.2.5. Sille Rum Mektebi ...217
3. Kütüphaneler ...217
3.1. Hacı Hafız Medresesi Kütüphanesi ...217
3.2. Hacı Mustafa...218
4. Sosyal Kurumlar ...219
4.1. Hamamlar ...219
4.1.1. Hacı Ali Ağa Hamamı...219
4.1.2. Subaşı Hamamı / Çifte Hamam ...221
4.2. Hanlar ve Kervansaraylar ...222
4.2.1. Dokuzun Hanı ...222
4.2.2. Elikesik Hanı / Kervansarayı...223
4.2.3. Sille Kervansarayı...224 4.2.4. Yeni Han ...225 4.3. Köprüler...225 4.3.1. Tahta Köprü...225 4.3.2. Taş Köprü ...225 4.4. Su Yolları ve Çeşmeler...226 4.4.1. Su Yolları ...226
4.4.1.1. Aşağı Çeşme Suyu...228
4.4.1.2. Aya Yuvanni Suyu ...228
4.4.1.3. Çay Suyu ...228
4.4.1.4. Manastır Suyu / Yeşil Efendi Suyu...229
4.4.1.5. Şadırvan Suyu ...229 4.4.1.6. Takkacı Suyu ...230 4.4.2. Çeşmeler ...230 4.4.2.1. Ankereki Çeşmesi...230 4.4.2.2. Çay Çeşmesi...230 4.4.2.3. Çeveoğlu Çeşmesi ...231
4.4.2.4. Çevrikler / Çevikler Çeşmesi ...231
4.4.2.5. Hacı Şaban Çeşmesi ...231
4.4.2.6. Hereki Çeşmesi ...231
4.4.2.7. İkilli Çeşmesi...231
4.4.2.8. İsmail Ağa Çeşmesi...232
4.4.2.9. İstefan Çeşmesi ...232
4.4.2.10. Karataş Mahallesi Çeşmesi / Çaşnıgir Çeşmesi...232
4.4.2.11. Kavaklı Çeşme ...233
4.4.2.12. Pınar Vakfı / Keklik Pınarı ...233
4.4.2.13. Küplü Çeşmesi ...233
4.4.2.14. Mustafa Ağa Çeşmesi...234
4.4.2.15. Nuri Paşa Çeşmesi...234
4.4.2.16. Sadettin Çeşmesi ...235
4.4.2.17. Takkacı Çeşmesi ...235
4.4.2.18. Veli Paşa Çeşmesi...235
4.4.2.19. Diğer Çeşmeler ...236
4.4.2.20. Su Kuyuları ...236
4.4.2.21. Su Havuzu ...237
4.5.1. Müslüman Mezarlıkları...237
4.5.2. Gayrimüslim Mezarlıkları...237
4.5.3. Sille Şehitliği ...238
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ...240
SİLLE’NİN EKONOMİK YAPISI ...240
I. TARIM VE HAYVANCILIK ... 240 1. Tarım...240 2. Bağcılık ...243 3. Cehri Üretimi...247 4. Gülcülük...252 5. Hayvancılık ...252 6. İpekböcekçiliği ...255 7. Arıcılık ...256 8. Av Hayvanları ...257
II. ÜRETİM VE EKONOMİK FAALİYETLER ... 258
1. Değirmencilik...258 2. Dokumacılık ...258 3. Ekmekçilik...259 4. Halıcılık ...260 5. Madencilik ...263 6. Mumculuk...266 7. Taş İşçiliği...266 8. Testicilik ve Çömlekçilik ...269
III. TİCARİ HAYAT... 273
1. Sille’de Ticaret...273
2. Sille’de Ticari Yollar ...274
2.1. Sille’de Menzil Teşkilatı...276
2.2. Sille Menzili ...276
3. Ticari Faaliyetler...279
3.1. Çarşı ve Pazar ...279
3.2. Meslek Dalları ...280
3.3. Fiyat Hareketleri...288
3.4. Sille’de Ticarette Kullanılan Ölçüler ...289
4. Sille’nin Ticari Hayattaki Yeri...289
4.1. Sille’nin Konya Ticaretindeki Yeri ...289
4.2. Sille’nin Konya’nın Kazaları ile Ticari Bağlantısı...293
4.3. Sille’nin Büyük Şehirlerle Ticari Bağlantısı...304
4.3.1. İstanbul ve Çevresi ile Ticari Bağlantısı ...304
4.3.2. İzmir ve Çevresi ile Ticari Bağlantısı ...306
4.3.3. Bursa ve Çevresi ile Ticari Bağlantısı...309
4.3.4. Diğer Şehirlerle Ticari Bağlantısı ...311
4.4. Sille’nin Ekonomisinin Gelişmesi İçin Alınan Tedbirler ...318
5. Sille’de Ödenen Vergiler ...319
5.1. Müslümanların Ödediği Vergiler...319
5.1.1. Ağnam Vergisi...322
5.1.3. Bâc-ı Pazar- Damga Vergisi...327
5.1.4. Emlâk Vergisi...328
5.1.5. Eyalet Masrafları ve Diğer Harcamalar İçin Ödenen Vergiler ...329
5.1.6. Gümrük Vergisi...338 5.1.7. İmdâd-ı Hazariye ...339 5.1.8. İmdâd-ı Menzil...341 5.1.9. İmdâd-ı Seferiye...347 5.1.10. Öşür ...352 5.1.11. Temettu Vergisi ...353 5.1.12. Diğer Vergiler...355
5.2. Gayrimüslimlerin Ödediği Vergiler...356
5.2.1. Bedel-i Askerî...357
5.2.2. Cizye...357
5.2.3. Haraç ...361
5.2.4. Metropolitlik ve Kilise Vergisi...362
5.2.5. Temettu Vergisi ...363
5.2.6. Zecriye Rüsûmu ve Bedel-i Hamr ...364
5.3. Vergi Anlaşmazlıkları ...366
BEŞİNCİ BÖLÜM...368
SİLLE’DE SOSYAL HAYAT ...368
I. MÜSLÜMAN AİLENİN YAPISI ... 368
1. Nişanlanma ve Evlenme...368 2. Mihr ...370 3. Boşanma...372 4. Nafaka...374 5. Eş Durumu ...376 6. Çocuk Sayısı...376
7. Yetim Çocukların Durumu ...378
8. Müslüman Aile Davaları...379
9. Sille’de Müslüman Kıyafetleri ...380
II. GAYR-İ MÜSLİM AİLE YAPISI... 386
1. Nişanlanma- Evlenme ...386
2. Boşanma...387
3. Nafaka...387
4. Eş Durumu ...388
5. Çocuk Sayısı...389
6. Gayrimüslim Aile Davaları...390
7. Gayrimüslim Kıyafetleri ...390
III. VASİ TAYİNİ... 393
1. Müslümanlarda Vasi Tayini...393
2. Gayrimüslimlerde Vasi Tayini ...399
IV. VEKÂLET ... 405
1. Müslümanlarda Vekâlet...405
2. Gayrimüslimlerde Vekâlet ...416
V. KEFALET- EMANET-HİBE... 436
1.1. Müslümanlarda Kefalet ...436
1.2. Gayrimüslimlerde Kefalet...437
2. Emanet ...438
3. Hibe...438
VI. VERASET DAVALARI... 440
1. Müslim Veraset Davaları...440
2. Gayrimüslim Veraset Davaları...444
3. İhtida Edenlerin Veraset Davaları ...454
VII. SİLLE AİLESİ’NİN TEREKE DURUMU... 456
1. Müslüman Aile Terekesi...456
2. Gayrimüslim Aile Terekesi...473
3. Vârisi Bulunmayan Terekelerin Durumu...486
VIII. ALACAK VERECEK DAVALARI ... 489
1. Müslümanlar Arasında Alacak Verecek Davaları...489
2. Müslim- Gayrimüslim Arasında Alacak Verecek Davaları ...497
3. Gayrimüslimler Arasında Alacak Verecek Davaları ...513
IX. DİĞER DAVALAR VE ASAYİŞ SORUNLARI... 522
1. Eşya Davaları ...522 2. Hayvan Davaları...523 3. Mera Davaları ...532 4. Arazi Davaları ...533 5. Asayiş Sorunları...534 5.1. Adam Öldürme...534
5.2. Zorla Para Alma ...539
5.3. Darp ve Yaralama...540 5.4. Küfür ve Hakaret ...543 5.5. Hırsızlık...545 5.6. Kazalar...547 5.7. Tecavüz ...549 5.8. Kayıp Vakaları...549 5.9. Ev Basma ...549 5.10. Yağmalama ...550
5.11. İnsanlara Kötü Muamelede Bulunulması ...551
5.12. Kendi Eceli İle Öleni Keşf ...551
5.13. Topluma Zarar Verenler...551
X. MÜLK SATIŞLARI... 552
1. Ev ve Dükkân Satışları...552
1.1. Müslümanlarda Ev ve Dükkân Satışı...552
1.2. Gayrimüslimlerde Ev ve Dükkân Satışı ...553
2. Bağ, Bahçe ve Tarla Satışı...556
2.1. Müslümanlarda Bağ, Bahçe ve Tarla Satışı ...556
2.2. Gayrimüslimlerde Bağ, Bahçe ve Tarla Satışı...556
3. Mülklere Yapılan Müdahale ...558
3.1. Ev ve Dükkâna Yapılan Müdahaleler ...558
3.2. Bağa ve Bahçeye Yapılan Müdahaleler...564
3.3. Araziye Yapılan Müdahaleler ...569
1. Deprem...573 2. Heyelan ...574 3. Kar Felaketi ...575 4. Kıtlık...575 5. Sel...576 6. Yangın ...580 7. Sağlık Durumu ...581 7.1. Sağlık Hizmetleri...581 7.2. Görülen Hastalıklar...583 7.2.1. Akıl Hastalıkları...583 7.2.2. Fıtık...583 7.2.3. Kolera ...584 7.2.4. Sara Hastalığı ...584 7.2.5. Tifo- Tifüs...584 ALTINCI BÖLÜM ...586
SİLLE’NİN KÜLTÜREL YAPISI ...586
I. SİLLE’DE VAKIFLAR... 586
1. Sille’de Kurulmuş Müslüman Vakıfları ...586
1.1. el-Hâc Hüseyin Ağa Vakfı...586
1.2. Hafız Mehmet Vakfı ...586
1.3. İsmihan binti el-Hâc Mehmet Vakfı ...587
1.4. Musa Efendi ibn el- Hâc Hafız Mehmet Efendi Vakfı...587
1.5. Tahta Köprü Vakfı ...588
2. Sille’de Kurulmayıp Sille’den Geliri Bulunan Müslüman Vakıfları...589
2.1. Âbid Çelebi Vakfı ...589
2.2. Haremeyn Vakfı ...589
2.3. İplikçi / Altunapa Medresesi Vakfı...590
2.4. Karamanoğlu İbrahim Bey İmaret ve Çeşme Vakfı ...590
2.5. Muiniye Medresesi...591
2.6. Mevlânâ Celaleddin – Celaliye Vakfı ...591
2.7. Sinan Paşa Vakfı...593
2.8. Sultan Alaeddin Vakfı ...594
2.9. Sultan Selim Sultaniye İmareti Vakfı ...619
2.10. Şadi Bey Zaviye ve Mescidi Vakfı ...620
2.11. Şeyh Abdülmümin Mescidi Vakfı ...621
2.12. Şeyh İsrail Zaviyesi Vakfı ...621
2.13. Şeyh Sadreddin-i Konevî...622
2.14. Diğer Vakıflar ...622
3. Sille’de Gayrimüslim Vakıfları ...626
3.1. Arap Hekim Vakfı...626
3.2. Hacı Hristo Vakfı ...627
3.3. Küpeli v. Kara Çeşme Vakfı...628
II. SİLLELİ İLİM VE KÜLTÜR ADAMLARI ... 629
1. Müderrisler ...629
1.1. Ali Efendi / Sillevî Ali Efendi ...629
1.3. Ali Uca Efendi...630
1.4. Ali Vehbi Efendi ...630
1.5. Ebubekir Efendi ...631
1.6. Hacı Bekirzâde Mustafa...631
1.7. Hacı İsmail Nazifî ...631
1.8. Hacı Mustafa Efendi / Büyük Hoca ...632
1.9. Hacı Şaban Efendi ...632
1.10. Hoca el-Hâc İsmail Efendi ...632
1.11. Hulusi Efendi ...633
1.12. İsmail Efendizâde Mustafa Efendi ...633
1.13. Mustafa Efendi...633
1.14. Osman Efendi...634
1.15. Rüştü Ahmet Efendi...634
2. Mektep Hocaları ...635
2.1. Ali Kemal Efendi...635
2.2. Hacı Mehmet Efendi ...635
2.3. Süleyman Efendi ...635
3. İmam ve Vaizler ...636
3.1. Abdullah AZİMLİ...636
3.2. Abdurrahman Halife ...636
3.3. Hafız Ali b. Osman ve Oğlu el-Hâc Hafız İsmail...636
3.4. Hafız Hacı Ali ve oğlu Mustafa...637
3.5. Hafız Süleyman Halife ibn İbrahim- Hafız Mehmet ibn Ali...637
3.6. Hasan Halife ibn Sefer...637
3.7. Hüseyin Halife ...638
3.8. İsmail Halife b. Hüseyin ...638
3.9. Mehmet oğlu Ali...638
4. Hattatlar...640
4.1. Ahmet Efendi...640
4.2. Ahmet Şükrü Dede ...640
4.3. Ali İmam oğlu Mustafa Efendi ...641
4.4. Ali Vehbi Efendi ...641
4.5. Hacı Ahmet Efendi ...642
4.6. Hacı Ahmet Efendi ...642
4.7. Hacı Ali Rıza Efendi ...642
4.8. Hacı İbrahim Efendi ...642
4.9. Hacı Şaban Efendi ...643
4.10. Hafız Abdurrahman ...643
4.11. Hafız Hasan b. Ahmet es-Sillevî ...643
4.12. Hafız Mehmet Efendi ...644
4.13. Hafız Mehmet Feyzi Efendi...644
4.14. Halil Efendi...645
4.15. Mehmet Şükrü Efendi...645
4.16. Musa Efendi / Hacı Hafız Efendizâde...645
4.17. Osman Hakî Dede...646
4.18. Osman Hamdi Efendi...648
5. Şairler ...649 5.1. Âmâ Mehmet Ağa...650 5.2. Âşık Ali...650 5.3. Bestekar Sırma...650 5.4. Devamî ...650 5.5. Feşanî...651 5.6. Figanî...651 5.7. Lokmanî ...652 5.8. Mansur ...653 5.9. Merdanî...654 5.10. Mustafa GÜRBİLEK ...654 5.11. Nazifî...654 5.12. Nigarî ...654 5.13. Recâî ...655 5.14. Said Ağa...655
5.15. Silleli İbrahim Berberoğlu ...656
5.16. Sürûrî ...657
5.17. Tevfik...658
5.18. Zehrî...658
6. Devlet Adamları ve Sille Eşrafı ...659
6.1. Ali Rıza Efendi ...659
6.2. Arsinani Efendi ...659
6.3. Balı Efendi ...660
6.4. Himmet ÖLÇMEN...660
6.5. Hüseyin Efendi...660
6.6. Kozma Efendi...661
6.7. Mehmet Emin Yahya Efendi...661
6.8. Mehmet Sami Efendi ...662
6.9. Mehmet Şükrü Efendi...662
6.10. Moyis Efendi ...662
6.11. Pedrosaki Efendi...663
6.12. Petraki Efendi ...663
6.13. Reyhan oğlu Reyhan ve Kardeşi Balı ...664
6.14. Salih Rıza ...664
6.15. Silleli Miktat Çavuş...664
6.16. Sivasto Efendi ...665
6.17. Tevfik Fikret (SILAY) ...665
6.18. Sille Eşrafı...667
7. Sille’nin Bazı Kültürel Özellikleri...668
SONUÇ ...670
BİBLİYOGRAFYA ...673
I. ARŞİV BELGELERİ...673
1. Yayınlanmamış Arşiv Belgeleri...673
2. Yazma Eserler ...677
II. KİTAPLAR ... 678
III. TEZLER VE MAKALELER ... 683
IV. KAYNAK KİŞİLER ... 698
DİZİN...699
EKLER ...750
ÖZGEÇMİŞ ...764
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Barış SARIKÖSE
ÖN SÖZ
Konya çevresindeki en eski yerleşim yerlerinden biri olan Sille, Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Konya ile birlikte her alanda büyük bir gelişme göstermiştir. Selçuklu hükümdarı Sultan Alaeddin Keykubat’ın vakfı içinde yer alan Sille, sahip olduğu ekonomik potansiyel yanında farklı kültürel yapısı ile de Konya ve çevresinin sosyal ve kültürel hayatında derin izler bırakmıştır. Sille, kendine has kültürel özellikleri ile, Konya ve çevresinin sosyal ve ekonomik hayatında ön planda olmuştur. Tarihteki eski şaşalı günlerinin aksine, eski özelliklerinin büyük kısmını kaybetmiş, günümüzde kendi halinde sakin bir yerleşim yeri olarak Selçuklu ilçesine bağlı bir mahalle haline gelmiştir.
Bu çalışmada Sille’nin Osmanlı döneminde geçirmiş olduğu, sosyal, ekonomik, demografik ve kültürel değişim arşiv belgeleri ışığı altında değerlendirilmiştir. Araştırmada, Konya, Ankara ve İstanbul’daki arşiv ve kütüphanelerden yararlanılmıştır. Elde edilen bilgiler ışığında Sille’nin Osmanlı dönemindeki yapısı gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde; Sille’nin tarihçesi, fiziki ve demografik yapısı hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde; Sille’nin askerî ve idari yapılanması açıklanmıştır. Üçüncü bölümde, idari ve kültürel yapıları tanıtılmıştır. Dördüncü bölümde; ekonomik yapı, tarım hayvancılık, ticaret, küçük sanayi grupları ve diğer zanaat grupları ve bunların ekonomideki yerleri, vergi durumu tespit edilmiştir. Beşinci bölümde; Sille’nin aile yapısı, evlenme, boşanma, nafaka, vesayet ve tereke yapısı incelenmiştir. Altıncı bölümde; Sille’nin vakıfları, Sille’de yetişen önemli ilim adamları, hattat ve şairlerin biyografileri verilmiştir.
Tez konusunun tespit edilmesinden sonuçlandırılmasına kadar her aşamada büyük yardım ve teşviklerini gördüğüm danışmanım Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ başta olmak üzere, Tez İzleme Komitesi üyeleri Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ’a, sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Müdürü Bekir ŞAHİN ve kütüphane çalışanlarına, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi görevlilerine ve eşim Selma TURHAN SARIKÖSE’ye teşekkürü bir borç bilirim.
ÖZET T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı Barış SARIKÖSE Numarası: 024102041005 Ana Bilim /
Bilim Dalı
TARİH / YAKINÇAĞ TARİHİ
Ö
ğrencinin Danışmanı Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ
Tezin Adı OSMANLI DÖNEMİNDE SİLLE
ÖZET
Sille, Anadolu Selçuklu başkenti olan Konya’nın geçmişi eskiçağlara uzanan en eski yerleşim yerlerinden biridir. Osmanlı idaresine girmesi ile Sille, nüfus bakımından oldukça büyümüş, bir kasaba haline gelmiştir. Sille’de, Müslümanlar ve gayrimüslimler bir arada yaşamıştır. Sille, sahip olduğu ekonomik potansiyel ile Konya ve çevresinin önemli ekonomik merkezlerinden biri olmuştur. Sille’de zamanla, halıcılık, taş işçiliği gibi zanaat dalları gelişmiştir. Sille sahip olduğu bu ekonomik zenginliği XIX. yüzyıl sonlarına kadar korumuştur. Sille aynı zamanda bir kültür merkezi haline gelmiş, burada bir çok ilim adamı, şair ve hattat yetişmiştir. Silleli ilim adamları ve şairler Konya kültürel hayatında derin izler bırakmışlardır.
Sille’de XIX. yüzyıl sonlarında, önemli nüfus hareketleri görülmüş; bu dönemde başta Konya ve kazaları olmak üzere İstanbul, İzmir ve Bursa gibi büyük şehirlere göçler meydana gelmiştir. Yaşanan göçler ve ekonomik sıkıntı Sille’yi olumsuz etkilemiş, Sille eski önemini kaybetmiştir. Bu çalışmada, Sille’nin idari, demografik, ekonomik ve kültürel yapısı arşiv belgeleri çerçevesinde ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Sille, Konya, Osmanlı Dönemi, Şehir Tarihi, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Hayat.
SUMMARY
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı Barış SARIKÖSE Numarası: 024102041005 Ana Bilim /
Bilim Dalı
Tarih / Yakınçağ Tarihi
Ö
ğrencinin Danışmanı Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ Tezin İngilizce Adı Sille In Ottoman Period
SUMMARY
Sille, which of history dates from old ages, is one of the oldest settlement areas of Konya, the capital of Anotolia Selçuklu. Under dominating to Ottoman Empire, Sille’s population has been getting higher and higher and it has became a town. Muslims and nonmuslims have lived in Sille together. Sille, with it’s economic potential, has became one of the most important economic centers of Konya and it’s environment. Kinds of craft in Sille have developed in the course of time like carpet, manufacturing and stone workmanship. Sille has protected it’s economic abundance up to ends of XIX centuries. At the same time Sille has became a cultur center and a lot of poets, sciencemen and calligrapher have grown here. Sciencemen and poets from Sille have effected profoundly to the culturel life of Konya.
At the ends of XIX centuries the important migrations have been seen in Sille; especially in Konya and its districts, migrations have occured to the big cities like İstanbul, İzmir and Bursa. Migrations and economic depression have effected to Sille negatively and Sille has lost it’s old importance. In this study, the administrative, demografic, economic and culturel sturucture of Sille has been presented thanks to archives documents.
Key Words: Sille, Konya, Ottoman Period, City History, Social, Cultural and Economic Life.
KISALTMALAR
b. Bin Bak. Bakanlığı
Bel. Belediyesi
BŞS Beyşehir Şeriye Sicili bk. Bakınız
BCA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOŞS Bozkır Şeriye Sicili
C. Cilt
Çev. Çeviren
D. Dosya
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
Ed. Editör
G. Gömlek
H. Hicri
Hzl. Hazırlayan
IŞS Ilgın Şeriye Sicili
İA Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi KAŞS Karaman Şeriye Sicili
KMMA Konya Milli Eğitim Müdürlüğü Arşivi
KŞS Konya Şeriye Sicili
KTO Konya Ticaret Odası KVS Konya Vilâyet Salnâmesi
M. Miladi
MEB Millî Eğitim Bakanlığı Müd. Müdürlüğü
R. Rumi
s. Sayfa
S. Sayı
SŞS Seydişehir Şeriye Sicili S.Ü. Selçuk Üniversitesi
SÜSAM Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi SÜSBE Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü T.D.V. Türkiye Diyanet Vakfı
TKGMA Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi TTd. Tapu Tahrir Defteri
TTK Türk Tarih Kurumu Ü. Üniversitesi V. Vesika
v. veledi
VAD Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri Yay. Yayınları
Yayn. Yayınlayan YKY Yapı Kredi Yayınları
TABLO LİSTESİ
TABLO 1: SİLLE’NİN MÜSLÜMAN MAHALLELERİ ...26 TABLO 2: SİLLE’NİN GAYRİMÜSLİM MAHALLELERİ ...28 TABLO 3: H.1080/M.1669’DA SİLLE’DE MÜSLÜMAN VE GAYRİMÜSLİMLER’DE NÜFUS
ORANI ...31 TABLO 4: H.1260-1261/M. 1844-1845’TE SİLLE’DE MÜSLÜMAN VE GAYRİMÜSLİM NÜFUS ORANI ...33 TABLO 5: H.1260-1261/M.1844-1845’TE SİLLE’DE MÜSLÜMAN VE GAYRİMÜSLİM
MAHALLELERİ NÜFUS YAPISI...33 TABLO 6 : H.1310-1314/M.1892-1897’DA SİLLE REDİF İKİNCİ TABURU ...112 TABLO 7 : H.1317/M.1899-1900 VE H.1322/M.1904-1905 YILINDA SİLLE REDİF İKİNCİ
TABURUNDAKİ GÖREVLİLER...113 TABLO 8 : YÜZYILLARA GÖRE SİLLE NAHİYESİ’NE BAĞLI KÖYLER ...124 TABLO 9 : SİLLE NAHİYESİ’NE H. 1288-1290/M. 1871-1874’TE BAĞLI KÖYLER ...128 TABLO 10 : SİLLE NAHİYESİ’NE H.1310-1314/M. 1892-1897 YILLARI ARASINDA BAĞLI
KÖYLER...130 TABLO 11 : SİLLE’DE H.1332/M.1913-1914 YILINDA İBTİDAİ MEKTEPLERİN ÖĞRENCİ
SAYILARI ...205 TABLO 12 : SİLLE MEDRESESİ’NDE DERS VEREN MÜDERRİSLER VE VERDİĞİ DERSLER
...212 TABLO 13: H.1260-1261/M.1844-1845’TE ARAZİ İÇİN ÖDENEN VERGİLER...242 TABLO 14: SİLLE’DE H.1260-1261/M.1844-1845’TE MAHALLELERE GÖRE BAĞ DAĞILIMI
VE ÖDENEN VERGİLER ...245 TABLO 15: H.1260-1261/M.1844-1845’TE SİLLE’DE CEHRİ VE KÖK BOYA TARLASI
SAHİPLERİNİN MAHALLELERE GÖRE DAĞILIMI VE ÖDEDİKLERİ VERGİLER...249 TABLO 16: H.1260-1261/M.1844-1845’TE SİLLE’DE HAVYAN DAĞILIŞI ...253 TABLO 17: H.1332/M.1913’TE SİLLE NAHİYESİ GENELİNDE HAYVAN DAĞILIŞI ...254 TABLO 18: H.1260-1261/M.1844-1845 TEMETTUATINDA MAHALLELERE GÖRE MESLEK
DAĞILIMI ...282 TABLO 19: H.1300-1305/M.1882-1888’DE SİLLE ESNAFI...285 TABLO 20: H.1264/M.1847-1848’DE SİLLE’NİN MAHALLELERİNE GÖRE VERGİ DAĞILIMI
...320 TABLO 21: SİLLE’DE H.1248-1253/M.1832-1838 YILLARI ARASINDA TAHSİL EDİLEN
DAMGA VERGİSİ...328 TABLO 22: SİLLE’DE H.1260-1261/M.1844-1845 YILINA AİT TEMETTU VERGİSİ DAĞILIMI
...354 TABLO 23: H.1264/M.1847-1848’DE SİLLE’DE GAYRİMÜSLİMLERİN VERGİ DURUMU ...356 TABLO 24: H.1260-1261/M.1844-1845’TE SİLLE’DE GAYRİMÜSLİM TEMETTUATI...364 TABLO 25: XIX. YÜZYILDA SİLLE’DE MÜSLÜMAN AİLELERDE ÇOCUK SAYISI ...377 TABLO 26: XIX. YÜZYILDA SİLLE’DE GAYRİMÜSLİM AİLELERDE ÇOCUK SAYISI ...389
GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Yakın dönemlere kadar Osmanlı tarihi alanındaki çalışmalar genelde siyasi ve askerî konular üzerinde yoğunlaşmıştı. Osmanlı tarihi ile uğraşanlar daha çok devlet aygıtı ve devletin talepleriyle ilgilenmişler, buna karşılık bu ağır yapıyı omuzlarında taşıyan “toplumu” göreceli olarak dikkatlerinden kaçırmışlardı1. Ancak son yıllarda Osmanlı tarihinin ekonomik, sosyal ve kültürel yönlerini inceleyen araştırmalarda büyük bir artış yaşanmıştır. Özellikle şehir tarihi araştırmaları ile sancak ve kazalar üzerine yapılan çalışmalar ön plana çıkmaya başlamıştır.
Şehir tarihi çalışmaları, Osmanlı Devleti’nin ekonomik, demografik, sosyal ve kültürel yapısının ortaya konulmasında büyük bir öneme sahiptir. Devletin sosyal temellerinin doğru anlaşılabilmesi için, sancak ve kazalar üzerinde derinlemesine yapılacak incelemeler, Osmanlı tarihinin temel meselelerinin çözümünde büyük katkı sağlayacaktır. Aynı zamanda Osmanlı toplumunda farklı din ve etnik gruptan insanların olmasına rağmen, farklı kültürlerin bir arada yüzyıllarca barış içinde yaşamasının sırrı da anlaşılmış olacaktır.
Türkler, Selçuklulardan itibaren Anadolu’da, Hıristiyanlara karşı son derece müsamahakâr davranmışlar, onlardan kalan dinî eserlerle şehirlerin tarihî dokusunun yok olmasını engellemek için gerekli tedbirleri almışlardır. Eğer Anadolu’da Selçuklulardan itibaren bu tolerans ortamı sağlanmamış olsaydı, Konya’nın hemen yanı başında yer alan Sille’de kiliselere rastlamak pek mümkün olmazdı2. Selçuklulardan sonra Osmanlı Devleti bu hoşgörü ortamını devam ettirmiş; çağdaşları olan diğer devletlerden farklı olarak, başka dinlere ve kültürlere mensup insanlara müsamahalı davranmış, idaresi altındaki gayrimüslimlerin haklarını korumada titizlikle hareket etmiştir3.
Konya, tarihin ilkçağlarından itibaren Anadolu’nun en eski yerleşim yerlerinden biri olmuştur. Türkiye Selçuklu Devleti’ne başkent olduktan sonra, hızlı bir şekilde gelişmiş, bunun sonucu olarak çevresinde önemli nüfus hareketleri
1 Suraiya FAROQHI, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul, 2000, s. 374.
2 Yusuf KÜÇÜKDAĞ- Caner ARABACI, Selçuklular ve Konya, Konya, 1999, s. 219. 3 Ziya KAZICI, “Osmanlılarda Hoşgörü”, Türkler, C. X, Ankara, 2002, s. 223.
görülmüştür. Eski yerleşim yerleri geliştirilirken, bu yerleşim yerleri yanında yeni köy, kasaba ve şehirler kurulmuştur. Bu arada Bizans döneminde birer harabe halinde olan eski yerleşim yerleri de iskâna açılarak büyük bir gelişme göstermiştir. Konya’ya sekiz km uzaklıkta bulunan ve geçmişi Eski Çağalara kadar uzanan Sille, Selçuklular döneminden itibaren, Anadolu’da hızlı gelişme gösteren yerleşim yerlerinin başında gelmiştir. Özellikle, kasabanın hemen yakınındaki Gevele Kalesi, Konya’nın korunmasında büyük bir stratejik öneme sahip olmuştur. Bu sebeple Sille, Selçuklulardan itibaren önemli siyasi ve askerî olaylara sahne olmuş bir yerleşim birimidir.
Konya’ya Türkler yerleşmeye başladıktan kısa bir süre sonra şehirde bulunan gayrimüslim nüfusun bir kısmı Sille’ye yerleştirilmiştir. Daha sonra bu bölgeye Türkler de iskân edilmiş; bunun sonucunda Sille küçük bir köy iken zamanla Sudirhemi Nahiyesi’nin merkez kasabası olmuş ve kısa zamanda hemen her alanda büyük bir gelişme göstermiştir. Osmanlı döneminde Müslümanlar ve gayrimüslimlerin bir arada yaşadığı bir kasaba olan Sille’de4, başta tarım ve hayvancılık olmak üzere çömlekçilik, testicilik, ve halıcılık gibi farklı küçük sanayi kolları gelişmiş; burası kısa zamanda Konya çevresinde önemli ekonomik merkezlerden biri olmuştur. Sille’de bulunan gayrimüslim ve Müslüman tüccarlar, sadece Konya ve kazalarının ekonomisinde değil aynı zamanda İzmir, İstanbul, Bursa gibi Osmanlı’nın önemli ticari merkezlerinde devirlerinin önemli sermayedarları olarak ortaya çıkmışlardır. Konya merkezinin yanında başta Ilgın, Beyşehir, Seydişehir olmak üzere, Karaman ve Akşehir gibi kazaların ticari ve ekonomik hayatında Silleli gayrimüslim ve Müslüman tüccarlar önemli bir yere sahip olmuşlardır. Osmanlı döneminde önemi giderek artan bu yerleşim birimi, farklı kültürlerin bir arada problemsiz olarak yaşamasıyla Anadolu’da dikkat çeken örneklerden biri olarak tarihteki yerini almıştır.
Daha önce yayınlanan bazı araştırmalarda Sille bir Rum köyü olarak tarif edilmiştir. Gerçekten Sille bir Rum köyü müdür? Sille’de yaşayan gayrimüslimler etnik olarak Helen ırkından mıdır? Karamanlı Ortodoks Türkler içinde Silleli gayrimüslimlerinin yeri nedir? Türkler, Sille’ye ne zaman gelmişlerdir? Sille’de
4 Yusuf KÜÇÜKDAĞ, “ Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamı’na Dair İki Mevlevî Vakfiyesi”, (Kısaltma: Türbe Hamamı), Türk Tasavvuf Araştırmaları, Konya, 2005, s. 82.
Türklerle gayrimüslimler arasındaki ilişkiler nasıldı? Selçuklulardan Osmanlı ve Cumhuriyet’e gelen süreçte Sille’nin demografik, kültürel, sosyal ve ekonomik yapısında ne gibi değişimler yaşanmıştır? Sille’nin başta Konya ve ilçelerinde olmak üzere Osmanlı dönemi ticari, ekonomik ve kültürel hayatındaki yeri nedir? gibi sorular bu araştırmanın önemli noktalarını oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Konya’nın ekonomik ve kültürel yapısını da derinden etkileyen Sille’nin, Osmanlı devrindeki idari, demografik, ekonomik ve sosyo-kültürel hayattaki yeri ve önemi ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Sille tarihinin tam anlamıyla yazılabilmesi için başta Konya merkez ve nahiyeye bağlı köylerle olan kültürel, ekonomik ve sosyal ilişkilerinin de bilinmesinde de fayda vardır. Çünkü Sille’yi Konya ve çevresindeki köylerden bağımsız düşünmek doğru değildir. Bu sebeple araştırmanın bazı safhalarında Konya’nın yanında Sille’ye bağlı köylerin bura ile olan ilişkileri hakkında bilgi verilmiş, nahiye coğrafyasındaki yapılanma ile Sille’nin toplum yapısı karşılaştırılmış, Sille’de Müslim- gayrimüslim ilişkileri değerlendirilmiştir. Sille’de farklı kültürlerin yüzyıllarca bir arada yaşamalarının sosyal ve kültürel temelleri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.
Ayrıca hemen Konya yakınlarındaki Hıristiyanlığın ilk dönemleri için önemli kabul edilen Kapadokya’nın turizm potansiyeli gün geçtikçe artmaktadır. Kapadokya ile hemen aynı dönemin özelliklerine sahip olan Sille’nin turizm açısından cazip hale gelmesi beklenmektedir5. Bu sebeple Sille’nin Eski Çağlardan başlayarak Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait mimari yapılarının da tespit edilmesi ve kültürel değerlerinin gün yüzüne çıkarılması bu çalışmanın diğer hedeflerindendir.
Genelde şehir tarihi alanında yapılan sancak ve kaza çalışmalarında yüzyıllık dönemler halinde veya daha az bir süreyi içeren çalışmalar yapılır. Bu tür çalışmalarda çalışma zamanının dar alınmasına rağmen, çalışılan kazalar ve sancaklarda çok geniş bir coğrafya değerlendirilir. Sille ile ilgili bu çalışmanın bir doktora tezi için zaman olarak uzun bir dönemi ele aldığı yönünde eleştiriler olabilir. Ancak incelenen alanın çok dar olması, bu tür eleştirilerin yersiz olacağını gösterir. Araştırmanın kapsadığı dönem, Konya ve Sille’nin kesin olarak Osmanlı
5 Erbatur ÇAVUŞOĞLU, “Konya’da Bir Rum Köyü Sille”, Mimarlık, S. 281, (Haziran 1998), s. 28-33.
egemenliğine geçtiği Fatih döneminden, Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar geçen zaman dilimini kapsamaktadır. Bununla birlikte Sille’nin Osmanlıdan itibaren doğru değerlendirebilmesi için öncesini de bilmek gerekir. Bu sebepten, Sille’nin Roma, Bizans ve Türkiye Selçukluları dönemleri hakkında da kısaca bilgi verilecektir. II. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Bu araştırmada, özellikle arşiv belgelerine yer verildi. Sille, Osmanlı döneminde Konya merkez kazasına bağlı bir yerleşim birimiydi. Bu sebeple öncelikli olarak Sille ile ilgili Konya merkezi ile Konya’ya bağlı kazaların Şeriye Sicilleri arkasından Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ile Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’ndeki belgeler tespit edilip transkripsiyonu yapıldı. Konu başlıklarına göre tasnif edildi. Ayrıca Konya Vilayet
Salnameleri, Konya ve çevresi ile ilgili telif eserler, doktora ve yüksek lisans tezleri
taranarak Sille ile ilgili bilgiler konu başlıklarına göre tasnif edildi. Konya Halkevi
Dergisi başta olmak üzere çeşitli süreli yayınlar ile Konya gazetelerinden olan başta Yeni Meram, Yeni Konya gazeteleri tarandı. Özellikle Konya Halkevi Dergisi’nde
1940’lı yıllara ait Sille’nin halk kültürü ve halk edebiyatı ile ilgili önemli bilgilere ulaşıldı.
Şehir tarihi incelemelerinde saha araştırması önem arz etmektedir. Bu nedenle Sille’ye alan gezisi yapılarak günümüze ulaşan eserler, mezarlıklar görülerek çeşitli notlar alındı. Ayrıca değişik tarihlerde yaşlı Silleliler ile mülakatlar yapılıp, belgelerde geçen bilgi ve olayların Sillelilerin hafızasındaki yerleri ortaya konulmaya çalışıldı. Bütün bu çalışmalardan sonra tez yazılmaya başlandı. Sille ile ilgili elde edilen bilgi yığınları, özellikle ekonomik hayat ve sosyal yapı açıklanırken tablolar haline getirilerek anlaşılması kolay hale getirildi. Sille’deki idari, sosyal ve kültürel değişim yüzyıllara göre karşılaştırmalar yoluyla değerlendirildi. Sille Nahiyesi’ne bağlı köyleri gösteren haritalarda Sille’nin idari yapısında meydana gelen gelişmeler gösterildi.
III. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI
Bu araştırmada beklenilenin çok üstünde Sille ile ilgili arşiv belgelerine ulaşıldı. Bunun bazı sebeplerinin olması gerekir; çok sayıda belgeye ulaşılmasının başta gelen nedenlerinden birisi buranın Sultan Alaeddin vakfı köylerden olmasıdır.
Sultan Alaeddin vakfı ile ilgili birçok kayıtta hemen her dönemde Sille’ye dair değişik bilgiler de verilmiştir. Sultan Alaeddin vakfı ve vakıf eserlerine yapılan atama kayıtlarında, ferman ve beratlarda, vakıf gelirlerinin kaydedildiği muhasebe defterlerinde Sille’nin ekonomik yapısı ve üretim düzeyindeki gelişmelerle ilgili önemli bilgiler verilmiştir. Bir diğer sebep Osmanlı döneminde Sille halkının, Osmanlı coğrafyasındaki etkinliğidir. Özellikle ticaret ve sanayide ön plana çıkan Sillelilere yönelik birçok kayda ulaşılmıştır. Kadı sicillerinde bulunan çok sayıdaki dava kaydı Sille ile ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Sille, Osmanlı hakimiyetinin ilk dönemlerinden itibaren, Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar Konya’ya bağlı bir nahiye merkezi olmasından, bu çalışmada öncelikli olarak Konya Şeriye Sicilleri taranmıştır. Son araştırmalarla 152 adet olduğu tespit edilen Konya merkeze ait bu defterler6 yanında, Beyşehir, Seydişehir, Ilgın, Bozkır, Karaman gibi Konya’ya bağlı kaza Şeriye Sicilleri’nden de yararlanılmıştır. Şeriye Sicilleri’nde Sille’den birçok dava ve atama kaydı ile Sille ile ilgili emir suretleri tespit edilmiştir. Ayrıca Sille Nahiyesi’ne bağlı köylerin tespit edilmesinde bu kayıtlar kullanılmıştır. Yine Şeriye Sicilleri’nde Sille’deki Müslim ve gayrimüslim arasındaki ilişkiler ile bunların aile yapılarına dair bilgilere ulaşılmıştır. Tereke kayıtlarından Sille’deki demografik yapı ve ekonomik yapının ortaya çıkarılmasında istifade edilmiştir.
Yukarıda değinildiği üzere Silleli Müslim ve gayrimüslimler Konya ve çevresinde büyük bir etkinliğe sahiptiler bu sebeple sadece Konya merkezi değil aynı zamanda Konya çevresindeki kazaların Şeriye Sicilleri’nde Sillelilerin ticari etkinlikleri, Sille ve çevresinde meydana gelen nüfus hareketleri ile ilgili önemli verilere ulaşılmıştır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki vakıf kayıtları da incelenmiş, özellikle Hurufât Defterleri’nde Sille’de bulunan ancak özellikle günümüze kadar gelmeyen başta medrese, cami ve mescit gibi hayır eserleri ve bunların görevlileri ile ilgili önemli bilgilere ulaşılmıştır. Bu kayıtlardan günümüzde ismi unutulmuş, ancak Sille’de ilmin ve kültürün gelişmesine katkıda bulunmuş birçok müderris, imam ve müezzinin isimleri tespit edilmiştir.
6 Yusuf KÜÇÜKDAĞ- A. Sefa ODABAŞI, “Katalogda Yer Almayan ve Yeni Çıkan Bir Konya Şer’iye Sicili”, Yeni İpek Yolu KTO Dergisi, Konya V, (Özel Sayı), (Konya, Aralık 2002), s. 3-14.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan Sille Temettuat Defterleri7, tımar, cizye, mühimme, şikayet ve Karaman Ahkâm Defterleri gibi tasniflerin yanında
İbnülemin, Cevdet, Ali Emirî, Dahiliye Nezâreti ve Yıldız gibi kataloglar taranmıştır.
Buralarda bulunan belgelerle, diğer arşivlerden elde edilen bilgiler karşılaştırılmış; bilgilerin doğrulaması yapılmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’nde bulunan Tapu Tahrir Defterleri kullanılarak Sille’nin yüzyıllar içinde geçirmiş olduğu demografik değişiklik hakkında önemli bilgilere ulaşılmıştır. Müslim ve gayrimüslim nüfus yapısının ortaya çıkarılmasında bu kayıtlar kullanılmıştır.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde başta Toprak İskân Genel Müdürlüğü Katalogu olmak üzere çeşitli kataloglardan Osmanlı’nın son dönemleri ile ilgili belgelere ulaşılmıştır. Bu belgelerden Osmanlı döneminden Cumhuriyet’e geçiş sürecinde Sille’de yaşanan değişim tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda mübadele esnasında Sille’nin demografik, sosyal ve kültürel yapısında meydana gelen değişiklikler gözler önüne serilmiştir.
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan Konya Milli Eğitim Müdürlüğü’ne ait defterlerden de Sille’nin eğitim ve kültür hayatını ortaya koymak için yararlanılmıştır. Özellikle öğretmen sicil defterleri, Sille’de bulunan eğitim kurumları ile Sille’de görev yapan ilim adamlarının tespitinde önemli katkılar sağlamıştır.
Osmanlı Devleti’nin XIX.- XX. yüzyıl tarihinin önemli kaynaklarından biri de Vilayet Salnameleri’dir. Konya Vilayet Salnameleri, XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başlarında Konya ve çevresi ile ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Salnameler’de, Sille ile birlikte nahiyeye bağlı köyler hakkında bilgilere, ekonomik
yapıyı ortaya koyan istatistik kayıtlarına da ulaşılmıştır. Bu bilgilerden Sille Nahiyesi’ne bağlı köyler ve bu köylerin demografik yapısı tespit edildiği gibi idari yapıda yaşanan değişimler de ortaya konulmuştur.
Konya ile ilgili süreli yayınlardan başta Konya Halkevi Dergisi olmak üzere
Yeni Konya ve Yeni Meram gazetelerinden Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Sille ile
7 Said ÖZTÜRK, “Konya Temettuat Defterleri”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıldönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi (7-9 Nisan 1999), Konya 2000, s. 536.
ilgili yapılan çalışmalar gözden geçirilmiş, Sille’nin kültürel yapısı ile ilgili önemli bilgiler ortaya çıkarılmıştır.
Yukarıdaki kaynaklara ilaveten Konya ve çevresi ile ilgili telif eserlerde bulunan bilgiler ile arşiv belgelerinde elde edilen bilgiler karşılaştırılmıştır. Son dönemlerde Konya ve çevresiyle ilgili yapılan doktora ve yüksek lisans tezlerindeki Sille ile ilgili bilgiler bu çalışmanın diğer kaynaklarını oluşturmuştur.
BİRİNCİ BÖLÜM
SİLLE’NİN TARİHÇESİ, FİZİKİ VE DEMOGRAFİK YAPISI I. TARİHÇESİ
1. Türkiye Selçukluları’ndan Önce Sille
Sille’nin geçmişi, tarih öncesi devirlere kadar uzanır. Sille’nin en eski tarihi ile ilgili olarak, Hitit egemenliğinin ardından, Sille ve çevresinin Frig egemenliğine girdiği yönünde görüşler ileri sürülmüştür. Sille’ye bağlı Sızma Köyü’nün adının da Frig tanrılarından “Zizimme” ile ilgili olduğu söylenmiştir8. Ancak modern araştırmalarda Sille merkezinde Frig dönemine ait herhangi bir kalıntı tespit edilememiştir. Sille’nin yakın çevresinde yapılan yüzey araştırmalarında başta Sızma olmak üzere Frig dönemine ait eserlere rastlanmıştır. Nitekim Sille çevresinde tespit edilen höyükler9, Sille ve çevresinde eskiçağ yerleşim yerlerinin olduğunu ispatlamıştır. Sille çevresinde Sızma’da yapılan kazılarda eski çağlara ait eserler bulunmuştur10. Sille’de daha önceki dönemlerde yerleşim amaçlı kullanılan mağaralar, Bizans döneminde kilise olarak kullanılmıştır11. Sille’de bulunan eski çağlara ait eserler, Konya’daki çeşitli müzelerde muhafaza altına alınmıştır12.
Hıristiyanlığın ilk dönemlerinden itibaren Konya ve çevresi önemli bir dinî merkez olmuştur. Havarilerden Paulos, Konya’ya gelmiş ve Hıristiyanlık dinini burada telkin etmiştir. Daha sonraki dönemlerde Likonya’nın metropolitlik merkezi
8 Naci Fikret BAŞTAK, “Sille”, Konya Halkevi Dergisi, S. 16-17, (I-II. Kanun 938), s. 950.
9 Sulutas Höyüğü, Ağlacalı Ören Yeri, Çakıliçi Tepesi, Malas (Ardıçlı), Malas II, Gökkaya Örenarası Öreni, Çarkçıgil Höyük, Obanın Höyük, Aşağı Pınarbaşı Höyük, Gisliyer, Küçük Muhsine, Sille çevresindeki eskiçağa ait önemli höyüklerdir. Hasan BAHAR, “1988-1999 Yılı Konya Karaman İlleri Yüzey Araştırmaları”, Kültür Bak. Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (22-26 Mayıs 2000, İzmir), Ankara, 2001, s. 187-188, 191. Ayrıca Kızılören civarında Demir Çağı’ndan kalan eserler bulunmuştur. Hasan BAHAR, “Konya ve Karaman İlleri Yüzey Araştırmaları 2000”, Kültür Bak. Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı (28 Mayıs- 01 Haziran 2001, Ankara), C. II, Ankara, 2002, s. 260.
10 Sızma’da halkın obruk olarak adlandırdığı mağaralarda eski yerleşme izlerine rastlanmıştır. Hasan BAHAR- Özdemir KOÇAK, Eskiçağ Konya Araştırmaları 2 (Neolitik Çağ’dan Roma Dönemi Sonuna Kadar), Konya, 2004, s. 31. Sızma’da M.Robinson DAVID, 1924’te kazı yapmış ve kazı sonuçları hakkında “The Discovery of a Prehistoric Site at Sızma” adlı eserinde bilgi vermiştir. Naci Fikret BAŞTAK, “Konya”, Konya Halkevi Dergisi, S. 1, (Eylül 1936), s. 2-5; aynı yazar, “Konya I”, Konya Halkevi Yay., Konya, 1945, s. 5. Ayrıca RAMSEY de bölgelerde kazılar yapmıştır. Bu kazılarda bulunan eserler de Konya Müzesi’ne kaldırılmıştır. Mehmet ÖNDER, Mevlâna Şehri Konya, Ankara, 1971, s. 11.
11 İbrahim Hakkı KONYALI, Nasreddin Hoca’nın Şehri Akşehir Tarihî- Turistik Kılavuz, (Kısaltma: Akşehir), İstanbul, 1945, s. 12.
12 Konya’da Mekteb-i Sultani’de bulunan Müze Şubesi’nde Asar-ı Atika’da 70 sıra numarasında kayıtlı, 0,44 X 0,21 mermer küçük sütun Sille’den nakledilmiştir. KVS, 1332, s. 582.
haline gelmiştir13. Hıristiyanlığın Anadolu’da bilinen en eski merkezlerinden biri olan Sille’deki Eflatun Manastırı ilk Hıristiyanların önemli merkezlerinden birisi olmuş14, Konya, Bizans döneminde büyük bir gelişme göstermiş, Bizans İmparatoru Heraklius (610- 641) döneminde, Anadolu Tem’inin başkenti haline gelmiştir15. Bu dönemde faal olan kilise ve katakomplar, dinî bakımdan Sille’nin önemini ortaya koyar16.
Bizans döneminde şehir mimarisinde Anadolu’da yüksek yerlere yapılmış kale-şehirler ön plana çıkmıştı. Halk, genelde dar ve derin aynı zaman da sarp vadi içlerine yerleşmişti. Düzlük yerler ve ovalar adeta boş bırakılmış gibiydi17. Sille ve yakınında bulunan Gevele Kalesi bu tanımlamaya uygun yerlerdendi. Aynı zamanda Sille, Hıristiyanlık döneminde Roma- Kudüs güzergâhında yer alan ve kutsal hac yolu üzerinde bulunan önemli bir yerleşim yeriydi18. Nitekim Sille’nin en büyük kilisesi olan Aya Eleni’nin temelleri de 327’de bu kutsal hac yolculuklarından birisinde atılmıştır.
Konya ve çevresi, Müslümanlar ile Bizanslılar arasında yaşanan mücadelelere de sahne olmuştur. Halep Hükümdarı Seyfüddevle’nin ölümü ile yerine geçenler, Bizans sınırı ile pek fazla ilgilenememişler; Bizanslılar, uc şehirlerine saldırınca, uc bölgelerden güneye ve doğuya doğru göçler başlamıştır. Türkler ve Müslümanlardan kaçamayanlar ya kılıçtan geçirilmişler yahut da Bizans tabiiyetine girerek Hıristiyanlığı kabul etmek zorunda kalmışlardır. Hıristiyan olan bu Türklerin bir çoğu eski adlarını muhafaza etmişlerdir. Bizanslılar bu yeni Hıristiyanları daha içerilere doğru sürmüşler; bunların çoğu Karaman eyaleti denilen Konya Vilayeti’nin şurasına burasına serpiştirilmişlerdir19. Selçuklular döneminde Bizans ile
13 KVS, 1332, s. 258.
14 İbrahim Hakkı KONYALI, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Beyşehir Tarihi, (Kısaltma: Beyşehir), Erzurum, 1991, s. 14-15; Murat KÜÇÜK, “Mevlana Sille’ye Uğradı”, Popüler Tarih, (Eylül 2001), s. 82.
15 İbrahim Hakkı KONYALI, Âbideleri ve Kitabeleri İle Konya Tarihi, (Kısaltma: Konya ), Ankara, 1997, s. 36.
16 M. Ziya CERAN, “Sille’de Kadın Kıyafetleri”, Anıt, S. 22-23, (Mayıs- Haziran 1958), s. 19. 17 Tuncer BAYKARA, Türkiye’nin Sosyal ve İktisadî Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), (Kısaltma: Sosyal Tarih), Ankara, 2000, s. 33-34.
18 Hasan ÖZÖNDER, Sille (Tarih-Kültür-Sanat), (Kısaltma: Sille), Konya, 1998, s. 41; KÜÇÜK, aynı makale, s. 83.
Müslümanlar ve Türkler arasındaki mücadeleler devam etmiş, Bizans imparatorluğu Anadolu topraklarından zamanla çekilmek zorunda kalmıştır.
2. Türkiye Selçukluları Döneminde Sille
Türkiye Selçukluları, Bizans ile olan mücadelelerinde devamlı surette, sınırlarını Bizans aleyhine genişletmiştir. Selçuklular, kısa sürede Doğu Anadolu’dan Orta Anadolu’ya gelmeyi başarmışlardır. Süleyman Şah liderliğindeki Türkler, 1069’da Konya önlerinde görüldükten sonra20 takriben 1075’te21 muhtemelen Konya civarında harekatta bulunmuş, şehri Mârtâvkustâ ve yakınındaki Gevele Kalesi’ni Romanûs Makri22 adlı Bizans valisinden almışlardır23. Konya bu tarihten itibaren Kutalmış oğlu’nun merkezi olmuştur24.
Selçukluların Haçlılarla mücadelesinde Haçlı orduları güzergâhında bulunan Konya25, I. Haçlı seferi sonrasında İznik’in kaybedilmesi üzerine 1096 yılında başkent olmuştur. Bu tarihten sonra Türkler Orta Anadolu’da toplanmaya başlamışlardır26.
Sille ve çevresi Selçuklulardan itibaren önemli siyasi olaylara sahne olmuştur. Özellikle Sille’de bulunan Gevele Kalesi, Selçuklular dönemindeki siyasi mücadelelerde ön plana çıkmıştır. Konya, üç Haçlı dalgasının birincisinde müthiş bir tahrip ve yağmaya uğramış; Konyalılar, Haçlıların şehre yaklaşmakta olduklarını anlayınca kadınları, çocukları ve servetleriyle beraber batıdaki dağlara çekilmişlerdir.
20 KÜÇÜKDAĞ- ARABACI, aynı eser, s. 37.
21 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI fetih tarihi olarak 1074 tarihini vermektedir. Bk. Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara, 1972, s. 1; Erdoğan MERÇİL, Müslüman- Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 1993, s. 105; KONYALI, fethin 1077’den sonra olduğunu söyler. Konya, s. 40.
22 Osman TURAN, Selçuklular Zamanında Türkiye Siyâsi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071- 1328), İstanbul, 1998, s. 54; Muzaffer ERDOĞAN, “Osmanlı Devrinde Anadolu Camilerinde Restorasyon Faaliyetleri”, (Kısaltma: Camiler), Vakıflar Dergisi, S.7, İstanbul, 1968, s. 159; Mükrimin Halil YİNANÇ, “Anadolu’nun Fethi”, Türkler, C.VI, Ankara, 2002, s. 201.
23 Ali SEVİM- Erdoğan MERÇİL, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Ankara, 1995, s. 90; ÖNDER, Mevlâna Şehri Konya, s. 18; aynı yazar, Gez Dünyayı Gör Konya’yı, Konya, 1999, s. 6-7; KÜÇÜKDAĞ- ARABACI, aynı eser, s. 71, 229; KONYALI, Akşehir, s. 31; A. Sefa ODABAŞI, 20. Yüzyıl Başlarında Konya’nın Görünümü, Konya, 1998, s. 11; Zeki ATÇEKEN, Konya’daki Selçuklu Yapılarının Osmanlı Devrinde Bakımı ve Kullanılması, Ankara, 1998, s. 10; aynı yazar, “Karamanoğulları’na Kadar Konya’nın Kısa Tarihi”, Yeni İpek Yolu KTO Dergisi, (Hz. Mevlânâ’nın 728. Vuslat Yıldönümü Anısına Özel Sayı), (Konya Aralık 2001), s. 67; Yusuf AYÖNÜ, “Selçuklu- Bizans İlişkileri”, Türkler, C. VI, Ankara, 2002, s. 600.
24 UZUNÇARŞILI, aynı yer. 25 KONYALI, Konya, s. 50.
26 İbn Bibi (el- Hüseyin b. Muhammed b. el- Ali el- Ca’feri er- Rugadi), el Evamirü’l- Ala’iye Fi’l- Umuri’l- Ala’iye (Selçuknâme), C.I, Ankara, 1996, s. 13; SEVİM- MERÇİL, aynı eser, s. 431.
Haçlılar şehirde açlık sıkıntısı çekmişler ve buranın idaresini Bizans valisine bırakmışlardır. Sultan I. Kılıçarslan, Konya’yı bu validen kurtarmıştır. 1143 yılında Sultan I. Mesud, Bizans İmparatoru Manuel Kommen ile olan savaşta Konya ile Gevele Kalesi arasında bir mevki tutmuştur. Bizans imparatoru şehri ateşe verip geri dönmüştür27. Yaklaşık üç yıl sonra Selçuklu- Bizans mücadelesi esnasında 1146’da Konya, Bizans tarafından yağlanmıştır28. Haçlı seferleri esnasında Konya, 1189-1990 yılında Frederik Barbaros, tarafından da yağmalanmıştır29. III. Haçlı Ordusu, Konya’yı kuşattığı zaman Sultan II. Kılıçarslan, Gevele Kalesi’ne sığınmıştır. Haçlılar burayı zapt edemedikleri için barış istemişlerdi. Haçlı seferleri esnasında Konya’ya yakın olmasından dolayı Sille ve çevresinde de tahribatın yaşandığı anlaşılmaktadır. Sille ve çevresindeki dağlık alanlar, aynı zamanda bu mücadelelerde halkın önemli saklanma alanları olmuştur.
Sadece Bizans ve Haçlılar ile olan mücadelede değil Selçuklu tarihi boyunca Sille’de bulunan Gevele Kalesi önemli siyasi ve askerî olaylara sahne olmuştur. Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, kardeşi oğlu III. Kılıçarslan’ı birkaç gün bu kalede hapsetmiştir. Aksarayî’ye göre III. Kılıçarslan, Tokat’a gönderilmemiş Gevele Kalesi’nde ölmüştür30. Bağdat Halifesi’nin elçisi olan Sühreverdî Konya’ya geldiğinde Sultan Alaeddin Keykubat, onu Gevele Kalesi’nde kabul etmiştir31. Bu kayıttan Selçuklular döneminde Gevele Kalesi’nin elçi kabul edebilecek kadar donanımlı bir yapı olduğu anlaşılmaktadır.
Gevele Kalesi’nde, Selçuklu tarihinin dönüm noktası denilebilecek olaylar da yaşanmıştır. Sadeddin Köpek, Kemaleddin Kamyar başta olmak üzere önemli Selçuklu ilim adamları ve komutanlarını Gevele Kalesi zindanında şehit etmiştir32. Bu olay Selçuklu Devleti’nin yıkılış sürecinde yaşamış olduğu önemli sarsıntılardan biri olmuştur. Selçukluların son dönemlerinde özellikle Karamanoğullarının
27 KONYALI, Konya, s. 48-49, 51; MERÇİL, aynı eser, s. 122. Muharrem KESİK, bu olayın tarihi için 1146 yılını verir. “Sultan Melikşah (Şahinşah) ve Sultan I. Mesud Dönemleri”, Türkler, C. VI, Ankara, 2002, s. 558.
28 TURAN, aynı eser, s. 181.
29 KONYALI, Konya, s. 52-53, SEVİM- MERÇİL, aynı eser, s. 446-447.
30 İbn Bibi, aynı eser, C. I, s. 108; TURAN, aynı eser, s. 274; ÖNDER, Mevlâna Şehri Konya, s. 21. III. Kılıç Arslan H.610/M.1205 yılında Gevele Kalesi’nde ölmüştür. KONYALI, Konya, s. 583; Besim DARKOT, “Konya”, İA, C.VI, s. 845.
31Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, C.I, İstanbul, 1995, s. 208; TURAN, aynı eser, s. 330-331. 32 İbn Bibi, aynı eser, C.II, s. 33; TURAN, aynı eser, s. 411; M. Ferit UĞUR, “Takkeli Dağ”, Konya Halkevi Dergisi, S. 5, (II. Kanun 937), s. 302.
Konya’ya hakim olma mücadelelerinde Sille ve çevresinde önemli çarpışmalar meydana gelmiştir. 1261 yılında IV. Kılıçarslan zamanında Muineddin Pervane ile Karaman Bey, Zeynel Hac ve Bonsuz arasında Gevele Kalesi önündeki mücadeleyi Karaman Bey tarafı kaybetmiştir33. Rükneddin Kılıçarslan, 1262 yılında Karaman’ın oğullarını Gevele Kalesi’nde hapsetmiştir34.
Selçuklu Devleti’nin, 1243 yılından itibaren Moğol işgali döneminde de Sille’de bulunan Gevele Kalesi önemini korumuş; bazı dönemlerde Moğol noyanları da Gevele Kalesi’ne harekette bulunmuşlardır35.
Selçuklular döneminde Sille ve çevresinde bulunan Gevele Kalesi ve çevresi her ne kadar büyük savaşlar ve siyasi olaylara sahne olmuş olsa da, başkent Konya gibi kısa zamanda büyük bir gelişme göstermiştir. Konya çevresinde Gevele ve Meram etekleri arasındaki sahaya Sultan I. Alaeddin ve daha birçok Selçuk büyükleri, mescit, han, hamam, mektep36, köşkler, saraylar ve kervansaraylar inşa ettirip, meyve bahçeleri ve üzüm bağları ile donatmışlardır. Selçuklular zamanında Sille çevresi pek meşhur ve mamur bir yerleşim birimi haline gelmiştir. Bu gelişmenin temelinde Takkeli Dağ’ın üstündeki Konya savunmasının en önemli yapısı olan Gevele Kalesi, önemli bir rol oynamıştır.
3. Beylikler Döneminde Sille
Selçukluların son dönemindeki Babaî isyanını çıkaran Baba İlyas’ın hayatta kalan tek oğlu olan Şeyh Muhlis Baba, Mısır’a gittikten sonra babasının intikamını
33 Şikarî, Karamannâme (Zamanın Kahramanı Karamanîler’in Tarihi), İstanbul, 2005, s. 24; İbrahim Hakkı KONYALI, Âbideleri ve Kitâbeleri ile Karaman Tarihi Ermenek ve Mut Âbideleri, (Kısaltma: Karaman), İstanbul, 1967, s. 47; TURAN, aynı eser, s. 520; MERÇİL, aynı eser, s. 302; Tahsin ÜNAL, Karamanoğulları Tarihi, Konya, 1986, s. 53; ÖNDER, Mevlâna Şehri Konya, s. 24; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlular, Karakoyunlu Devletleri, (Kısaltma: Beylikler), Ankara, 1988, 2-3; UĞUR, aynı makale, s. 303; M. Zeki ORAL, “ Fatih Sultan Mehmet’in Gevale Kalesi İle Karaman İllerini Fethi ve Hamîdî’nin Terci-i Bendi”, (Kısaltma: Gevale Kalesi), Vakıflar Dergisi, S. 4, Ankara 1958, s. 85; Zerrin Günal ÖDEN, “Karamanoğulları Beyliği”, Türkler, C. VI, Ankara, 2002, s. 756.
34 İbn Bibi, aynı eser, C.II, s. 202-203; ŞİKÂRÎ, aynı eser, s. 20, 23; TURAN, aynı eser, s. 521; KONYALI, Karaman, s. 11; aynı yazar, Alanya (Alâiyye), İstanbul, 1946, s. 80; UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, C.I, s. 43,45; ÜNAL, aynı eser s. 55-56; ÖNDER, Mevlâna Şehri Konya, s. 27-28; H.F. TURGAL, “Konya Tarihinin Mühim Bir Safhası Muhtasar İbn Bibiye Göre Cimri Vak’ası”, Konya Halkevi Dergisi, S. 3, (II. Teşrin 936), s. 152; aynı yazar, “Camiüddüvele Göre Karamanlılar”, Konya Halkevi Dergisi, S. 13, (Eylül 937), 791; Tahsin ÜNAL, “Karaman oğlu Mehmet Bey”, Anıt, S. 10, (Kasım 1949), s. 3.
35 TURAN, aynı eser, s. 622. 36 KONYALI, Konya, s.133, 435.
almak için geri Anadolu’ya dönmüştür. 1260-1261’de Konya’ya gelmiş, Türkiye Selçuklu Devleti’ne karşı harekete geçeceği sırada yakalanarak Gevele Kalesi’ne hapsedilmiştir. Bu kalede uzun süre kaldıktan sonra 1273’te altı ay kadar Konya’da Selçuklu tahtını ele geçirerek hüküm sürmüştür37.
Selçuklu Devleti’nin dağılma sürecinde ortaya çıkan beylikler döneminde de Sille’de bulunan Gevele Kalesi ve çevresi önemli mücadelelere sahne olmuştu. Eşrefoğlu Süleyman Bey, ara sıra Konya yakınlarına akınlar yapmış, Gevele Kalesi’ni de muhasara etmiştir38. Bunun üzerine Sultan II. Mesud, Eşrefoğulları üzerine yürümüş ve topraklarını talan etmiştir. 1292 yılında meydana gelen bu olay üzerine Eşrefoğulları, baskının intikamını almak için Gevele Kalesi ve çevresini zapt etmiştir39. Süleyman Bey 1292’de 40 gün Gevele Kalesi’ni elinde tutmuştur40. Konyalı büyükler, Eşrefoğlu’na yazdıkları bir mektupta Gevele Kalesi’nin büyük bir lokma olduğunu söylemişler41, onu saldırılardan vazgeçirmeye çalışmışlardır.
Moğol komutanı Geyhatu’nun 1292’de İran’a dönmesinden sonra Karamanlı ve Eşrefoğlu beyleri harekete geçerek Kırkpınar ve Gevele Kalesi’ne kadar olan bölgeye akınlarda bulunup Konya üzerine yürümüşlerdir42. 1320 yılında Timurtaş, Konya’yı Karamanoğullarından almış ve etrafını istila ettikten sonra, H.729/M.1328-1329’da Karaman oğlu Paşa Musa Bey, Gevele Kalesi’ni almış; bu tarihten sonra yaklaşık olarak 150 sene bu kale Karamanoğullarında kalmıştır43.
Karamanoğulları döneminde de Gevele Kalesi önemini korumaya devam etmiştir. Karaman oğlu İbrahim Bey, İshak Bey’i kendisine veliaht tayin ettikten sonra, İbrahim Bey’in diğer oğulları bu durumu kabul etmemiş, Konya’da babalarını muhasara etmişlerdir. İbrahim Bey, Konya’dan çıkıp, Gevele Kalesi’ne sığınmak
37 Yusuf KÜÇÜKDAĞ, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konyalı İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Konya Şehri’nin Fizikî ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Makaleler -I, Konya, 2004, s. 115.
38 TURAN, aynı eser, s. 606; MERÇİL, aynı eser, s. 163, 165, 295; M. Zeki ORAL, “Anadolu’da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”, (Kısaltma: Ahşap Minberler), Vakıflar Dergisi, S.5, Ankara, 1962, s. 58.
39 Ahmet ŞİMŞİRGİL, “Eşrefoğulları Beyliği”, Türkler, C. VI, Ankara, 2002, s. 772. 40 ÖNDER, Mevlâna Şehri Konya, s. 85.
41 KONYALI, Beyşehir, s. 39.
42 SEVİM- MERÇİL, aynı eser, s. 489. 43 TURAN, aynı eser, s. 650; ORAL, Gevale Kalesi, s. 85.
üzere iken 1464’te ölmüştür44. Pir Ahmet Bey, kardeşi İshak Bey’in hükümdarlığını tanımamış, Konya ve havalisinde idareyi eline almıştır. Karamanoğulları arasındaki bu taht mücadelesinde Osmanlı Devleti, Pîr Ahmet Bey’i desteklemiş, bunun karşılığında Akşehir ve Ilgın taraflarını hakimiyetine almıştır. Gevele Kalesi’ni ele geçirmek için Karaman oğlu Pir Ahmet Bey de zaman zaman bu bölgeye harekette bulunmuştur. Pir Ahmet bu seferlerinde başarısız olmuş, bunun üzerine Osmanlı ordusu Gevele Kalesi’ni alarak Pir Ahmet’e teslim etmiştir45. Pir Ahmet Bey’in Osmanlıya karşı muhalefeti üzerine 1466’da bizzat Fatih’in idaresindeki Osmanlı ordusu Gevele Kalesi ile Konya’yı Osmanlı sınırlarına katmıştır46. Âşıkpaşazâde, Fatih’in, kaleyi onarıp içine asker yerleştirdiğini belirtmiştir. Fakat daha sonra görülen lüzum üzerine Fatih tarafından Gevele Kalesi yıktırılmıştır47.
4. Sille’nin Osmanlı Hakimiyetine Girmesi
Konya ve çevresi Sultan I. Murad, Yıldırım Bâyezid dönemlerinde uzun yıllar Osmanlılar ile Karamanoğulları arasındaki mücadelelere sahne olmuştur48. H.794/M.1391-1392’de Yıldırım Bâyezid döneminde, Konya Osmanlı topraklarına katılmıştır. Karamanoğlu af dileyerek barış yapılmış, Çarşamba Çayı49 sınır kabul edilmiş, Timurtaş Paşa, Konya valisi olmuştur. Lârende tarafları Karamanoğullarına bırakılmış ancak Karaman oğlu Alaeddin Bey, Yıldırım Bâyezid’in Avrupa’daki meşguliyetinden yararlanıp tekrar isyan etmiş, Ankara ve Bursa taraflarını
44 Hoca Sadeddin Efendi, Tacü’t- Tevarih, C. I, Matbaahâne-i Âmire, 1279, s. 355; Solak-Zâde Mehmet Hemdemî Çelebî, Solak-zâde Tarihi, C.I, Ankara, 1989, s. 311; Mehmet Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ, Neşrî Tarihi, C.II, Ankara, 1987, s. 773; KONYALI, Konya, s. 104; aynı yazar, Akşehir, s. 105; Gaffar TOTAYSALGIR, Karaman (Lârende) Tarihî İncelemeler, Konya, 1944, s. 19, 44; MERÇİL, aynı eser, s. 306; UZUNÇARŞILI, Beylikler, s. 30; ÖNDER, Gez Dünyayı Gör Konya’yı, s. 20; Clèment HUART, Mevlevîler Beldesi Konya, İstanbul, 1978, s. 108; ORAL, Gevale Kalesi, s. 81-82; UĞUR, aynı makale, s. 303; ÖDEN, aynı makale, s. 760.
45 KONYALI, Konya, s. 106.
46 Tursun Bey, Tarîh-i Ebü’l- Feth, İstanbul, 1977, s. 146; Hoca Sadeddin Efendi, aynı eser, C. I, s. 512-513; Aşıkpaşazade, Âşık Paşaoğlu Tarihi, İstanbul, 1992, s. 64; Solak-Zâde Mehmet Hemdemî Çelebî, aynı eser, C.I, s. 316; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, 1988, s. 88-89; TOTAYSALGIR, aynı eser, s. 21; ORAL, Gevale Kalesi, s. 82.
47 Mehmet Neşrî, aynı eser, s. 783, 785; KONYALI, Konya, s. 107,109; Aşıkpaşazade, aynı eser, s. 145; ÖDEN, Sadrazam Mahmut Paşa’nın kaleyi yıktırdığını söyler. ÖDEN, aynı makale, s. 760. 48 Hoca Sadeddin Efendi, aynı eser, C.I, s. 128-133; Şikarî, Karaman oğlu Mehmet Bey ile Yıldırım arasında yirmi yedi cenk olduğunu söyler. aynı eser, s. 234; Solak-Zâde Mehmet Hemdemî Çelebî, aynı eser, C.I, s. 72-75; ÜNAL, aynı eser, s. 173-190; Aşıkpaşazade, aynı eser, s. 64; UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, C. I, s. 246-247, 296-297; MERÇİL, aynı eser, s. 303-305:
49 Mehmet Neşrî, aynı eser, C.I, s. 315; İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman IV. Defter, Ankara, 2000, s. 98-99; KONYALI, Konya, s. 27.
