ÖZET
Bu çal›flman›n amac› sigara içme ile stresle bafla ç›kma becerileri aras›ndaki iliflkileri incele-mektir. Sigara içme al›flkanl›¤› ve bafla ç›kmaya iliflkin bilgiler Stresle Baflaç›kma Envanteri ile toplanm›flt›r. Veriler random olarak seçilen 127 kad›n (% 31) ve 279 erkek (% 69) örneklemden elde edilmifltir. Veriler ba¤›ms›z t testi ve kore-lasyon tekni¤i ile analiz edilmifltir. Kad›nlarla erkeklerin sigara içme oranlar› (t= -4.42, p<.001) ve sigara içme süreleri (t= -5.43, p<.001) aras›nda anlaml› farklar gözlenmifltir. Sonuçlar biyokimyasal bafla ç›kma becerileri ile sigara içme miktar› (r= .11, <.001) ve sigara içme süre-si (r= .87, <.001) aras›nda pozitif yönde anlaml› iliflkiler oldu¤unu göstermifltir. Elde edilen sonuçlar literatür bulgular›yla tart›fl›lm›flt›r.
Anahtar Kelimeler: Sigara içme, stres, bafla ç›kma becerileri.
Smoking Stress and Coping Skilss Among Young Adults
ABSTRACT
This aim of this study is to investigate the relationships between smoking and coping skills. Data related to smoking status and coping skills are collected by using the coping skills inventory. Data were obtained from a random sample of 127 women (31%) and 279 men (69%). Data were analayzed by independet sample t test and corellation techniques. There were significant differences between women and men smoking rates (t= -4.42, p<.001) and smoking duration (t= -5.43, p<.001). These results also suggest that there were significant positive relationships between biochemical co-ping skill and smoking rate (r= .11, <.001) and smoking duration (r= .87, <.001). Results were discussed by taking findings from the literature into account.
Key Words: Smoking, stress, coping skills. G‹R‹fi
Baflta kansere yakalanma riski olmak üzere, sigaran›n insan sa¤l›¤› üzerinde pek çok olumsuz etkisi vard›r (Bennet ve ark 1997). Kriz Dergisi 15 (1): 17-24
GENÇ YET‹fiK‹NLERDE S‹GARA ‹ÇME STRES VE BAfiA
ÇIKMA BECER‹LER‹
F. Yaz›c›*
* Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih E¤itim Fakültesi, Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Program›
Buna ra¤men sigara içmeyi b›rakmaya dönük duyarl›l›¤›n yeterli düzeyde geliflti¤i söylene-mez. Doktorlar›n 1988 ve 1989 y›llar›nda yay›nlad›klar› raporlarda, bu al›flkanl›¤›n, biyolo-jik, biyokimyasal, psikolojik ve kültürel süreçler-le iliflkili oldu¤u vurgulanm›flt›r (Lichtenstein ve Glasgow 1992). Stres de sigara içmeyle iliflkilendirilen bir psikolojik yaflant›d›r. Sigara içme davran›fl› ile farkl› tür ve derecelerdeki stres yap›c› yaflam olaylar› aras›nda iliflki vard›r (Roth ve Cohen 1986, Wetter ve ark 1994). Stres yap›c› yaflam olaylar›, di¤er maddelerin kullan›lmas› yan›nda sigara içmeye iliflkin e¤ilimleri de art›rmaktad›r (Frone ve ark 1994, Todd ve ark 1996).
Sigara içme negatif bir duygulan›m durumu olan stres ile bafla ç›kmak için sürdürülen bir al›flkanl›kt›r (Acierno ve ark 1996, Özbay 1996). Bafla ç›kma bireylerin üstesinden gelemedikleri stres yap›c› durumlara karfl› kiflisel ya da çevre-sel olarak gelifltirdikleri biliflçevre-sel ve davran›flsal tepkileri ifade eder (Lazarus ve Folkman 1984). Bu tepkiler problemi çözmeye ya da problemden kaçmaya dönük olabilir. Strese yol açan durum-lar rahats›z edici oldu¤u için bireyler bu rahats›zl›¤› giderme çabas› içine girerler.
Bireyler streslerini azaltarak uyumlar›n› sa¤lamak amac›yla sigara içmeye yönelirler (Morissette ve ark 2006). Di¤er bir ifadeyle bafla ç›kma yoluyla, negatif duygusal yaflant›lardan uzaklaflarak, pozitif deneyimlere sahip olmak isterler (DeLongis, Folkman, Lazarus 1988). Bu flekilde korku, gerilim, k›zg›nl›k gibi negatif duygularla bafla ç›kmak için sigara içerler (Lujic, Reuter, Netter, 2005). Ayn› zamanda sigara içmeyi memnuniyet verici ve rahatlat›c› bir al›flkanl›k olarak de¤erlendirirler (Azak 2006). Bu bilgiler sigaran›n pasif bir bafla ç›kma becerisi olarak alg›land›¤›n› göstermektedir. Araflt›rmac›lar bu tarz› biyokimyasal bafla ç›kma fleklinde de ele almaktad›r (Carver ve Scheiner, 1989). Bireyler sigaray› pasif bir bafla ç›kma tarz› olarak kullan›rken, ayn› zamanda sigara içmeye iliflkin e¤ilimleriyle bafla ç›kmak için de
biliflsel ve davran›flç› stratejileri birlefltirerek kul-lan›rlar (Bliss, Garvey, Ward, 1999). Baz› araflt›rmac›lar bu süreçte kullan›lan biliflsel stratejilerin, davran›flç› stratejilerden daha etkili oldu¤unu ifade etmifllerdir (Shiffman ve ark 1996). Baflka baz› araflt›rma sonuçlar›nda ise sigaraya yeniden bafllama sürecinde yaflanan kayg›n›n giderilmesinde, biliflsel ve davran›flç› stratejilerin birlikte kullan›lmas›n›n daha etkili oldu¤u vurgulanm›flt›r (Bliss ve ark 1989).
Bireyler yaflad›klar› strese karfl› farkl› bafla ç›kma tarzlar› kullan›rlar. Aktif stratejileri içeren birinci tip bafla ç›kmada var olan sorunu çöz-meye dönük stratejiler gelifltirilirken, duygusal odakl› bafla ç›kmada stresin etkilerini azaltma ya da de¤ifltirme amaçlan›r (Lazarus ve Folkman 1984). Bu çal›flmada da stres ile iliflkili olan sigara içme al›flkanl›¤›na karfl› gelifltirilen bafla ç›kma tarzlar› tan›mlanmaya çal›fl›lmak-tad›r.
YÖNTEMLER
Bu araflt›rma, Trabzon’da yaflayan 406 genç yetiflkin kifli üzerinde 2006 y›l› içinde gerçeklefltirilmifltir. Araflt›rmaya kat›lanlar›n 127’si (% 31) kad›n, 279’u (% 69) ise erkektir. Kat›l›mc›lar›n 32’si (% 8) kendilerini düflük, 349’u (% 86) orta ve 25’i (% 6) yüksek sosyo-ekonomik gelir düzeyinde alg›lamaktad›r. Bu kifliler farkl› e¤itim düzeylerine sahiptirler.
Ölçme Araçlar›
Stresle Bafla Ç›kma Becerileri Ölçe¤i: Orijinali Özbay (1993) taraf›ndan gelifltirilen ve Türkiye’ye adaptasyonu yine Özbay ve fiahin (1997) taraf›ndan yap›lan bu ölçek stresle bafla ç›kma tutum, çaba ve inançlar›n› belirlemeye yönelik bir araçt›r. Ölçek; aktif planlama, d›fl yard›m arama, dine s›¤›nma, biyokimyasal kaçma, duygusal eylemsel kaçma ve kabul-biliflsel yeniden yap›land›rma gibi alt ölçekler-den oluflmaktad›r. Adaptasyon çal›flmas›na yap› ve kriter geçerli¤i çal›flmalar› da eklenmifltir. Alt ölçeklere iliflkin güvenirlik katsay›lar›. 56 ile .89 aras›nda de¤iflmektedir. Ölçek 43 maddeden
oluflmaktad›r maddeler 1 ile 5 aras›nda bir dere-celemeye sahiptir. Cinsiyet, yafl sigara içme s›kl›k ve süresi ile ilgili bilgiler, bafla ç›kma envanterine eklenen bilgi toplama formu ile elde edilmifltir.
Analizler
Analizler için SPSS/WINDOWS Program› kullan›lm›flt›r. Betimsel sonuçlar›n elde edilme-si yan›nda, gruplar aras› farkl›l›klar› belirlemek amac›yla ba¤›ms›z t testi, de¤iflkenler aras›n-daki iliflkileri incelemek amac›yla da Pearson Momentler Çarp›m› Korelasyon Katsay›s› tekni¤i kullan›lm›flt›r.
BULGULAR
Araflt›rmaya kat›lan kad›n ve erkeklerin günlük ortalama sigara içme miktarlar› aras›nda anlaml› fark vard›r, t= -4.42, p< .001. Bu farkl›l›k erkeklerin sigara içme miktar›n›n (Ort = 16.76, Ss=8.10) kad›nlar›n sigara içme miktar›ndan (Ort = 13.18, Ss=7.29) daha yüksek olmas›ndan
kaynaklanmaktad›r. Sigara içme süresinde de kad›nlarla erkeklerin al›flkanl›klar› aras›nda anlaml› fark gözlenmifltir, t= -5.43, p< .001. Buradaki farkl›l›k da erkeklerin sigara içme sürelerinin (Ort=9.30, Ss=7.76) kad›nlar›n sigara içme süresinden (Ort=5.78, Ss=5.13) daha yüksek olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Tablo 2’de sigara içenlerin yafl› sigara içme al›flkanl›klar› ile bafla ç›kma becerileri aras›nda-ki iliflaras›nda-kiler incelenmektedir. Yafl de¤iflkeni ile bafla ç›kma tarzlar›ndan, hem dine s›¤›nma (r= .-10, p< .05) hem de biyokimyasal kaçma bafla ç›kma tarz› (r= .-11, p< .05) aras›nda düflük düzeyde negatif yönlü anlaml› iliflkiler bulun-mufltur. Günlük ortalama sigara içme miktar› ile biyokimyasal kaçma bafla ç›kma tarz› aras›nda düflük düzeyde pozitif yönde anlaml› bir iliflki gözlenmektedir (r= .11, p< .001). Sigara içme süresi ile biyokimyasal bafla ç›kma tarz› aras›nda da pozitif yönde güçlü bir anlaml› iliflki vard›r (r= .87, p< .001).
Tablo 1. Araflt›rmaya Kat›lanlar›n Sigara ‹çme Süresi ve Say›s›na ‹liflkin Al›flkanl›klar› Aras›ndaki Farkl›l›klar.
De¤iflken Kad›n (n=127) Erkek (n=279) t p< Ort Ss Ort Ss Günlük Ortalama 13.18 7.29 16.76 8.10 -4.42 .001 Sigara ‹çme Miktar› Sigara ‹çme 5.78 5.13 9.30 7.76 -5.43 .001 Süresi
TARTIfiMA
Stres, bafla ç›kma ve sigara içme iliflkilerini inceleyen pek çok araflt›rma yap›lm›flt›r (Bliss ve ark 1989). Bireylerin sosyal rollerinden kay-naklanan stres yaflant›lar› sigara içme dav-ran›fllar›n› etkilemektedir (Todd ve ark 1996). Buradaki sosyal rollerin bir k›sm› cinsiyetle iliflkilidir. Bu araflt›rmadan elde edilen sonuçlar kad›n ve erkeklerin sigara içme süreleri ve mik-tarlar› aç›s›ndan anlaml› farkl›l›klar sergiledik-lerini göstermektedir. Ancak bu bulgular›n aksine baz› araflt›rmalarda kad›n ver erkeklerin sigara içme oranlar› aras›nda anlaml› farklar gözlenmemifltir (Rose ve ark 1996). Buradaki fark›n anlam kazanmas› için sigara içme ile stres yap›c› yaflam olaylar› aras›ndaki iliflkilerin de incelenmesi gerekir. Stres verici yaflam olay-lar› sigara içmeyi etkilerken, kad›n ve erkeklerin sigara içme oranlar› aras›nda anlaml› bir fark gözlenmemifltir (Frone, Cooper, Russell, 1994).
Baz› araflt›rmalarda sigara içme miktar› ile stres düzeyi aras›nda iliflki bulunmazken, stres düzeyi ile nikotin ba¤›ml›l›¤› aras›nda anlaml› iliflki oldu¤u gözlenmifltir (Kim, Kim, Jung 2006).
Sigara içme miktar› artt›kça nikotine duyulan ba¤›ml›l›k da artmaktad›r (McNeill ve ark 1986, Shiffman ve ark 1996). Bu çal›flmadan elde edilen bulgulara bak›ld›¤›nda günlük ortalama sigara içme miktar› ve sigara içme süresi ile biyokimyasal bafla ç›kma aras›nda anlaml› iliflki oldu¤u görülür. Özellikle sigara içme süresi ile biyokimyasal bafla ç›kma aras›nda güçlü düzeyde bir iliflki vard›r (r= .87, p< .001). Biyokimyasal bafla ç›kma nikotin ba¤›ml›l›¤› ile ilgili bir durumdur. Bireylerin nikotin ba¤›ml›l›¤› artt›kça, sigara içme oran›nda da art›fl olur. Ba¤›ml›l›k düzeyleri yüksek olanlar›n olmayan-lara oranla sigaray› b›rakmalar› daha zordur (Killen ve ark 1988). Nikotinin duygusal süreçler, motor aktiviteler, dikkat, ö¤renme yetenekleri, haf›za gibi özelikler üzerindeki etkisi konusunda kesin ve genellenebilir sonuçlar elde edileme-mifltir (Heishma, Taylor, Henningfield, 1994). Nikotin ba¤›ml›s› olan ve olmayanlar›n davran›fl-sal özellikleri yan›nda biyolojik yap›lar›nda da baz› farkl›l›klar vard›r (Pomerleau ve Kardia 1999). Biyolojik fakl›l›klar "dopamine" tafl›y›c›s› genlerde gözlenmektedir. Bu genler sigara içme davran›fl›ndan kal›t›msal olarak etkilenmeye
Tablo 2. Sigara ‹çmeye ‹liflkin Tutumlarla Bafla Ç›kma Becerileri Aras›ndaki ‹liflki.
DE⁄‹fiKEN Yafl Günlük Sigara ‹çme Ortalama
Sigara ‹çme Miktar›
Aktif Planlama -.08 -.07 -.08 Dine S›¤›nma -.10* -.04 -.08 Sosyal Destek Alma -.07 -.07 -.08 Duygusal Kaçma -.09 -.04 .04 Biyokimyasal Bafla Ç›kma -.11* .11*** .87*** Biliflsel Yeniden Yap›land›rma .06 -.04 .04
Bafla Ǜkma T
arzlar›
adayd›r (Sabol ve ark 1999). Dopamine tafl›y›-c›lar›nda (SLC6A3) genetik polymorhismler genotipi olanlar sigara içmeye daha az e¤ilim-lidir. Bu bireylerde dopamine al›c›s› (DRD2) genotipi varsa bu e¤ilim daha da güçlenmekte-dir (Lerman ve ark 1999).
Sigara içme ile stres yaflant›lar› aras›ndaki iliflkinin niteli¤i, farkl› flekillerde tart›fl›lmaktad›r. Bu tart›flmalar, stres-sigara içme iliflkisi üzerinde yo¤unlaflan araflt›rma sonuçlar›yla daha da belirgin hale gelmifltir. Parrott (1994), sigara içmeden önce daha düflük düzeyde olan stres yaflant›lar›n›n, sigara içtikten sonra anlaml› flekilde artt›¤›n›, bu nedenle sigaran›n stresi azaltmad›¤›n›, tam aksine artt›rd›¤›n› belirtmifl-tir. Parrott’un bu iddias›, kolej ö¤rencileri üze-rinde yap›lan bir araflt›rman›n sonuçlar›yla desteklenmifltir. Bu araflt›rmada, sigara içen ö¤rencilerin, içmeyenlere oranla daha yüksek stres düzeyine sahip olduklar› görülmüfltür (Nauguin ve Gilbert 1996). Benzer bir çal›fl-mayla da, bireylerdeki sigara içme miktar›n›n art›fl›na paralel olarak stres düzeyinde de art›fl oldu¤u gözlenmifltir (Steptoe ve Wordle 1996). Parrott (1999) stres-sigara içme iliflkisini tan›mlarken, sigarada bulunan nikotin mad-desinin ayn› zamanda strese yol açt›¤›n› ve sigara içen kiflilerin bu nedenle daha yo¤un stres yaflad›klar›n› vurgulam›flt›r. Ona göre, nikotin tüketimi s›ras›nda hissedilen rahatl›k, bireydeki kayg› ve rahats›zl›¤›n sadece tepkisel bir de¤iflimidir ve nikotin ba¤›ml›lar› kendilerini rahat hissetmek için sigara içmeye yönelmekte-dir. Parrott (1995) bu iliflki nedeniyle sigaray› b›rakanlar›n daha düflük düzeyde stres yaflad›klar›n› vurgulam›flt›r. Sigaran›n stres ve depresyon üzerindeki etkilerini belirlemeye dönük olarak yap›lan araflt›rmalar, sigaran›n stres ya da depresyon durumlar›n› kontrol edemedi¤ini ortaya ç›karm›flt›r (Parrott 2000).
Kassel (2000a) bu görüfllere karfl› ç›km›flt›r. Ona göre, sigara-stres iliflkisini sadece nikotin ba¤›ml›l›¤›yla iliflkilendirerek aç›klamak güçtür. Ergenlerin nikotin ba¤›ml›s›
olmad›klar› halde sigara içmeleri, stres-nikotin ba¤›ml›l›¤› iliflkisinin geçerli¤ini ortadan kald›r-maktad›r. Kassel (2000b) sigara içenlerin içme-yenlere oranla daha stresli olduklar›n› ifade eden yarg›n›n do¤ru bir ç›kar›m olamayaca¤›n› ve birçok nedeni olan bu durumun da basit bir iliflkisel gözlemle ifade edilemeyece¤ini savun-mufltur. Kassel (2000b) sigara b›rakma uygula-malar›ndan sonra, duyulan memnuniyet, baflar› duygusu ve öz sayg›n›n da, stresi azaltmada önemli oldu¤unu vurgulam›fl ve bunun sadece sigaray› b›rakmakla iliflkilendirilemeyece¤ini savunmufltur.
Bu araflt›rman›n baz› önemli s›n›rl›kl›lar› vard›r. Bireylerin nikotin ba¤›ml›l›¤› düzeylerinin ölçülmemesi bunlardan ilkidir. Nikotin ba¤›ml›l›¤› düzeyi stresle bafla ç›kma becerilerini etkileye-bilir. Araflt›rman›n ikinci s›n›rl›l›¤›, stres kay-naklar›n›n belirlenmemifl olmas›d›r. Bireyler günlük olaylardan kaynaklanan farkl› stres yaflant›lar› nedeniyle de farkl› düzeylerde sigara içebilirler. Genç yetiflkinlik ergenlik sonras› bir dönemdir. Bu nedenle stres yaflant›lar› bizzat bu dönemin özellikleriyle de iliflkili olabilir. Bu bun-dan sonra yap›lacak çal›flmalarda bu de¤iflken-lik durumlar›n›n göz önünde bulundurulmas›n›n daha kapsaml› sonuçlar ortaya ç›karabilece¤i düflünülmektedir.
SONUÇ VE ÖNER‹LER
Kad›nlara oranla, genç erkek yetiflkinlerin günlük ortalama sigara içme miktarlar› daha fazla ve sigara içme süreleri daha uzundur. Araflt›rmaya kat›lanlar›n günlük ortalama sigara içme miktarlar› ile sadece biyokimyasal bafla ç›kma becerileri aras›nda iliflki vard›r. Di¤er stresle bafla ç›kma tarzlar› ile sigara içme aras›nda anlaml› iliflkiler yoktur. Ancak biyokimyasal bafla ç›kma ile günlük ortalama sigara içme miktar› aras›ndaki iliflki de son derece düflüktür. Davran›fl bilimleri alan›nda yap›lan istatistiksel analizler dikkate al›nd›¤›nda, p<0.25’in alt›ndaki korelasyon de¤erlerinin de¤iflkenler aras›ndaki iliflkileri aç›klamada yeterli olmad›¤› kabul edilir. Sigara içme
süre-sinin art›fl›na ba¤l› olarak bireyler biyokimyasal bafla ç›kma tarz›n› kullanmaya yönelmektedir. Bu durum nikotin ba¤›ml›l›¤› ile aç›klanabilir.
Yukar›daki sonuçlar dikkate al›nd›¤›nda yap›labilecek öneriler flu flekilde s›ralanabilir; Sigara içme stresle bafla ç›kmada kullan›lan ve insan sa¤l›¤› için pek çok zararlar› olan pasif bir tarz›d›r. Bu tarz›n yerine bireylerin daha aktif ve yararl› bafla ç›kma tarzlar›n› ö¤renmelerini ve kullanmalar›n› sa¤lamak gerekir. Sigaran›n
stre-si azatl›¤›na iliflkin yayg›n bir görüfl vard›r. Oysa, baz› araflt›rmalar sürekli sigara içenlerde stres tepkilerinin artt›¤›n› göstermifltir. Sigara içenlerin bu konuda bilgilendirilmeleri gerekir. K›saca stres ve benzeri psikolojik zorlanmalar yaflayan-lar için, e¤itim ve sa¤l›k kuruluflyaflayan-lar›nda psiko-e¤itimsel programlar›n›n düzenlenmesi ve bu flekilde bireylerin sigara içmeye dönük e¤ilim-leriyle bafla ç›kmalar›na destek sa¤lanmas› önerilmektedir.
KAYNAKLAR
Acierno RA, Kilpatrick DG, Resnick HS, et al (1996) Violent Assault, Posttraumatic Disorder, and Depression. Risk Fakctors for Cigarette use Among Adult Women. Behavioral Modification, 20: 363–384. Azak A (2006) Sa¤l›k Memurlu¤u Ö¤rencilerinin Sigara Kullan›m›n› Etkileyen Faktörler. Toraks Dergisi, 7: 120–124.
Bennett P, Norman P, Moore N, et al (1997) Health Locus of Control and Value for Health in Smokers and Nonsmokers. Health Psychol, 27: 179–182.
Bliss RE, Garvey AJ, Heinold JW, et al (1989) The Influence of Situation and Coping on Relapse Crisis Outcomes After Smoking Cessation. J Consult Clin Psychol, 57: 443–449.
Bliss RE, Garvey AJ, Ward KD (1999) Resisting Temptations to Smoke: Resuls from Within-Subjects Analysis. Psychol Addict Behav, 13: 143–151.
Carver SC, Scheiner MF (1989) Assesing Coping Strategies: A Theoretical Approach. J Pers Soc Psychol, 2: 267–283.
DeLongis A, Folkman S, Lazarus SR (1988) The Impact of Daily Stres on Health and Mood: Psychological and Social Resourches As Mediators. J Pers Soc Psychol, 54: 486–495.
Frone MR, Cooper ML, Russell M (1994) Stressful Life Events, Gender, and Substance Use: An Application of Tobit Regression. Psychol Addict Behav, 8: 59–69.
Heishma SJ, Taylor RC, Henningfield JE (1994) Nicotine and Smoking: A Review of Effects on Human Performance. Exp Clin Psychopharmacol, 2: 345–355.
Kassel JD (2000a) Are Adolescent Smokers Addicted to Nicotine? The Suitability of the Nicotine Dependence Construct As Applied to Adolecents. Journal of Child and Adolescent Substance Abuse, 9: 27-49.
Kassel JD (2000b) Smoking and Stress: Correlation, Causation, and Context. American Psychologist, 55: 1155-1156.
Killen JD, Fortmann SP, Telch MJ, et al (1988) Are Heavy Smokers Different from Light Smokers?
Journal of American Medical Assocation, 260: 1581–1585.
Kim O, Kim TJH, Jung JH (2006) Stress and Cigarette Smoking in Korean Men with Diabetes. Addict Behav, 31: 901–906.
Lazarus SR, Folkman S (1984) Stress, Appraisial and Coping.York; Springer Pub. Comp.
Lerman C, Audrain J, Main D, et al (1999) Evidence Suggesting the Role of Specific Genetic Factors in Cigarette Smoking. Health Psychol, 18: 14–20.
Lichtenstein E, Glasgow RE (1992) Smoking Cessation: What Have We Learned Over the Past Decade. J Consult Clin Psychol, 60: 518–527.
Lujic C, Reuter M, Netter P (2005) Psychobiological Theories of Smoking and Smoking Motivation. European Psychologist, 10: 1-24.
McNeill AD, West RJ, Jarvis MJ et al (1986) Cigarette Withdrawal Symptoms in Adolescent Smokers. Psychopharmacology, 90: 533–536.
Morissette SB, Brown TA, Kamholz BW, et al (2006) Differences Between Smokers and Nonsmokers with Anxiety Disorders. Anxiety Disorder, 20: 597–613.
Nauguin MR, Gilbert GG (1996) College Students’ Smoking Behavior, Perceived Stress, and Coping Styles. J Drug Educ, 26: 367–376.
Özbay Y (1996) Pasif Bir Bafla Ç›kma Tarz› Olarak Sigara ‹çme Davran›fl›. 3. Ulusal Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Kongresi, 14–16 Nisan, Adana, Türkiye.
Özbay Y, fiahin B (1997) Stresle Bafla Ç›kma Tutumlar› Ölçe¤i: Geçerlik ve Güvenirlik Çal›flmas›, IV. Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Kongresi, 1-3 Eylül, Ankara, Türkiye.
Parrott AC (1994) Individual Diferences in Stress and Arousal During Cigarette Smoking. Psychopharmacology, 3: 389–396.
Parrott AC (1995) Smokking Cessation Leads to Reduced Stress, But Why? International Journal of Addictions, 11: 1509-516.
Parrott AC (1999) Does Cigarette Smoking Cause Stress? American Psychologist,54: 817–820.
Parrott AC (2000) Cigarette Smoking Does Cause Distress. American Psychologist, 55: 1159-1160.
Pomerleau OF, Kardia SLR (1999) Introduction to the Featured Section: Genetic Research on Smoking, Health Psychology, 18: 3–6.
Rose JS, Chassin L, Presson CC et al (1996) Demographic Factors in Adult Smoking Status: Mediating and Moderating Influences. Psychol Addict Behav, 10: 28–37.
Roth S, Cohen LJ (1986) Approach, Avoidance, and Coping in Stress. American Psychologist, 41: 813–819.
Sabol SZ, Nelson ML, Fisher C, et al (1999) A Genetic Association for Cigarette Smoking Behavior. Health Psychol, 18: 7–13.
Shiffman S, Paty JA, Gnys M, et al (1996) First Lapse to Smoking; Within Subjects Analysis of Real-Time Reports. J Consult Clin Psychol, 64: 366–379. Steptoe A, Wordle J (1996) Stress, Social Support and Health-Related Behavior; A Study of Smoking Alcohol Consumption and Phyisical Exercise. J Psychosom Res, 4: 171-180.
Todd M, Chassin L, Presson CC, et al (1996) Role Stress, Role Socialization, and Cigarette Smoking: Examining Multiple Roles and Moderating Variables. Psychol Addict Behav, 10: 211–221.
Wetter DW, Smith SS, Kenford SL, et al (1994) Smoking Outcome Expectancies: Factor Structure, Predictive Validity, and Discriminant Validity. J Abnorm Psychol, 113; 801-811.
