A. tl. Vet. Fak.
D.'r.
34 (3) : 486-493, 1987
KÖPEKLERDE SUN'! TOHUMLAMA
Nafiz Yurdaydın1
Die künstliehe Bessmung bel der Hunden
Zusanınıenfassung: Die seit lal/gerer ::,eit mit Eıfolg durchgiführte künstlichen Besamung beim grosstier fiilırten :~LI L'nlersııchııngen über die arti-fiziellen Insemillatioll beim Hımd.
Die gründe zıır durchfiihrung eiııer kiinsılirlıen befrudıtulIg sind beim gross-tier jedoeh ein wen(t; anders verlagert als beim Hımd .
.(U nennen sind deckulIwillige Tiere beiderlei gescglechteJ, weiters llunde, die auf gnmd ihra mıotomisc!ıeıl gegebenheiten den Deekakt nicht ausführen können,. für weit entıfemle <uclıtparliler al!fnel siııd die möglichkeit der insemination mittels Ti~/g~friersameıı, sowie eim: bessere kontrolle die <:,ucht sollen nur einige Beispiel fiir die Anweı/{lımg der kiillstlichen Besamung beim Hund sein.
Für den erfolgreiehen EillsiilZ der kiiııstlichen BesamuıılI, beim Hund siııd eine genaue Bestimmun.!; des optimalen Deckzeitpıl1lkles, eine gute Samenguali-tat sowie eine karrekte Durchfiihmng der Besamımgsleclmik voraussetschung.
Özet: ilk araştırmaları geçmişte köpekler iizerinde başla)'an sun'i to-humlama "yöntemi, uzun zamandanberi biiyiik ha)'vaıılarda (al, sıl,n) başarıyla uygulanmak tadır.
Köpeklerde, diğer türlere göre az olarak uygulanmakta olan sıl1l'i tohum-lama, özellikle, vücut yapılarının farklılığı ııedenijofeçiftleşeme.Jen köpeklerde, donmuş spermanın tohumlamada kullanılabilmesinde ve köpek )'etiştiriciliğinin kontrollü bir biçimde yapılabilmesinde etkin bir )'öntemdir.
Köpeklerde de, sun'i tohumlama yönteminin başarılı olabilmesi, başta köpeklerin dölerme özellikleri, spermatolojik özellikleri)'le tohumlama teknik-lerinin yeterince bilinmesine ve uygulanmasma bağlıdır.
1 Yrd. Doç. Dr., A.ü. Veteriner Fakültesi, Reprodüksiyon ve Sun'i Tohumlama Bi-lim Dalı, Ankara.
KÖPEKLERDE SUN't TOHUMLAMA 487
Giriş
İlk sun'i tohumlama uygulamasının IS. yüzyılın başlangıcında Arap a~iretlcrincc atlarda yapıldığı kaydcdilmesine karşın, bu uygu-lamanın nasıl yapıldığına ilişkin kesin bir bilgi yoktur. Sun'i tohumla-mayı ilk gerçekleştiren İ talyalı Fizyolojist Lazaro Spallanzani'dir. Araştırıcı, 1780 yılında erkek köpektcn mas<~ yöntemiyle aldığı sper-malada tohumladığı bir di~i köpektcn 62 gün sonra 3 yavru elde et-miştir. Bu sonuç, yinr; İ talyalı ara~tırıC1 Rossİ tarafından gerçekleş-tirilen çalışmalarla doğrulanmıştır (8, 25, 30, 42).
Bu gelişmelerden sonra, başta at olmak üzere sığır ve koyunlar-da. sun'i tohumlama yönteminİn, Ivanov (27) tarafından 1912'de ilk kez pratikte uygulamamıdan sonra, Amentea (I), 1914'de sun'i vajen ile sperma alarak, Chambers (10) de, 1920'dc intravaginal ola-rak tohumladığı köpeklerden nonnal yavrular elde ederek sun'i tohumlamanın hayvan yetiştiriciliğindeki önemini bilimsel olarak ortaya koymuşlardır.
Öteyandan, sun'i tohumlama yöntemiyle özellikle, vücut yapı-ları arasındaki farklılıklardan ötürü tabii olarak çiftlcşcmeyen değişik köpek ırkıarı arasında melczleme çalışmaları yapılabileceği gibi, kö-pekIerde kimi dölerme hastalıklarıda önemli ölçüde önlenebilir (3, 4, 5, 8, 24, 32, 48, 49).
Köpek sun'i tohumlaması üzerinde ilk sistemli araştırma Hancock ve Rowlands (22) tarafından 45 köpek üzerinde yapılml~tır. Bu çalış-mada, köpeklerin kızgınlık siklusu evrderi (Proöstrus, Östrus ve Anöstrus), tohumlama zamanı, sperma alma w tohumlama teknik-leri ayrıntılı bir biçimde ortaya konmuştur. Araştırıcılar, vaginal ola-rak tohumladıkları 8 köpektcn, 25 sağlıklı yavru elde etmişlerdir. Bazı araştırıcılarda, tavşan ve sığır sun'i tohumlama pipetleriyle kraniova-ginal ya da intrauterin tohumlarnalardan, vaginal tohumlama yön-temine göre, daha yüksek oranda dölverimi alınabileceğini bildirmiş-lerdir (16, 19, 24, 35, 47).
Bu arada, İngiliz araştırıcılarından Foote (14), GiIl ve ark (17) ilc Seagcr ve ark. (40) da, köpek spermasının spermatolojik özellik-leri, sulandırılması, saklanması, dondurulması, köpeklerde tohumlama zamanı ve tekniklerini uzun çalışmalardan sonra bilimsel olarak orta)'a koymuşlardIL
Köpeklerde, sun'i tohumlama yönteminin başarılı olabilmesi ve normal bir dölverimi alınabilmesi, tohumlama zamanı, tohumlamada
488 NAFİz YURDA YDıN
kullanılacak spermaların spermatolojik özellikleri ve tohumlama tek-niklerinin yeterince bilinmesine bağlıdır (3, 8, 20, 22, 30, 31, 32, 33).
i. Tohumlama Zamanı
Köpekler, yılda iki kez kızgınlık gösteren monöstrik hayvanlar-dır. İki kızgınlık siklusu arasındaki süre (Anöstrus) i~e, 6 ay kadardır (3, 8).
Bu konu üzerinde araştırmalar yapan Arbeiter (3), köpeklerde kızgınlık siklusu evreleri ve symptomlarının vaginal sitologic yönte-miyle kolaylıkla saptanabileceğini bildirmektedir. Araştırıcı, bu evre ve süreleriyle, symptomlarını tabloda gösterildiği gibi saptamıştır
(Tablo i).
Tablo 1. Köpeklerde kızgınlık siklusu dönemlerinin süre ve symptomları (3). Siklus dönemi Süre Symptomlar
--- --- ---ProöstrlL~ Östrus
I.
Erken metöstrus Geç metöslrus Anöstrus i --8 gün 8 -- 14gün 16 - .21 gün 21 - 60 gün 60 -- 180 günEritrosit, inıermedier ve Süperfisial hücreler Süperfisial, inlermedier, çekirdeksiz ve pik~ noıik hücreler
Parabasal hücreler ve lökosit Basal hücreler.
Köpeklerde seksüel aktivite Proöstrus döneminde başlar. Bu dö-nemde, kanda östrogen (Östradiol-17B, Östron) oranı yükselmeye başlar. Kanda Östrogeninoranı belli bir düzeye ulaşınca, LH nın
(Luteinleştirici hormun) oranında yükselir. LH nın oranı, ovulasyon-dan 24~72 saat önce en yüksek seviyeye ula~ır. Bu arada, gelişen graaf folliküllerinin LH etkisiyle patlamasiyle, östrogen oranı düşmeye başlar ve ovulasyondan sonra oluşan korpus luteumlardan Proges-teron salgılanması gözlenir. Bu hormanların, kandaki oranlarına göre, optimal tohumlama zamanı için büyük önem taşıyan kızgınlık siklusu evreleri, kimi iç ve dış symptomlariylc birlikte şekillenir. Bu dönem-lerde, yapılacak değişik muayene yöntemleriyle kızgınlık siklusu ev-releri tam olarak saptanabilir (2, 3, 5, ii, 12, 21, 34, 36, 38, 43, 44, 45, 46, 50).
Köpeklerde, taze (nativ) sperma ile süperfisial hücrelerin yoğun olarak görüldüğü kızgınlık (östrus) döneminin 2. günü i ve bundan 48-72 saat sonra da 2. tohumlarna; sulandırılmış ya da donmuş sper-mayla ise, kızgınlık döneminin 4. günü i ve bundan 24-48 saat sonra da 2. tohumlama yapıldığında normal bir dölverimi alınabilir (3, 20,31,33,34).
KÖPEKLERDE SUN'İ TOHUMLAMA 489
2. Spernıa Alma. Metodları ve Sperınatolojik Özellikler Köpeklerden masaj, sun'i vajen ve elektroejekülasyon yöntem-leriyle sperma alınabilir (6, 7, 18, 19,20,22,23,29). Pratikte en yay-gın olarak ise, masaj yöntemi kullanılmaktadır (I 8, 19, 20). Bu yön-temle sperma alabilmek için,
a- Plastik eldiven,
b- 3 adet steril sperına toplama kadehi,
c- Tardomycd solusyonuna gereksinim vardır.
Sperma alacak kişi, scksüel stimülasyon için kızgınlık gösteren dişi bir köpeğin arkasında tutulan erkek köpeğin yan tarafında durup, penisin ereksiyon haline gelmesini bekler. Penis ereksiyon haline geç-tikten sonra, baş ve işaret parmaklariyle prepusyum yavaşca geriye çekilip, bulbus (glans penis) üzerine masaj yapılır. Kısa bir süre sonra, ilk : keresyon gelmeye başlar. Bu sckresyonun bitimine doğru penis, köpeğin iki bacağı arasından arkaya alınıp, ana ejekülat ayrı bir sper-ma toplasper-ma kadehine alınır. Ana ejekülatın alınmasını takiben ayrı bir toplama kadchinede son sekret alındıktan sonra, antibiyotikli Tar-domycel solusyonundan glam penis üzerine sürületek prepusyumdan tekrar içeriye çekilmesi sağlanır (8, 25, 26).
Alınan ana ejckülatın miktarı, renk, kıvam, pH, motilite, yo-ğunluk ve morfolojik özellikleri başta olmak üzere, temel spermatolo-jik özellikleri kontrol edilerek tohumlamada kullanılıp kullanılmaya-cağına kara verilir (7, 9, 19, 22, 23, 26, 28, 32, 33, 35, 37, 39, 40, 41). KöpekleiTlc, normal bir dölverimi alabilmek için, tohumlamada kullanılacak spermaların 1 cm3'ürıde en az i milyon spermatozoon ve bu spermaların motilite oranının
%
70'in üzerinde olması yanında, anormal spcrmatozoon oranının da % 20 nin altında olması gerekir (20, 30, 31, 33, 39, 40, 41).3. Köpeklerde Sun'i Tohumlama a- Materyal,
Tupfe, Vaginoskop, Işık kaynağı, Spekiilum, 37 oC sıcaklıkta NaCl solusyonu, Cam pipct, Enjektöre gereksinim vardır.
b- Metot (Viyana Metodu),
Tohumlanacak köpek, genel klinik muayenesi yapıldıktan sonra, bir yardımcı tarafından masa üzerinde tesbit edilip, Vaginal sitoloji
490 NAFtz YURDAYDıN
yöntemiyle, kızgınlık siklusunun hangi evresinde olduğu saptanır. Kızgınlık (östrus) gösteren köpeklerin, vulva d udakları temizlendikten sonra, NaCl solusyonu ile kayganla~tırılan spekülum yardımiyle va-gina ve serviks kontrol edilir. Spckülumu vaginadan çıkarmadan, cam pipet ile serviksten gecebildiği kadar içeriye girilerek, enjektöre çekilmi~ olan spcrma (Nativ yada donmu~), cam pipetin dı~arda kalan tarafından yava~ yava~ içeriye verilir. Sperma \'erme i~lemi bittikten sonra, köpeğin arkası bir süre yukarıda tutulup, klitorisine masaj yapılır (2, 3, 4, 15, 20, 25, 31, 33).
Köpek sun'i tohumlaması üzerinde ara~tırmalar yapan Farstad (13), intravaginal olarak tohumladığı köpeklerden
%
25, intrauterin olarak tohumladıklarından da%
84 oranında yavru elde etmi~tir. Herout (25) ise, değişik ırktan köpekler üzerinde yaptığı bir çalışmada, intrauterin olarak tohumladığı 71 büyük vücutlu köpektc%
64, 70 orta büyüklükteki köpektc%
76 ve 34 küçük vücutlu köpekte ise,%
62 oranınında dölverimi saptamıştır.Sonuç
Sonuç olarak, sun'i tohumlama çe~itli fiziki ve biyolojik neden-lerle tabii olarak çiftlqemeyen hayvanlarda kullanılması yanında, dölerme hastalıklarının yayılmasını da önleren etkin bir yöntemdir. Bu bakımdan, gelecekte ülkemizde de köpeklerde, sürekli bir biçimde kullanılması kaçınılmaz olan bu yöntemle, köpeklerden normal bir dölverimi alabilmek, bunların seksüel evreleri, optimal tohumlama zamanı ve spermatolojik özellikleriyle, sun'i tohumlama tekniklerinin yeterince bilinmesi ve uygulanmasiyle ancak mümkündür.
Kaynaklar
I. Amantea, G.F. (1914). Ricerche s~'ela sacrczioııe Sperıııalica. (As quoıcd in Göıze, R. (1949). Bcsamung und Unfruchtbarkeit dcr Haustiere. Verlag M.H. Sehaper, Han-ııover).
2. Andersen, A.C. und Simpson, M. (1973). The Ovary aııd Reproductıve Cycle of ılre Dog. GCt'on-x, Los AItes., pp. 499.
3. Arbeiter, K. (1968). Hormolles .for the treatmmt of biıe/res. Wien er tİcrartzl. Msehr., 55: 587.
4. Arbeiter, K. (1971). Hormoııal bediııgle Gmitalerkraııkımge.~ bej der Hullditl. Kleintierpraxis., 16: 129.
KÖPEKLERDE SUN'! TOHUMLAMA 491
5. Arheiter, K. und Drcier, H. (I 972). l'al!ıog'ıostik IIILdBelıa~dlu"gsmöglich/;eileıı der
Sub-Anoeslrie wıd Analıhrodisie l'ei ,(lk/ıthıiııdinnen. BerI. Mündı. tiearztl. ''''selır., 85: 341. 6. Biedermann, H. (I 951). G'elLimlU'lg, Besdıaffeıı'ıeit w/d Verdiii/'lIiIIg des SpClıııas wm !I,II/d.
Hannavcr Ticrarzll. Hoc!ısdıule, Dissertation.
7. Boucher, J.H., Footc, R.H. und Kırk, R.W. (1958). Jo.'ı-aluatiolLof semeıı quality in ı!te dog and tlıe wıeels of frequene.1'~LrjacıılaliolL111'011 semC//.'ll!ali(y, libido ail(! depletiolL of sperm reserues. Corndl vet., 48: G7.
8, Brochart, M. und Cou1omb, J. (I 952). Neclıerehrs sılT la diluıioıı el la COILsermtiolıdu
sper-ןil11 d"e/ı;'eII. BuHet Aead. Vet. Fraııee., 25: 59.
9. Busch, W., Löhlc, K. und Peter, W. (1!182). Kfl!sılir/;c UeSlımwl!! bei Xuızıiereıı. VEB Gustav Fiselıer Verbg jena, DDR.
LO. Chambers, M. (E123). Artijicial iIlSell1i/wli(}1Liu ilbilseh. Vet. .JournaL., 79: 404.
i I. Concannon, P.W., Hansel, W. und Visek, W. (197.'ı). The OvariaIL Cycle of the Biıciı: Plasıııa Estmgen, LH al/d Progesleroııe. Biol. Reproduetion., 13: 112.
12. Dreier, H. (I 975). Diagr.osıisehe !ı1iigliclıkeile'l mil der Vagirıalsmearll1ltersııclıllng bei der Hundirı. Kleintierpraxis., 20: .Hl.
13. Farstad, W. (1984). Biıchfertility aflcr nalural matiııg aııd after artificial insemiııatioıı lL'illı ,fresh or frozeıı semen. j. SmaIL. Anim. Prac., 25: 561.
14. Foote, R.H. (1974). Die küıısılic'ıe Besaıııııııg bei Hııııde,ı, Kal;:en urul Pelzıieren. (As ql10tcd
in Paufler, S.L. Künstlic!ıe Besamung und Eitransplantatioilbei Tier und Menseh. M. und H. Sehaper, Hannover).
15. Fougner, J., Alndal, J. und Andersen, K. (1973). Iıılraııleriıı i'ısemiııaıioıı offro;;en semen i'l the blııefox. :'\ordisk. Vet. :V/cd., 25: I'H.
16. Gehring, H. (1971). Kii'ısıt:e'ıe BesamUlıg beiııı Hillıd. Die Kleintierpraxis., If>: 123. 17. Gill, H.P., Kaufmann, C. F., Foote, R.H. und Kırk, R.W. (1970). Arlifieial
iııse-minaıioıı q( heagle bileh with.frfSh1y eolleeled mıdIroze'ı Jemetl. Anın. J.Res., 31: 1807. 18. Götze, R. (1949). Besamımg ımd Unfıııeltlbarkeiı der [-{{///ssaııgetie/e. M. und ll. Selıaper,
Hannovel'.
19. Greve, P.H. (1957). Die Spermagewiııııımg beim R,~üde im ScllTift.l/ll. Vet. Med. Disscr-talion., Giessen.
20. Gunn, R.M.C. (1934). Artifieial produetioıı tif ejaw/aıioıı aO/d
Im
caraeler of the spe/m of ılıe resııltanl. Vet. Rec., 14: 1379.2 I. Günzel, A.R. und Krause, D. (1986). La~figkeilsiibcr1L'aclıulıg wul Samel/übertragııııg bcim [-{ıınd. Tierarzt!. Umschau., 41! 564.
22. Hancock, J.L. und Rowlands, I.W. (1957). Tlıe Ph)'Siologie ofreproduetion iıııite Dog.
Vet. Ree., 61: 771.
23. Harrop, A.E. (I 960). The Plrysiologie ~(reprodııetion i,ıtlıe dog al/d biıch. Tindall, Bailliere X Cox., London.
492 NAFjZ YURDAYDIN
24. Hermansson, K.A. (1935). Artifial i'ısem;ııal;oıı of I~e biiciı. Vet. .Journa!., 91 :15.
25. Herout, N. (198li). E;ııe Ana!)'se der B~frıdl/II/ıgseıgebnisse besamler Hund;nrlelı. Vet. Med. Disserıaıion,. ''''ien.
26. Huwer, M. (I 984). UıılersuchiUlıgm zur Tiefgefrierkoııserı-immg VOlI Huııdesperma ımler besoııderer Beriicksichıigımg der Sıımenze"ırifugıı/io~ı. Vel. Med. Disserıaıion., Hannover. 27. Ivanav, 1.1. (1912). Die kii'lstliclle BefT!lchıımg beim HauJJaugel;e,.. M und H. Schaper,
Hannover.
28. Kıbble, R.M. (1972). Guidelius fo,. seme.'ı col/ectioı> and ıırıijicial ilısemiııatiOlIm ıhe dag.
Auslr. Vel. Pract., 8: 141.
29. Kırk, R.W. (1959). Arıijidal iıısemiııalian iııIhe dog. Allied. Vel., 30: 40.
30. Knaus, E. (197:». Die künsıliclıe Besıııııuııg des Hııııdes bei besıeheıidm Deckhiııdemisse'ı.
Wi-enel' ıierarzt!. :Mschr., 9: 353.
31. Knaus, E. (1982). Die küııstliche Besamımg Uoıı Hiindill/lCn IIIiı d,,/iz;C'lle" Fruc~/barkei/.
Zuehthygiene., 17: 126.
32. Krause, D. (1965). <u,. Ferıililalsunleısuclumg beim Hımd. Di. ticrarz!!. '","schr., 72: 3. 33. Laiblin, H. und Rohloff, D. (1981). Die küıısıliclıe Besamung des Huıuks unler besOluierer
Beriicksiclııigung der Lauffigke;slsdiagnasıik. Ticrarzl!. Praxİs. München., 9 (2): 237.
34. Lees, G.E. and Costleberry, M.W. (1977). The use ~f.frazen semen far (1rtificilıl iııse-mi'lııtian af GerolOn shelıherd dags..J.Am. Aninı. Hosp. Assoc., 13: 382-386.
35. Letard, E., Szumovsky, P. und Theret, M. (1957). insemiııalian arıij;cial/e clıez le chien. Rec. IvIcd. Vcl. All'orı., 133: 261.
36. Linde, C. and Karısson, I. (1984). The camlatioıı belu"CCıııhe cylolagy af ıhe mgiııal smears aııd the time af aııulalioııiıııhe biıciı . .J. Smal!' Anim. Pracl., 25: 77-82.
37. Olar, T.T. (1984). Cryapreserıııııioıı af spermalazoıı and daily spermıılazoal productio'l of dogs.
Colorado State Unİv., Ph. D. Thesİs.
28. Sehörner, G. (1978). ZudlllııuglickeilsunlersuehUlıg heim Riideıı. Kleintierpraxis., 23: 329. 39. Seager, S.W. (1977). Semm (ol/ecıioıı and arıijicial iıısemination of dogs. Curr. Vet. Ther.,
1245.
40. Seager, S.W., Platz, C.C. und Fleteher, W.S. (1975). Coıu:eplian rales and re/aled daıa ıısiılg fraz:en dog semeıı.J. Reprod. Ferl., 45: 198.
41. Seager, S. W. und Platz, C.C. (1978). Semeııcollectioııiııthe iııexpreienced male dog. Appl.
Anim. Ethology., 1: 94.
42. Sevinç, A. (1984). Dölerme ue Sım'i Tohumlııma. A.Ü. Vel. Fak. yayınları, No: 397, Ankara.
43. Shill, V.M. und Stabenfeld, G.H. (1980). Cumııl Coııeeptr in Reprod!ıCtion of Dog and Cat.
Adv. Vel. Sci. Comp. Med., 24: 211.
44. Smith, M.S. und Mc. Donaıd, L. (1974). Seruııı Leııels of Luleiniziııg HormOlıe ıınd Proges-lerone duriııg Ihe l!.slrous ~vcle. Pseudopregnancy and Pregnancy in The dog. Endoc-rina!., <)4: 404.
KÖPEKLERDE SUN'j TOHUMLAMA 493
45. Tekin, N., İzgür, H. ve Özyurt, M. (1986). Köpeklerde wgiııal smear yöııleıııiy!e kızgmlık
siklusu evreleriilin tanısı üzerinde çalıfıııalar. A.Ü. Vet. Fak. Dergisi., 33 (2): 198-209. 46. Tsutsui, T. (1973). St~dies on the reproducıio/! in tlıe dog. Il. Observation of the time
oJowla-ion Jap. J. Anim. Reprod., 18: 137-142.
47. Tzkeisch, M. (1976). Studies of reproducıion in the dog. Jar ..J.Anim. Reprod., 22: 28-33. 48. Ullrich, K. (1949). <ur künst/ielıe Pesamııııg /"o/! Hiindinnen. Monatschaft der vet. Med.,
4. 53.
49. Wie1ands, O.V. (1948). Die kümtlic1le Beıamı:ııg von lIiindinnen. :\olanatschaft der vet. Med., 3: 235.
50. Wildt, D.E., Panko, W.B., ChakraLorty, R.K. und Seager, S.W.J. (1979). Rela-tionship of serımı eslro'ıe, estradiol - 17B, and lırogeslero1ıe la I.H, sexual behavior and time of ovulation. Riol. Reprod., 20: C18 6~)8.
