I T A R İ H İ
B A H İ S L E R
mize
d air
A sırlarca m ed en î b ir m illeti m eş g ul etm iş, on u n zaferlerin i, neşelerin i v e h ü z ü n le rin i söylem iş b ir m u sik i m iz v a rd ır. F a k a t b u m u sik in in b ir çok besteleri kaybolm uş, bazı ü sta d - ları, söyliyenleri u n u tu lm u ştu r.
Eski serh ad tü rk ü lerim izd en , T rab lus, C ezayir h av aların d an , zafer ne- şidelerim izden hem en h içb iri zam a - nım ıza in tik al edem em iş, b u b estele rin şev ld n i du y m ak b u g ü n k ü n esille re nasib olam am ıştır.
Itrî gibi bir ü stad d an bile .elimize y irm i k a d ar beste kalm ış ve Y ahya K em al b u n u n h ü sra n ın ı tK ıskanıp gizlemiş kaza ve k ad er - Belki b in den ziyade bestesini - Bize m irası kaldı yirm i eser - N âtıd ır en m ehibi en derin i) m ısraları ile ifade e tm e k tedir.
O rta A syadanbeı-i m u h te lif tek â - m ü l safh aları geçiren m usikim iz, 16. asrm ikinci yarısın d a, 17 ve 18. a s ır lard a b ü y ü k b ir gelişm e gösterm iş, bilhassa m u sikiye m u h ib h ü k ü m d a r lar zam anında Osm anlı sarayında m eşh u r b e stek â rla r yetişm iştir.
E vliya Çelebi S eyahatnam esinde, 17. asır İsta n b u lu n u n m usiki â le tle rin i ve bu â le tle rin ticaretin i y a p a n ları a n latm ak ta, kösçülerden, z u rn a cılardan, d av u lcu lard an , d a ireciler- den, rü b a b cıla rd a n , eı-ganunculardan, n ey zen lerd en , m u sik arla rd a n b a h setm ektedir.
E vliya Çelebiye göre, kösçüleriıı (O d u n k ap ısm ın içy ü zü n d e B ıçkıcı lard a b ir azim k â rh an e le ri) v ard ır. B u rad a II. O sm anın H otin seferine g ö tü rd ü ğ ü fil kösleri de b u lu n m a k tad ır. (H er b iri b ir ham am kubbesi k a d ar gelir, b ay ram g ünlerinde, s û ru h ü m ay u n la rd a on sekiz d ev le tin 'telcileri b irle ştik le rin d e b u k ös ler çalın ır). G ene E vliya Ç elebinin bildirdiğine göre İstan b u ld a d ö rt neyci, on d aiıeci, y ed i zurnacı, altı m u sik arcı d ü k k â n ı v ard ır.
B u a sırla rd a İstan b u lu ıı m usiki ile m eşgul olan m eclisi ve âlem lerin in en revnaklısı, şü p h e yok k i saraydı. E n d eru n m ek teb in e g iren lerd e n i- liııı, edebiyat, yazı san atı ve h arb fenninde tem ayüz ed en ler olduğu g i bi, m u sikiye in tisab ed en ler de b u lu n u r ve b u n lar Sefer] i koğuşu civ a rın d ak i m eşkhanede, h a n en d elik , sa- zendelik tah sil ed erlerd i.
(M eşkhanede b u lunm ağa m ezun o- lan ashabı m aarif ve mehaı-et sah ih lerin d en , m ak am u su llerin i tah sil e- d en lerd en b irçok m eşh u r hoca y e tişm işti (1).
B ilhassa II. Selim , III. M urad, IV. M ehm ed, III. A hm ed, I. M ahm ud, III. Selim ve II. M ahm ud z am an ların d a yetişen m usikişinaslar m ü te - addid m ak am lard a İlâhi, semai, beste ve k â rü peşrev, n ak ış ve şa rk ı gibi (envai n ağ m at-ı nefise ve te re n n ü - m at-ı selise ih tira ve icad) eylem işler vc m esleklerince (ipkayi nam ) etm iş le rd ir (2).
S azendelerim izin fasıl h e y e tle rin d e çald ık ları m usiki âle tle ri u zu n za- m anlyr m uayyen sazlardan teşek k ü l etm iş, I. M ahm ud zam anında P a rise elçi olarak giden Y irm isekız Ç elebi- zade Said E fendinin getirdiği yeni sazlar da so nradan b u âle tle r a ra sın da y e r alm ıştı. B u n lar ayaklı kem an, kem an, san tu r, k a n u n , ud, cenk, e r- ganon, olyon, klavesenk, gitara, nay, d ü d ü k , zu rn a, çığırtm a, n efir, d ü m - — — ______________________________
H a lû k
İT.
Ş e h s u v a r o ğ lu
belek, rü b ab , borazan, n ak k are, d a v u ld u (3).
O sm anlı saray ın d a, E n d eru n d ak i m eşkhanede y etişen sazende, h an en d e ve ra k k a sla rd a n başka, h a rem d a ire sinde de k ızlard an m ü te şe k k il saz h ey etleri, h an en d eler v e rak k aseler b u lu n u y o rd u . S aray d a g ü n d ü zleri ve geceleri tertib o lu n an fasıl h e y etle rin d en başk a h ü k ü m d a rla r yazlık göçlerde de m usiki h ey etlerin i b e rab erlerin e a lırlard ı.
1031 R ebiülevvelin on beşinci C um a g ü n ü IV. M urad ( B ü - y ü k çıkm ak oldukça) k ile r o dasın d a b u lu n an sazendeleri d e b e rab e r g ö tü rm ü ştü . B u n lar arasın d a (d av u l cu Osman, dav u lcu M ehm ed, borazan Abdi, davulcu M ustafa Bey, davulcu A li Bey, dav u lcu C afer, dav u lcu İs - h ak , zilci M ehm ed, olcu M ehm ed, nefiı-z^ı A li R uhi, k ü ç ü k davulcu Abaza M ehm ed, dav u lcu H aşan Baz, zilci Osm an H okka, ta n b u rî M ehm ed, d av u lcu G ü rcü İbrahim , d av u lcu bos tancı) b u lu n u y o rlard ı.
Bu y ılla rd a m u h telif E n d eru n k o ğ u şların d ak i sazendeler ise şunlardı: 11632 tarih in d e H azine sazende o lan lar, n ak k azen dilsiz, borazan Haşan D ilâk, dav u lcu G alatalı A hm ed, d a v u lcu BosnalI Salih, Y usuf H alife, Beyzade Osman, dav u lcu Osman, B e k ir Beyzade, zu rn azen Y usuf), (1632 y ılında k ile r odasında sazende o lan
lar, K ü çü k İb rah im , n ak k arezen M ustafa, zilci M elımed, d av u lcu A r- n a v u d Y usuf, dav u lcu C afer, d a v u l cu H üseyin), (aynı yıld a b ü y ü k o- dada sazende olanlar, zurnazen Şeylı- oğlu M ustafa, zurnazen Y usuf, z u r nazen C afer, z u rn azen P aşasaray lı Y usuf, borazan G alatasaraylI Z ülfi - k a r, b o razan P aşasaray lı Şaban, da - vulcu P aşasaray lı M ustafa, dav u lcu G alatasaray lI Osman, d av u lcu G ala tasaray lI İsm ail, d av u lcu H aşan, d a v u lcu İslâm , d av u lcu h a k k âk M eh - m ed, d av u lcu P aşasaray lı R am azan, z u rn azen B ek ir Paşa çırağı, z u rn a - zen A bdtilbâki, zilci İbrahim , z u rn a zen İbrahim , n ak k arezen M ehm ed), (k ü çü k odanın sazendelerini, dav u lcu G alatasaraylI H üseyin, d av u lcu V ay- v ay A hm ed, zilci Y usuf, d av u lcu Ham za, n ak k arezen M ustafa, z u rn a zen A hm ed, z u rn azen Siyavüş, n a k k arezen M ehm ed, d a v u lc u O sman) teşk il etm ek te id iler (4).
18. asrın sonunda ve 19. asrın b aş ların d a b e stek â r h ü k ü m d a rla rın hi - m ayesinde olan m usikim iz ihtişam lı bir d evrini yaşam ış, saray saz ve şa rk ı tak ım la rın ı ü sta d la r işgal et - m işlerdi.
II. M ahm ud d evrinde saray ın laz tak ım m d a (Sadullalı Ağa, Ahm ed A- ğa, İsm ail Efendi, A bdi E fendi, H â- şim Bey, A li Efendi, Ş a k ir Efendi, A rif Ağa, Hacı Etlıem Ağa, H üsnü
E fendi, O sm an Bey, E them Bey, h a cı İzzet Ağa, İsm et Ağa, Said D ede, K a d ri Dede, A li Dede, H alil Dede, Hafız H üseyin E fendi, H acı M ehm ed Ağa, B altacı M ehm ed E fendi, Hafız Ö m er E fendi, Rıza E fendi, Y ağlıkçı- zade A hm ed E fendi, E them E fendi, k a n u n î M ehm ed E fendi, hafız M us tafa E fendi, Ilu rş id E fendi) b u lı • u - y o llard ı.
B u n lard a n ay n ı zam anda sesleri gü zel olan (SaduTlah Ağa, A hm ed Ağa, İsm ail E fendi, A bdi E fendi, H âşim Bey, A lı E fendi, Ş ak ir E fendi, Hacı E them Ağa, Osm an Bey, H acı E them Bey, H acı İzzet Ağa, İsm et Ağa, S a id D ede, Rıza E fendi, Y ağlıkçızade A hm ed E fendi, E them D ede, k a n u n î M ehm ed E fendi ve Ilu rş id Efendi) saray ın (şarkı tak ım ın ı) teşk il edi - y o lla rd ı (5).
B u m usikişinaslarım ızın çoğunun besteleri kay b o lm u ş b u lu n m a k ta ve ancak zam anım ıza in tik a l edeb ilen ler zam an zam an çalın m ak tad ır. Elde m evcud, isim leri yazılı bazı gü fte - lerin b u d ev ir sa n a tk â rla rı ta ra fın - dan bestelendiği an laşılm ak tad ır.
İsm et A ğanın p u selik aşiran faslı (Ey v elin im e t-i âlem hem an - V erdi teşrifin cihana taze can - G örm edim -hiç böyle firk a t b ir zam an - V erdi
teşrifin cihana taze can...)
A ynı d ev ir b estek â rla rın d an E them B eyin tarzın ü v in şark ısı (Ey P adişahı zü latâ - K ıldın k u lu n lû tfa seza - Ö m rü n füzıın e tsu n H ûda - K ıl r u z -ü şeb, zevkü safa...)
D erviş İsm ail E fendinin saba b u se lik faslı, p eşrev k em an i M ustafa A - ğa, sem aî ta n b u rî A rif Ağa (Y âr ile âteşm ek ân olsam da g ü lşen d ir b an a - L âk in ansız, g ü lis ta n -ı dehri g ü lh an - d ir b an a - N av ek -i aşka nişan dey u ta ’n eylem e - Bu h a d n in en kaşıba zira ki şen d en d ir b an a - A m an am an ölsem de g ü lşen d ir b an a.,.)
T an b u rî O sm an B eyin tarzm ev in şarkısı (Ey d ilb e r-i işvenüm a - Ez canü dil ben m ü p telâ - K ıl dem be- dem lü tfü ata... Can içresin, c an a n
sın - Hem işvede b ir tan esin - P eri m isin, eya nesin...) (6).
Eski âlem ler dağılm ış, fasıl h e y e t leri susm uş, birçok b e steler kaybolup u n u tu lm u ştu r. F a k a t b ü y ü k şairin dediği gibi:
Düşülür bir hayale zevk alınır, Belki hâlâ o besteler çalınır, 1
Gemiler geçıniyeıı bir ummanda.
(1,2) A tâ, E n d eru n ta rih i cîld 1. (3) T opkapı S aray ı R evan k ü tü b - hanesi No. 1793.
(4) T opkapı S aray ı arşivi No. 304. (5, 6) T opkapı S aray ı arşivi No. 850 (A tâ Bey, E n d eru n ta rih in in b i rin ci cildinde b u zevatın bazılaıile b e ra b e r II. M ahm ud d ev rin in diğer m usik işin asların ın isim leri de z ik re d ilm ektedir.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
