Marnura lletgim Dergisi, Say:2, Nisan 1993
SEYIRLIK
or,0rrlpn
"Tek bir uygarlft belgesi yoktur ki, aym anda
barbarhlrn da belgesi olmasrn" Walter Benjamin (x)
Yrd. Dog. Dr. Nurgay
T0RKOCLU
MARMARA UNIVERSITESI
lletigim Faktiltesi
Giri$
Toplumsal bir ortakhlr gerektiren etkinlikler, kiilttirel devamhh$rn hangi yollarla sallandr[rnrn giistergeleri olabilmektedir. Kimi zaman kendi iginde bir son
olan "iiltim", toplumsal canhh$rn siirdiir0lmesinde tinemli bir iglev iis0enmektedir. YaEamrn sona ermesinin, toplumsal ba$arr kuvvetlendirici bir iizellile nasrl
biiriin-diili.i sorusuna yarut ararken, kurban ttirenlerinden baqlayaralc, seyidik ohnak [izere hazulanmrq dliirn giisterilerinden bazr timekler vereceliz. Bugiin yagadrlrmrz ortak-hklann kcikenini tiirniiyle gegmigte aramak gibi bir amacrmn olmamakla bidikte, uy-garhk siirecimiz iginde gegmigte kald{rnr diiL$iindtiltimtiz (diiEiinmek istedi$imiz) bazr elilimlerin giiniimtizle benzer yanlar tasrdrglna dilftat gekmek istiyoruz.
Seyirlik til0m gtisterilerini, iginde banndrrdrtr giddet unsuru ile birlikte bir
toplumsal iletigim bigimi olarak ele almaktayu. Bu iletiEim bigiminde siiylencesel (mythic) bir s<iylemin kullamldrlrm gtirmekteyiz. Spectacle kargrh$r olarak kullandr-lrmrz seyirlik gtisterilerde birincil <izellik, seyirci igin "gtir0nenin" dnemli olmasrdu. Yunan dramasrndan bota giireqlerine dek seyirlik gttsteril% dolal gtin rgrlrm gdlge-siz ve dogrudan toplayan bil aEk alanda gdrkemli bir bigimde dtDenlenir
(l).
Ctinti-miiz seyirlik gilsterileri igin fiziksel mekan artrk zorunlu degildir. Kitle iletigimaraq-lan, <izellikle televizyon, kolayhkla ortak kamusal alanrn sahnesi/arenasr olarak algr-lanabilmektedir. Gdsterilerin ttkn dikkatleri tisttinde toplayacalr g<ilgesiz rErla hala gereksinimi vardr; elektik, istenen aydrnlatmayr sallamak igin giinrErlrndan daha uygundu artrk.Asrl inceleme alammrz olan kitle iletigiminde, insamn kitlesellegtik-Ee, insancrl "empatik" yetilerinden uzaklaqtrlr kaygrsrm g0ndeme getiren pop0ler se-yirlik tiliimlerin gekicililini; giddet ve kamusal alan kavramlannrn yardrmryla anla-maya gahEacafrz. Seyir, sergileme; giisteri, gdsterimleme; oyun, etkinlik; edim, ey-lem siizciikleri, iizellikle aralanndaki anlam farkhhklan diigiiniilerek kullamlmrqh
r
(2).
Bu araEtumaya baqlarnamtza neden olan iirnek bir televizyon programrm "OOtittti bir Cinayet Oyunu" baEh[ryla en sonda sunmayr tercih ettik. Giindelik ahg-kanhklar olarak yaEadrlrmrz siiylencesel gergekliklerin karmaErkhlrna belli bir uzak-tan bakmanrn yararh olabilecetini dtigi.iniiyoruz.
I.BOLOM
TARIHSEL
GELI$IM
TENDEor,urrr
GoSTERILERI
l.Oliimiin
Yagama Hizmet Eder Hale Getiriligia.6ttim
KorkusuMitotojik ciyktilerin golu ciliimiin kctkeni ile ilgilidir. lnsanrn dolasr gereli
<lliimlii oldulu anlayrqr, mitolojik ve ilkel dinsel dtiEtincede kabul edilmez. Olim ola-yr si.irekli ve inatgr bir tavrrla olumsuzlanr; yagam olumlanrr (3).
Oteki diinyaya agrlan kapr olarak <iliim korkutucudur, bilinemeyendir. lnsan
yaEamrnr tiliimiin gdlgesinde si.irdlrtir. Yagamr sevip, onun nimetlerinden mutluluk duyan kiginin tehdit edici sondan korkmasr gerekir. Ol0m ve ill0miin imkanr-<iliim-stizliik-bugiin oldugu gibi her zaman en garplcl temayl olu$turur (4). QaldaE insanda <iltim korkusu, kiEinin reel toplumla etkileqimindeki gaqkrnhlrnr, yeniklilinin ona
yo-lun
olarak duyumsattrrdrlr kiqisel yetersizlikler ve srnrlamalann bir yansrmasr ola-rak ortaya gftmaya baglamaktadu (5).Uygarhlrn en erken evrelerinde bile insanrn <iliim korkusuna kargr bir g0g araygr iginde oldutu gdrtili.ir. Bu arayrqrn araglan ne olursa olsun tizti; insamn daya-mgm4 yani ya$amln birlifinin bozulamazhlrm ve yok edilemeyecefine duydu[u gii-vendir (6).
Sanatsal ifadesinde <iliim, golu zaman yagamr do!rudan temsil eden
cinsel-likle birlikte anrlu. Erotik-dliimciil sahneler, Thanatos ve Eros'un ortaklrtr, iiltimti
zevk ahnabilir bir nesneye dcintiEtiirme aflusunun sonucudur (7). Aries, riliimi.in giz-lenmesi gerektili diig0ncesinin 20. ytizyrlda ortaya grktrlrm sti'yler (8). Oliimi.in kargr-lamgrndaki farkhhklan tarihsel dcinemlere gcire qematize etmekten kagrnarak,
siirek-lilik
kazanan gegig unsurlanna daha yakrndan bakabilece[irnizi sanryoruz.b.Hayatta Kalanlar
lgin
CenazB Tiirenlerine KatrhmToplu gtisteri ve tcirenler, <iliim kargrsrnda dayamEmayr sallama iglevini iist-lenir.
Birlihelilin
giicii ile kollektif davranrglann zorlayroh[r, yagama inancrm giig-lendirir (9).Cenaze ve yas tdrenleri, yagamm devam etrnesi umudu ile yok oluEun
tucululunu birlikte banndrru. Dini inanglar, t<irene katrlanlann sarsrlmrE dayarugma-srnrn yeniden kurulmasmr, yeniden moral kazanrlmasrnr satlar (10).
Hayatta kalanlardaki <iltim korkusunu a$ma arnaclyla grubun birbirine tutku-lu balhhlrnr giiglendiren dayanqma eylemlerinden biri, cenaze kireni sonrasr bir
ara-da yemek yemektir.Yemek sofrasrmn bollulu, ya$amm iiliime karqr verdili bir yanrt anlamrnr tagu (11).
Cenaze tiireninin modem tavulanmrza da taqrnan <inemi, btiyiik <ilg0de
hayat-ta kalmaktan dolan sugluluk duygusuna balhdu. Sugluluk duygusunu gidermek igin kefalet tldeme gereksinimi ile cenaze t<ireni <ilii ile olan hesabrn kapatrlmasr ve onunla bang iginde kahnmasr igin yerine getirilmesi gerekli bir etkinliktir (12).
Bir <iltim olayrnda cenaze t<irenleri, hayafta kalanlann davranrglannr belirle-yen tabu adetler arasrnda, <il0yti canhlardan uzaklaqtrmanm en agft bigimidir.
Mur
lak bir felaketolan iiliimle kargrlagan 6len kiqinin canhlan krskamp onlara k<itiiliik ya-pabileceli d0giiniiliiLr (13). Yaqayanlann <iltimiin kdtiiliiklerinden kendilerini koru-mak tizere farkh toplumsal adetlerde, iilen kigiyi y0celtmek veya ondan tamamen kur-tulma, onu yok sayma yolunu segtikleri giiriilmektedir (14).
Oliimiin ruhunu koruyucu ruha &iniiEttirmek igin baa t<irenlerde spor yangla-n, beceri ya da gans oyunlan oynanr (15). Bciylece oyun cil0 ile canhlan aynEtrncr bir iqlev taEu. Bu oyunlarda trirene kablanlar iki tarafa aynlu ve miicadele ederler. Oyun iinceden kurgulandrlr igin kaybedenler 0ziilmez ve tdrene katrlanlann tiirniin0n kaza-nan tarafa gegirilmesiyle oyun sonuglanu (16).
2. Yiiceltilmig Oliim Gtisterileri
a. Kurban Verme Tdrenleri
Yukanda
fizikel,tiliim
olayrnrn ilkel oplumlarda nasrl karqrlandrlrnr gtir-diik. Kutsal bir triren bigimindeki rildi.irme ediminin; kurbary'adak tdrenlerinin de top-lu bir gdsteri olarak birlegtirici yanr konumuz agrsrndan anlamhdr.Kurban etme olayrndaki rildiirme bigimi, bir giddet edimi olarak adlandrd-ma4 katdanlar tarafindan. Kurban vermede temel ilke, "yerine bagka bir gey koyma" yani ikame ilkesidir. lstenen bir geyin elde edilmesi amacryla bedel ddemeye iliEkin
oldulu igin, kiiltiirel s0reklilili sallayrcr bir arag durumundadr (17).
Kurbandan akrtrlan kan, yagamrn tizii olarak kabul edilir. Kurbamn itldtirtil-mesinde ya$ama aracilrk eden bir 6liim vardr (18). Kurbanrn kutsallaEhnlmasr yo-luyla insanla tannsal varhk arasrndaki ballantr sallandrktan sonr4 aym kurbanrn yok
edilrnesiyle baglantt kesintiye u$ar. lnsan ile tann arasrnda kuulan bu iletigim
boglu-gq
tann tarafmdan bektenen iyilikle doldurulacakt[ (19).Tiim ku.ban &irenleri yerytizii ruhlannm Siinliinii almak
yahltmak
veya krrrbanrn ruhunu koruyucu ruha diin$tiiLrmeyi amaglar(2O).lnsan veya hayvan kurban etrne bigiml€rinden giiniimiize kalan, Meksika, ls-panya, Tiirkiye vb. iilkelerde yalruzca koyun, horoz, kurban edilmesidir(21).
Bataille'a gtire alet kullanan insan, hayvam ve dogayr nesnelettirmeye balla-mr; ve artrk geriye diiniilmesi olatraksrz ha)Nancrl dolaya iizlemini kurban tiirenle-rindeki liddet gitsterimiyle gidemeye 9ah!mr:td22).
Kurban etme ttirenleri dliimih seyirlik bir ballayrcr olarak kullammrm ilk tir-nelidtu diyebiliriz. Sonugt oltada
br
itldiirm€ edimi olduEu halde, yticeltilmig bigi-miyle kusal, dirsel, duzen saglayrc! ve eglerrce verici iqlevler yiik.lerun& gitsterileredeli5ik bigimlerde daha soua da rasdanacaktrr.
b. Yunatr Dramas! Olimpiyat ve Diotrisoe
Tiircrleri
Thomson, Yunan dramasmrn kiikenledni incelerkeq itlumciil $iddet atueleri-nin ancak yapmacrk olarak bulundugunu siiylemektedir. Yalandan iiliim adr verilen insan bigimindeki kuklalar pargalanmakta, oyuncular iilrne/tildiirme taklitleri yap-maktadflar. Ancak hi9 bir zaman ciddi yaralanmalara yol agmamak igin Olirnpiyat oyunlannda ya da giisteriler& gergek silahlar kullamlmasma izin verilmemektedir (23).
Olimpiyat oyunlannn ilkinin l.O. 776 yrlurda ba5ladrlr kabul ed n. Oyunlar be! kiime& toplanrJdl: kolu, atam4 giirel, halka atna ve mraak fdatrna. Beden giicii ve peviklili ile ilgili bu o),unlann yam sra miizisyen, gair ve iiykiiler kendi aralannda yetenek yan$ yaparlardl Siddet igermeyen sportif kurallara uymak zorunluydu(24). Ergenlile gegiq tdrenlerinde ise, ciddi yaralanmalhr onaylanmakla birlikte,
olgunla[manm kamh olarak acr gekmeye kadanmak anlamma geldili igin, erginleme tiircnlerindeki giddetin eglenc€ gaisterisine diinqmesi siizkonusu degildi(2s). Fran-slz antropolog Clastses, Ciiney Arnerika daki geleneksel yaprlanm koruyan
ku
deri-liler
iize
ne yaphlr ara{ulmalardq erginleme tiircnlednde "i{kencenin" vadrgrndan s,ttz eder. 6eng erkegin topluma kabul edilme tiirenletinde gencin kendi eliyle viicu-dunu yaralamasr. bay ms ile sonuglanan igkenceloyapmasr adettir. Ancak bu "adarn olrna' titieried mutlak bfu sessidikle izlenir. Gencin cesareti iizerinde a9* bir e&i ya-pacak coqkulanmalardan kagm ndr (26), Clastres bu igkencelerin viicuttta izbmka-cak biaifide yap masrru, toplumul yasalannn
iimit
boyu tatmacak vucut iizerineyaz
mast olank deEerlendirir, Biiylece iqkence, ileriye dtltiik bir yaatr-yasaya dd-ntlgiiLr ve kiqilerin hafualannda silinmeyecek bir yer tutar. Bu, izleri ta$yar atlnlumun mah olmaya rrza gcisterdiklerini kanrtlar(27).
Tcirenlerde qiddet unsurunun bulunmasr Thomson'a gore, toplumsal de[iEme siirecinde ortaya grkrnrg olan geliqkilere ba!h cogkusal zorlamalann hafifletilmesini sallayan bir annma iElevi iistlenmektedir (28). Dionizyak ciimbtiqlerde biittin kahlan-lar kendilifinden, amagsrz davranrglar, histeri ncibetleri gegirirlerdi. Bu toplu
eflen-celer acr gekme oyununa ddn0qiince artrk yalnuca yorumcu oyncular kendilerinde qiddet belirtileri gcisterebilirler, seytciler korku ve acrma hissiyle yetinirlerdi(29).
Seyirlik oyunlarda annma ilkesi, bastrnlm{ co$kulara uygun grirtilen kanal-lardan cizgi.irce grkrg yolu sallanmasrydr. Bu yolla kendini temizlemig olan yurttaE, yiiceltilmiq cogku gosterilerine katrlmakla rahathyor, daha mutlu ve uyumlu bir yurt-taE oluyordu(30)
3. Eslencelik ve
"Ibretlik"
Oliim G6sterileri a. Gladyattir Oyunlarl"$aEaL oyunlann meraklilan kogun, kogun... Kapua'nrn saygrdeler vatandag-larr... 0nlti gladyat<irlerin nasrl vurugtuklarrnr, nasrl <ildtirdtiklerini gcirmek fusahnr kagumayrn"(31)
Ftomm'un "giigstiz insanlann giddetten sadistge zevk almalan" (32) diye nite-lendirdigi gladyat<ir diiviiqii seyircilere, Koestler'in Slrartaktis romanrnda
canlandr-drlr gibi, yukandaki galnyla baEhyordu.
Bugtinkti balogtmrzla gergekten de gladyatrir oyunlan; savunma gtic0nii
yitir-miE bir insan iizerinde ona zorla acr gektirerek egemenlik kurmak insanr nesneye dri-niiqttirmek anlammda(33) sadistgedir.
Ancak Roma lmparatorlulu'nda diizeni destekleyici, politik yanr
alr
basan, popiiler bir ellence bigimi olarak kabul edilmekteydi. Kendi &jnemi iginde birrasyo-nellili
vardr. Modem toplumlarda kesinlikle onaylayamayaca$rmrzr siiyledilimiz buvahget gcislerilerinden aslnda pek de uzaklEamadrlrmrza dikkat gekrnek iizere,
glad-yat<ir diivtiqlerine/oyunlanna biraz daha yakrdan bakmayr dneriyorum:
Ansiklopedik bilgilere g<ire gladyatrir oyunlan baElangrgta kutsal ruhlara
in-san kurban etmek amacryla d0zenlenen kirenlerdi. Roma da ilk kez l.O. 2@te baEladr
ve l.S. 404 yrlnda Fkistiyanl{rn imparatorluktaki egemenlili sonucu
yasaklanmasr-na dek biiytik ilgi g<irerek stirdiirtildii. Gladyatrirler; savaq tutsaklan, mahkumlar, ve
cizel okullarda yetigmig (az sayrda) g<iniillti kiEilerdi. Forum da ya da anahteatlarda dtizenlenen bu kanh oyunlardan dnce bir resmi gegit trireni yaprlr, gladyatdrler impa-ratoru "Yaqa Sezar, rili.ime gidenlerden sana selam" diye bafrarak selamlarlard(34).
Oyunlann zevkli gcisterilere d<iniigmesini iistlenenler (35) arenayr bir sirk
gi-bi diizenliyorlar, seyirlerin gtivenlilini sallamak igin gerekli drnekleri ahyorlardr. Once grup halinde veya gift olarak gladyat6rler dtiviigiiyorlar, sonra vahqi hayvanlar-la gladyatiirlerin mticadeleleri sergileniyordu. Kanh arena, giisteri aralannda iist0ne
taze kum, Eigek yapraklan ve gtizel kokular serpilerek temizleniyordu. Bu temizleme iElemleri srasmda ciiceler, kadrnlar ve palyagolar ddvtigme taklitleri yaparak, ya da sanatgrlar mtizik galarak seyircileri eflendiriyorlar& (36).
Imparatorun seyirci olarak katrldrlr bazr biiyiik gcisterilerin aralarrnda halk
tabakasrna piyango biletleri dafrtrhyordu. Dolu bilet yakalayabilenler, bahge iginde bir kttllq bir kttle, muhteqem bir elbise, ya da amfiteaba satabileceli vahgi bir hayvan kazanryordu. lmparatorun qerefine halka bedava yiyecek ve igecekler dalrtrhyor, olay gergek bir seving g<lsterisine ddnUEUyordu (37).
Oyuncu/kwbanlanyla seyircileri, belli bir dozda tutulan qiddet unsuru-seyir-cilere herhangi bir zarar gelmesi mutlaka <inleniyordu-ve heyecary'rahatlama
kurgula-n, CnCiilleri ile gergek bir ellence gdsterisiydi gladyattir oyunlan.
Yaralanan veya <ilen gladyat<ir igin seyircilerin iiziilmeleri gerekmezdi.
Qiin-kii
"gladyat<irler insan defil, arenada cilmek iqin yaratrlmrq hayvan sayrludt" (38). Oysa bu gladyatiirlerin arasrndan gftrp zincirlerini kran Spartakiis; "bizi d<iviiqmeye zorluyorlar, fakat kendi hayatrmrz igin delil de, dlerek onlan ellendirmemiz igin. Ne-den?" diye sorabilecek kadar insandr (39).Gladyat<irlerin; bu <izel egitilmiq, giiglii ama insan drEr sayrlan d<iviiqgtilerin dramr, pek gok sinema ve televizyon filmine, yazrnsal metinlerde de edebiyat ve ince-leme yazrlanna konu olmugtur. Son yrllarda, Hollywood. Universal Stiidyolannda
ge-kilen bir televizyon yangma programrnda ise, "Amerikan GladyaRirleri" adr ile
tii-miiyle e$encelik bir malzeme olarak canlandrnlmaktadu (4O). Amerikan Gladyatcir-leri, tarihsel kosttimler iginde arena dekorlu televizyon sttidyosunda "dtiviigmektedir-ler". Sradan televizyon izleyicisi olan yangmacrlar, bir takm engelleri aEarak, sert gcirihiirnl0 adaleli gladyatiirleri yenmeyi baganrlarsa, para drCiilti ve gladyatcir tinvanr kazanular. Son derece abartilr bir anlatrm dili ile spiker, gristerinin heyecanrru arttmr. Artrk gtiniimtiede gladyattirlerin insandrgrhir. iistiin gtice sahip kahramanhla diiniig-miigttir.
b. $iivalye Turnuvalan
Kilisenin gladya&ir oyunlanna kargt grkmasrrun en dnemli nedeni putperest-lik diinemine ait Dionizyak halk bayramlarryla olan ballantryr ortadan kaldumaktr. Aynr nedenle, ortagaE Avrupa'srnda Ecivalyelerin dliimciil yaralanmalara yol aqan
murak oyunlarr da kilise tarafindan onaylanmryor ama engellenemiyordu. Ashnda bugiinki.i spor karErlaqmalannrn bir benzeri olarak E<ivalyelerin gruplar halinde gug
savaEr yaptrklan bu oyunlard4 seyircilerin cogkulanmaktan baqka bir grkarlarr pek yoktu (41). Soylu bayanlar igin durum biraz farkhydr: Leydiler, g<ivalyeleri kur yapa-rak cesaretlendirmek iizere karErlaqmalarda seyirci olarak bulunurlardr. Btiylece g<is-leriler bir griniiLl galma rekabetine dcintigtirdii (42). Burada soylulara ait kanh g6steri-lere halk tabakasrnrn seyirci olarak katrlmasrrun feodal &inemde hog g<irii{memesinin
ayrrmr ilgi
qekicidir.
:Feodal ddnemde savaE da ttim g<irkemli donammryla soylulara <izgii, neEeli bir kanh gosteriydi (43). Savagtan ahnan zevkin, coEkulandncr eylemlerinin yanrsr-ra kazanana salladrlr maddi grkara dayandr$r agrktr (44). Gergek savaEta oldu$u gi-bi, g<ivalye tumuvalannda da ashnda maddi grkar grizetilmekteydi. Beceri ve g0ciinii kanrtlayarak yenen taraf, yenilenin atrna ve egyalann4 bazen de kendisine sahip ola-biliyordu (45).
Yine de birtakrm kurallara uyma zorunlululu vardr kugkusuz. Tumuvalann d0zenlenmiE kurallan qdvalye gruplannrn kararlanna g<ire deligmekle birlikte, hep-since de amag, kargr tarafi atmdan dtiEiirmekti. KarErlaEma srasrnda atr yaralamak ya
da giivalyeyi milferini grkardrktan sonra krlrgla yaralamak yasaktr(46). Gidildii$ti gi-bi. d<iviigen insanr donanrmrndan ayrmayr baqarmak, yani salt grplak insan haline ge-tirmek, zaten onun yeniklilini saSlamak olarak kabul ediliyordu. Insanrn silahsrz ve hayvansrz kaldrlr zaman ezik, yetersiz oldulu bir ddnemdeyiz burada. Bedensel acr
soylular igin bir diiEktinl0k sayrlmakradr. Kadrnlar, gocuklar ve ba[rmh kciyl0ler, alt dfzey sayrldrklan igin, bedensel cezalarla kargrlaqmaktadr. Egemen srmf iiyelerine ise, saygrnhklarrna zarar verecek fiziksel ceza yerine para cinsinden cezalar getiril-migtir (47).
Feodal ddneme ait tarihsel belgelerde de yalnrzca haksrzhla ulrayan azizle-rin saldrganlara acr gektirme cezalanndan agrkga s<iz edilmektedir. savaElar ve afet-lerdeki yaralanmalar, <iltimler, sanki kurbanlar hig acr gekmemigcesine kibarca akta-nlu. Acrrun bu g<iriiniirde yok sayrlmastmn nedeni, Duby'ye grire, acrmn
algilanma-masr detil, ktigiimsenrnesidir. 13. yuzyrl sonunda kilisenin gcivalyelik
kahrarnanlan-na ait olmayan <izelliklerinin ortaya grkmasryla, acr geken lsa'nrn kimlilinde, acr insa-na ait ve merhamet edilmesi gereken bir duygu olmugtur (48).
c.
Olim
cezasrSeyirciler ve kurbanlar arasrnda empatik bir balrn her zaman bulunmnmasr olasrhlrnr dolal olarak kabul etsek bile, tiim <iliim seyirlerinde hayatta kalanlar/seyir-ciler agrsrndan ciliim korkusuna karErlk veren bir "ibret" unsurunun varhlrndan sciz edebiliriz.
ottim
itrettit
uir gdsteriolmasrnn en garprcr <irne$ini, kamuya agrk <iliirn ce-zalannrn uygulanmasrnda gdriiyoruz. 18. yiizyrla kadar iiltim cezalan hemen her iil-kede igkence ile yerine getirilmigtir (49). Birey-toplum iligkilerini eleEtiren bakrqmgeligtirildili
bu ytizyrlda.Aydrnlanma dtgiiniirleri igin tilum cezasrmngerekliliIi
iinemli bir tartrgma konusuYdu.Rousseau, tiltirn cezasrmn bir son gare olarak gereklilifini savunurken,
volta-ire de illtim cezastnln kaldrdmasrna taraftar olmadrtrnr agrkhyordu (50)'
Beccaria ise <iliim cezaslnm caydrncrhk gticiiniin abartrlmamasr gerektilini stiyleyerek, toplumsal fayda getiremeyecelini savunur. Beccariaya gcire; "bir suglu-nun infazrnda hazr bulunan insanlann golunlulu igin iiltim cezasr bir gtisteriden iba-rettir. Az sayrda kigi igin ise infaa utanmayla kanglk merhamet hissi meydana getirir. Oltim cezasrmn gayesi olan yararh korkudan ziyade igte bu iki his, seyircilerin ruhunu kaplar"(51).
oltim cezalanmn devletin gi.ivenlilini tehdit edici en
alr
suglara verilen ve devletinbirli[ini
sallayrct bir iglev iistlenen dldiirme eylemi olarak <inemi, bu maka-lenin srn[lan iginde gerelince ele alamayacalrmrz kadar genig kapsamhdf. Ancak burada gok krsa olarak, delinmeden gegemeyecelimizi dugundtiliimiiz <irnekleri anabiliriz.Antik gallard4 soy toplululu dcineminde <iliim cezalarr, kamn iictinti alma-kan davasr-biqiminde g<iriilmektedir. Soy toplululunun iiyelerinden birisi ttldii'r0ldii-liinde onun kamnrn ociinti almak soy'a diiqmektedir. Bu durum dofrudan, cinayet sonrasL "kana kan" yoluyla cinayetin verdiii zarann giderilmesi dtiSiincesine
ballrdr
(s2).
Eski Yunan'da Atinada
l.o.
624 yrhnda Drakon'a hazrlatrlan ceza yasasrnda<iliim cezasr,
artk
aristokratlann mallannr ve canlaflnr korumaya ycinelik iglemeye baShyordu (53).Topluma fuiksel zarar vermemekle birlikte, "saygrsrzhk" yaptrlr gerekgesiy-le iiliirne mahkum edilen Sokates ise toplumsal tehlikenin boyutlannrn
algrlan4rnda-ki
farkhhlr,1.O.399'daki kendi segrigi itltlrn bigimiyle bize gdstermektedir (54).Platon'da dliim cezasrnrn toplumun sa!h$ igin gerekli oldu$unu g<iriiyoruz: ruhsal veya
fizilael
bozukluklan olanlar, salhkh olanlara ayak balr olacaklan igin ttldtirtilmelidir Platon'a gttre(55).Roma'da dliime mahkum edilenler arasrnda belli bir ayncah$a sahip olanlara (<im.Seneca'ya oldulu gibi) intihar etme iani verilirdi (56).Ancak garmrha gerilerek
dldiiriilme gitslerisi, impataiorluEa lu ya da bu bigim& isyan edenler iqin kagrnrlmaz bir sondu. Mesib lsa da hpkr Spartakiis ve ayaklanan kdlele! gibi Sarmrha gerilerek
sergilenmiqti (57).
12.yiizyrl Engizisyon mahkemelerinin kdtti !,iihretinin' kiliseyi korumak
ut-runa, binlerce sugsuz insanl iiliime mahkum etrnesine dayandlglnl burada antmsaya-bilidz. Ortaqag'da ttliim cezasr yine de "biiyiik neden" sayrlan 'kan" suqlanna verilir-di. ve Yiiksek Yargrg ile kont mahkemeleri arasrnda yetki gekigmesinin odak soru-nuydn(58).Hobbes ite baqlayan "toplum sitzle{mesi" anlay{ma gelinceye dek dlitn ce-zalaflna !atandasla n kaqr koyma haklalnrn bulunmasr dile getirilemiyordu (59).
Oliim cezalannrn kamuya agrk bigimde uygulanmaslnda, devletin otoritesi-nin kanrtlanmasr kaygrslnm dn planda yer aldrlrnr siiyleyebiliriz. lnfazr izleyenler agrsrndan bu tiir dliimlerin eElencelik hale ddniiltiirtilmesinin
oorite
tarafindan amaglanmadrlrm ileri siirmekyanl\
olmayacakbr kan$mdaylz. Tiim toPlu giisieri-lerde oldulu gibi, infaz alanlmn gogunlukla tecimsel glkarlarla' satlc ar ve gdsterici ler tarafmdan bir panayf yerine diiniistiiriilmesi' "as " gdsteriyi diizenleyen otoriie-nin amaclnl eikilemeyecek bigimde denetlenmektedir.d.) oiddet ieeren spor
kartrls{malan
Spor kargrlaqmalanmn scyirci toplulu!u iiniinde tiirensel bir diizenlemeyle gergekleltirildigi ilk 6mek olarak Olimpiyar oyunlannda $ddetin yer almadrEmr gdr'
miiltiik. Spor olarak adlandurlan etkinlikleri kabaca vurugmalardan' sans oyunlann-dao ayran; insan gi.iciiniin, bilgi ve bcceriyle birlikte iistiinli.igtinii yanqmacr bi! ka.rlF lalmada kamtlamasrdir. Spor kargrlEmasma katrhm, bdylcce mesleksel bir etkinlik-tir. Katrlmcllar, oyunun kurallan kaqrsrnda e$it haklara sahip sayrltrlar. Kar$llEma srasmd& kurallann yerine getirilmesini sallayan g<izetimciler ve miidahale hakkr ol-mayrp yalmzca olayr izlemekle srnulandrnlan seyirci toplulugu vatdu. Spor
karltla5-malalnrn giislerimlenmesinin, sembolik bir sunum
delil'
katrhmcrlann gergekten miicadele enigi bir yanlma olrnasr bekleni!. Sporun igerilindeki oyun kawamr da yi-ne yalnzca seyirce iiniindeki gdsteri alan ile smrlandmlru$r.(60) Bu alan drguu9r-kan tavu ve eylemler spor olarak adlandurlmaz.
Kar$rla$manm dnceden belirlenen oyun kurallan iginde qiddet iilesinin bu-lunmasr, kas giicihiin iine grknF boks ve ge$itli giireE tiirlerincle olagan kabul edilir. Bu spor tiirlelinde gii9lii ve becerili insan, daha giiglti ve daha becerili insanla karEr
kar!tyadrr.
Barthes, 'The World of Wresrling" adh makalesinde giirerin, dzellikle Ame_ rikan giireqinin tam bir gdsteri sporu olduguna dik*at geker. Iyi olamn k^zandrgL bdy_
lece "ilahi adaletin" yerine geldili iddiasryla, Arnerikan giirerinde giirewiler gdsreri-de takmdrklan kiqilikleri de sergileme imkanr bulurlar. Kiqilikleri; takma adlar, fi_ ziksel dzellikler ve jestterle belirginle5t. GiireS biiyulii, gijrkcmli
bi
ellence halinediiniiqijLr (61).
Giiglii hayran ile daha giiglii hayvan ka{rlEmalan (horoz ditvii{0, deve dit_
viitii
vb.) bazr toplumlarda spor etkinligi olarak kabul edilmekle birlikte. esas olarakqans ve dte diinyaya iliqkin seyirlik e!lencelerdi(62).
lnsan-hayvan kaqrla5malan ise, gladyatiir olunlanndan bu yana farklhk ka-zanmlq. insamn dogaya karll sembolik bir meydan okumast bigimine ddniilmii$tiir. Kurallan koyan, uygulayan ve seyreden insann doga iizerindeki eEemenlik gdstcrisi-nin "spor" olarak algrlandrgr bi. itrnck iizerinde durmak istiyoruzi bo!a gilre$leli.
Endiislii lai! ve yazar [,orca; "lspanya,
6liimiil
ulusal bir seyir oldugu tekiil-kedir" derken, bola giire$inin basir bir kanh gdsreri olmadduu, kiilriirel bir odak nire_
ligi ta{rdrgrru vurguluyordu (63).
lspanya'daki bugiinkii bigimini 18.'y. orralarmda alan boEa giire{lcri. lspan-yollar igin "!iddet" igeren bir giisteri sayrlmaz. Mawin.in ayTl;trnnasryla bola giireg-lerinde ddrt unsur bulunmaktad[ (64).
I. Yaralanma ve 6liim riskine giren bir adam, 2. Kamuya aetk bir alan.
3.Vah|i bir bola (kontrol edilrnek ve dldiiriilmek ijzcre) 4. Kiiltiirel kudama-
ririiel-BoEa giirelinde kcsinlikle uyulmasr gerekcn a,,nntrh
bi
protokol virrdr. Ma, tadorun boEayla mUcadelesindeki tiddet tiimiiyle aragsal<tu.; bolanrn cildiiriilme ille-mi asrl amagtrr. Kuraldrgr bir pkilde bolayl tjldiiLrmek matador igin onunuzl.rkur(6s).
Kamusal alanda seyirciler matadorun kanrtlamasl gereken erkekliEi ve namr haktrnda biiyiik iilgiide elcltirel scsli yorumlar yaparlar. Asrl seyir konusu, matado_
run boEa tizerinde esretik bigimde bi! egemcnlik kurma gitsterisidir.(66)
Dtviilgii
boganm ise, hayranhk ve saygr giirmesine karqrn, varhlrnrn yegane nedeni, arenada dldiiriilmektir. lspturyollann. hayvanm acr gelsnesine tan* olmaktan zevk almadrlr savunulur. Uygarla5ma siireci iginde bL shndarllalma olarak kabul edilcn "insan ve insan d{mdaki biitiin canl ara mcrhamet etrne,' duygusuna saygr giisterilir. Protokol drqr davranarak bogaya acr gektirmck onaylanmaz (67).Matadorun dlmesi de (en azrndan drga vuruldulu brgimiyle) beklenen bir son
defildir. Ender olarak boyle bir olay meydana geldili zaman olen matador yticeltil-mez. Matadorun kahramanhlr dolayalhayvana kargr g<isterdili estetik zaferle artar.
Ohesi
kuraldrgrdu, kendi beceriksizligidir (68) .$iddet eylemlerinin seyredilmesiyle ilgili olarak, Eiddete tamk olma
durumu-nu genelleEtirebilecek bir aqrklama burada verilebilir: Zwar goren, acr geken "<iteki" seyirciden uzak olabiliyona, ya da ilgilenilmesi gerekmeyen bir gey/biri olarak de-lerlendirilebiliyorsa, failin de, tanrlrn da tanrk olunan eylemlerden dogan rahats&h-lrnrn derecesi azalacaktr (69).
Ellencelik ve ibretlik
iiliim
gilsterileri baghlrnda ele aldrlrmrz tirneklerin hepsinde ortak olan dzellikleri gtiyle sralayabiliriz:l. $iddet igeren bir 6ld0rme ediminin,
2
Kamusal bir alanda,3. T<irensel bir d0zenlemeyle (belli kurallar, bu kurallan gozeten denetleyici-ler ve belli bir amaca ydnelik olma durumunun, srnrlanmrg bir mekan ve zamanda) 4. seyirci toplululu <iniinde ( seyircilerin ortadaki giisteriye fiilen mtidahale etmeleri siiz konusu olmarnakla birlikte, g<isteri srasrnda ve sonrasrnda maddi veya rnanevi grkar elde etmeleri beklentisiyle) gergeklegmesi.
Seyircinin dogrudan ijltimciil g<isteriye katrld{r ling, ta{larnq cadr yakma vb. gibi qiddet olaylan bu <izellikleri ta.qrmadrklan, dijrzensiz giddet drqa vurumlan olduk-larr igin konu drEr tutulmuElardr.
$imdi yukanda saptadrf,rmrz; kamusal alanda, tiirensel bir dtizenlemeyle,
se-yircilerine maddi veya manevi grkar sallayan ve Eiddet igeren <iltim gristerilerinin top-Iumsal konumuna daha yalcndan bakabiliriz.
tr.
BOLTJMSEYIRLIK $IDDETIN
eEKtCILIGt
1. Kamusal alanda, seyirci toplululu <iniinde gergekleqen <iliim olaylannda qiddetin varhlr, gcisterinin en <inemli tamamlayrcrsrdr. O[im kendi baqrna <iliim kor-kusu igerdili igin ilgi gekicidir. Ancak ciliimle kargrlagan insanrn/canhnrn ciltime ve rildi.irene karEr bir mticadele iginde gOriilmesi ister merhamel ister zevk duygulanna kargrlft gelsin, seyredenin cogkusunu arttrnr. Mticadele, istenmeyen bir duruma kargr koymaya gahqmanrn hareketlililine yol agacaktr.
l.
Bdliimde "ellencelik ve ibretlik 6l0m gtisterileri" bathlmda ele aldrlrmzdmeklerde giddetin varhlr agrk olarak gciriilmektedir. Kurban ve erginleme trirenle-rinde ritiielleqmig giddet, iirtiik olarak
tilitniin
tehdit edici yamm destekleyici nitelik-tedir. Gladyatiir oyunlannda giddet 'blmazsa olmaz" bir heyecan unsurudur. $<ivalye tumuvalannda arbk giddet bedensel gi.ice do$udan balh olmaktan grkarak, silah ara-crhfryla sahip olunan bir artr-deleriizellili
gdstermektedir.6liim
cezalannda yine bir arag ftrhg, giyotin, ip, vb) kullanan cellatla kargrlagryoruz. Burada seyredilen ril-dtirme olayrm gergeklegtiren de ashnda celladrn kendisi delil, temsil ettifi, aracr ol-dugu otoritedir. $iddet otoritenin gristergesidir. Bola gtireglerinde ise protokollebi-gimlendirilmiE, beklenmedik sonuglann do$masr Qnlenmiq olan dldiirme ediminde Eiddet ag* olarak algrlanamaz.
Bir eylemin Eiddet olarak tanunlanmasrnda <incelikle bir "belinizlik" unsuru-nun varhlrndan xiz edilir.
a, $iddetin belirsizlili : Dtizeltilmesi neredeyse olanaksrz, geriye d<iniiqt ol-mayan bir bozgunculuk grirtintimti, Eiddetin temel rtzellilidir. Arendt'e g<ire amaca uygun yrkrm igin miikemmellegtirilmig giddet araglan, yine de giddet edirni anrndaki "cinceden kestirilemez" durumu cinleyemez (70).
Dolal, ola[an ve yasal olanak nitelendirilen durumlardan uzaklaqm4 yani "karga5a" giddetle birlikte akla gelen bir kavramdr. $iddette "olacaklan rinceden kes-tirememe" durumu, edimin kendisinde bir
kuralszhlrn
varhlrna igaret eder (71). Toplumun giddet eylemleri iizerindeki denetimininizayrfllr
veya yetersizlili de Eid-detin <inceden tahmin edilemez olmasrna dayandrnlr (72).fut"yr"
Eiddetin, seyredenler iEin ilgi gekici oluEunun kcikeninde bubelirsiz-lik unsurunun yattrirnr sriyleyebilir miyiz? Kanrmca belirsizlik <inemli ama tek baEr-na yeterli bir yanrt olamaz. T<irensel di.izenlemelerde. g<isterilerde kullanilan qiddet, seyirci igin iirkiitticti, somut bir tehdit olmadrlr gibi, eylemin betirsizlili dtizenlenmiq bir belirsidiktir. Toplum igindeki insanrn giddete bakrgrnda, geligkili gibi g<iriinen ama uzla{macr bir gatrgmanrn heyecanr gizlidir.
b. Uygarhk ve Eiddet: Insanrn qiddete iligkin toplumsal tavulan i.izerine ya-prlan incelemeler; giddetin olumlu mty'olumsuz mu, insan dolasrna my'toplumsalhla mr ait oldufu, ve Eiddetin ttirleri srmflandurlabilir mi sorulanna yanrt aramaktadrr.
$iddet, onanlmasr zor zararlar verdili tilgiide toplumsal bir olumsuzluk taEr. Toplum igin tehdit edici oldulu gibi (ve tam da bu nedenle) birlegtirici bir olumlu
yan
vardr. $iddetin yol agbg dltimden korkmak, herkesi dtizen ve refah iginde yaqamayabaplayan en dnemli etkendir (73).
Robbes'u izleyen Aydrnlanma d0giintirleri, giddeti uygarl* iincesi drineme ait
olarakgitrdiikleri igin olumsuzlarlar. ToPlumsal baglaylcrhk
illevi
drqrnda, liddet edimini olurnlayan, hatta yiicelten diiliiniirler de vardu. Varllgln dogasl di.iiiinccleri-nin baqlangronda Efes'li Herakleitos'a (1.O.54o-480) bakarsalc cvrenin gat\ma iize-rine kuruldulu savtyla ka!$rlalrtz. Herakleitos'a gdre "sava5 her Eeyin bsbasldu" (74).Nietzche saval eyleminin her tiir amagtan daha kutsal olduEunu saiylcycrek
savaqgrlara "banEt yeni savallara bir vasrta diye sevmelisiniz" ijEiidiinu vcrL (75).
Ni'
etzche'ye g6re insan doEasr!id&t
ve kdtiiliilc yatkrndu; merhamet vc iyilik yapma-clk g6steri!lerdir.Sorel, yeni bir toplumsal diizBnin kuruhnasrnl uzlalmaz bL liddet igeren sa-valran ayn diiliinemez (76).
Caudwell iqin de qiddetin burjuva toplumlannda olumsuzlanmasl ancak
bi'
reysel ruhun giinahlarrndan atrnrl utsuna gdsterimlcnen bir ikiyiizliiltiktiir (77).Qatrqma ve savaqt olumlayan dii$iinitlcr' liddetin diiz-en bozuculuk
iizellilini
vc bi.reyscl duygularrn $iddetle ifade edili! tarzrnr bazr durumlarda yararh bulurlar. Sarre. insanlararasl liddet ve karll iiddetin varolulun kanttlanmasl olarak ortaya g:k-masrnln zorunlu oldugunu ileri surer (78).
Benjamin de qiddetin bir yiintem olarak degil, bir ktz$nhk belinisi olarak "duru" bigimde dllavurumunun. insanl* onurunun ifadesi oldulunu savunur (79). Teknolojinin geliqrnesi ve saval iginkullamlmct ise Siddet edimini bir metafor halinc &tni\ttiliiLr. Bcnjamin mekaniklegme karqtsmda insanrn diilkrnurEmm savaltaki
"ni-hihstik heroism" ilc onanlmaya gah|ldrlrm s6yler. Burada loplumsal cylcmin
esteti-ze edilmesi ve liddet yasalla$masr sitz konusudur (80).
Siddetin, insarun eylemde bulunma yelcncgine
ilitkin
oldulunu yineleyen Arend! toplumsalur iginde eylem yetenegini yitirdiiini duyumsayarak diil klrlkhEr-na ugrayan modem insamn tiddete bir manifestasyon olarak balvurdugunubelir-ri(81).
Mitolojide ve dinler tarihinde, farkh toptumlardaki ve farkt tarihsel ditnem-lerde insarm ydalrl{tao kun mu, kuzu mu olduEunu yanlh farkhLk Siistermektedir. Ilkel toplumlarla
ilgili
araghrmalarda da qidde,saldrganhk,ilkellile
ait bir dzellik olarak tammlanr. Biyolojik ya da ekonomik nedenler ileri siiriiliir. Oysa siyasal ant-ropoloji aragtfmalannda Clastses aqrkga, liddeti insan dogasma deEil, toplumsalLll-na, insan kiiltiiriine ait oldutunu savunur (82).Ya5anan giine iliSkin bu insanl& durumunun yamtmr gegmiSin izlerinde ara-malK, Arendlin de
beliuili
gibi, $ddeti marjinal bir olgu olarak gdrmenin sonucudur(83).
Frornm d4 diigiiniirlcrin ve araqtumacrlann, yaqanan ekonomik, siyasal ge-lilmelere kolut olalak insana giiven duyulan diinemlerde insann iyilik dolasrndan,
kargaqa d<inemlerinde kdtiiliik dogasndao s,itz eniklerine dikkar geker (84). Tarihe bak$lmra belirleyene gergekte bugiine iligkin bencillilimiz
olabilt.
Hegel'in benzetrnesiyle; tarihc baktrgmrzda b;eylerin ve halklann kurbanedildili
bir "mezbaha" gdraintiisiiyle ka{rlatsak bilc, bu kurbanlann kime, neye kurban edil-diklerini sorarak kendi giivenli sey cilik konurnumuza dtineriz (85).2. Aktiir-Kurban-Tanrk
lligisi
"Bir baqka canh
varlla
kasrth olarak fiziksel zarar vermek" olaraktanrmla-nan
liddcl
eylemdc bulunan, eyleme konu olan ve eylemi izleyen igin farkh anlamlar igcrir. Bir tamk ya da kurban liddetten s(iz ediyo.sa, eylemin yalnzca fiziksel zanrverdigini dcEil, aynr zamanda da olumsuzluk ta5rdrlr hiikmiinii ifade eder (86).
Buadan tiddetin,
"atbr
tarafrndan megri. (kimi) tan* tarafrndan gaJn:i me$u sayllan bir sayrlan bir fiziksel zarar verme edlni" oldulu tammlra varrhr(87).Aktiir, kurban ve
lan*
ililkisinde; rekabet vc uzlrqmrurrn getirdili bir gerihm var&r. Olaya dogrudan veya dolayll oliuak kar an herkes igin onak olan yorum; gd-riincnin bir liddet gdsterisi oldutudur (88). $idderin gtiriintuliiEii ve bu ortak yorum, {iddctin gerqek bir iletilim aracr oldugunu doErular.a. Sidd€t bigimileri I giddeti etkili bir ilctilim uao krlan; eylcm vc imaj ola-rak tehlikeli bir macera olsa d4
belth
hcdeflere ulagmaya yardrmcr olnadilelidir.
$iddetin biqimleri dc bu hedeflere giiresurflandr
abilir. Aktdr, kurban ve tanftaEr-srndan farkh algrlanacak olan giddet bigimleri, Fromm'a giire ddrt grupta
toplanabi-li(89).
l. Oyun& ortaya grkan ;iddet: $iddet edimi oyuna aracrlk ediyorsa arnaq yal-nzca hiincr gitstermektedir.
2. Tepkisel Siddet:rasyonel veya inasyoncl koikudan dogar. Amag koruma ve korunrna oldulu igin, bu
tit
liddet yatann hizmetindedir. Engellemelerden do!a-bileccfi gibi kukanglk veya dg alma duygulafl da tepkisel liddere yol agabilir. Ya!a-mln giivenilir olmasmr duyulal inancrn y*rLrnasl sonucu yine sald[gan tepkiler vere-bilir.3. Odiinleyici $iddct : Biigsiizliik duygusu bazen bir canh iizerinde tam ve ke-sin bir denetim sadlayarak varLgrnr kamtlama isteginin {iddei edimiyle drgavurulma-slna neden olabilir. Yalamt yaraiamadtgl igin yok etneyi segmek, ug iimegini
dizmde giisterir. Cezalandrrlma korkusuyla bastmlabilir ya da her ti.irlii seyir ve
eg-lenceyi yumuqatrhp saptrnlabilir.
4. Kana susamrghk : kan akrtarak kendini canh, g0glii, eEsiz ve iistiin hisset-melg yagamr aqmak istetinden dofar. Ilkel kurban t<irenlerinde, kan davalamrda aEft ya da rirttik olarak kana susamrgltk vardr. Ancakkan yaEamrn <izi olarak kabul
edildi-!i
igin yine de yaEama aracahk eden bir Eiddet bigimidir. b. Aragsal ve Drgavurumsal Olarak $iddetToplumsal ve kiiltiirel kriken ne olursa olsun giddet edimleri hem aragsal hem de drgavurumsaldr. Aragsal kullamrnrn gekirdek amacr, caydrrcrltk giictine
dayandr-nlr.
Drgavurunrsal kullanrmr ise, toplumsal diigtincelerin simgesel olarak dramatize edilmesidir (90).Politik gahgma ve uzlagma igin yrinlendirilebilen giddet eylemlerini bwada konu drgrnda buakarak, qiddetin toplumsal etkilegim deneyiminin ternelini olugturdu-lunu sriyleyebiliriz. $iddet igeren gdsterilere katrlan seyirciler igin hedef eylem defil,
kollektif bir igedriniikliik bigiminde ortaya grkmaktadr(91). $iddetin izlenmesi top-lumca onaylanan bir tanlkltEa dcintigebilir.
Adorno; toplumsal olaylara gergekgi mtidahalelerden uzak kitle harcketlerini (kollektif narsizrn) olarak adlandrnlmaktadrr. lnsanrn yagadr!r ben-tarrninligini yitir-mesi ve gergeklik ile uzlagrnaya girme gabalanmn bir sonucu olarak kendisinden
bag-ka insanlara sevgi duymaktan uzaklagrnak kollektif narsizrne yol agmaktadu. Yaqam-la kendi giictiyle baq edebilmenin ekonomik olanaksrzhklanyla ilgili uzlrqmazlft, bi-reyler igin "di.inyayr umursamazLlr" vazgegllmez bir rasyonellik haline getirmekte-dir (9?).
3. Kamusal Alanda OluEan Ortak Deneyimler
lnsanrn kollektif deneyimlerini yaEadrlr kamusal alan kavramr, tarihsel geli-gim iginde hem fiziksel. hem de igeriksel anlamr agrsrndan farkLlft gdstermektedir. Habermas'rn belirttigi gibi, her durumda kamu, kendisini iizel alandan ayrr bir alan olarak ortaya koyar. Eski Yunan'da kamu yurttaqlann <izgtirliifiiniin agrla Efttrlr bir alan olarak g<iriintirken, feodal Avrupa'da stattilerin sergilendili temsili bir alandrr (e3).
Kamusal alan her zaman fiziksel bir mekanla gevrili olmayr gerektirmez. Ka-muya agrlmanrn g<isterirnle drqa vuruldu[u her yer kamusal alana iliqkindir. Haber-mas qcivalye davranlg kodunun sundulu ortak normlann her yerde ve herkes tarafin-dan tanrndrlrna dikkat geker (94). 17 . ynzyi barok saray gtilenlerinde de biiytikliik gcisterileri esastu. Bu Edlenlerde halk tamamen drglanmamrg ama sokaklarla srnrlan-durlmrEtrr; "g6steri daima tintinde dynayacair bir sosyal gevreye muhtagtrr"(95)
Tiim kamusal g<isterimlerde fiziksel nitelik <in plandadu. Erdem ve giig ci-simleEebilmesi, kamusal olarak sergilenebilmelidir (96). Antik Yunan dranralanndan Olimpiki tcirenlere, Eovalye tumuvalanndan ciliirn cezalarma kadar kamusalhlrn bir siyasal iletiEim alanr olugturma iglevi iistlendilini gdriiyoruz. Kamusalhktakr cisim-le gebilme
iizelli!i,
ortak yorumlan canlandracak metaforik anlattmla s a!lanmakta-dr. Kamu igine girmekle cizel yaqamrn srrurlarmr daraltan toplumsallaqmrq birey, ay-m zamanda genel bir toplumsal deneyim ufku da kazanmaktadr. Bu toplumsal dene-yim ufku, toplumun ttirn 0yeleri igin gergek veya scizde <inemli hergeyi kapsar (97).Habermas kollektif kimlifin, iletigimsel tilrenme ve pratikle olugtufunu; ile-tiqim ortamrnrn ise ancak kamusallftta gergekleqebilece[ini ileri si.irer (98).
Toplum-sal ortakhlr sa$ayacak iletiqim, "scizde" ya da idealize
edildili
gibi "gergek" olsun, bir kamusal alanda sergilenebilir, g<isterimlenebilir nitelile btiriinmek zorundadr. Geleneksel sdylemin dolal koqullannd:ur uzaklaqtrlr giiniimtizde artrk yeni evrensel pratik s6ylemin iletigim araglanndan yararlanmamrz gerektilini soyleyen Habermas ; postmodem diye adlandurlan yaEadr[rmrz d<inemde bfu tehlikeye dikkat geker: "Kug-kuya yer vermeyen bir gelenek yoksa, qiddet veya pamukipliliyle
balh iletigimara-srnda bir segme yapmak zorunda kalusrmz"(99). a. $iddetin Kamusal Alanda Seyredilmesi
Seyirci olarak qiddet gdsterilerine mi.idahale etmeden bakmak; ister sanatsal,
ister gergeklik olsun, g<isterinin elemanlarrnr nesneleEtirme yoluyla rasyonellik ka-zanmaktadu. Cansz nesneler olarak goriilen g<isteri elernanlannrn sergiledikleri
Eid-de! yalnrzca heyecan unsuru iqlevini iistlenecektir. Nesnelegmiq toplumsal iligkiler, endtistri toplumunun iiriin0 olarak anrlu. Gtiniimiizde postendtistriyel donemin ya-qandrlr yolundaki tartrgmalara girmeden, modern b0yiik kent yaqamrna y<ineltilen elegtirilere baktrErmzda, insanlann yagadrklan kamusal mekanlar tarafindan nasrl bel irlendiklerin i g<irmekteyi z.
Simmel, metropolde yagayan insamn, kendisi drgrndaki giiglere uyum salla-mak igin ne tiiLr deiigimler gegirdilini "metropolitan tip" iizerinde gcisterir.
(lCI)
Sim-mel'in metropolitan tipi, kendisini tehdit eden drqsal gevresindeki si.ireksizlite ve dal-galanmaya karqr kendisini korumak igin duygusal tepkilerinin yerine akdcr tepkiler koymugtur. Modem zihin; hesaplayrcr, dakikli, netlik ve kesinlik ilkelerine ba!h, du-yarhhlr en aza indirgenmiq, kayrtsrzhlr benimsemiq insana aittir. Meropol insanlarr-mn birbirlerine karqr zihinsel davranrqr, bigimsel baklndan bir sakrnma iliEkisidir. Bu karqrl*h sakrnma, ttrdik bir hoqlanmamayr igerir. Modern yaFmm kazandrdrlr re-fah ve cizgtirliik olanaklan aym zamanda standartlaqma ile birlikte her ttir kigisel 6!eyi saf drgr brrakan ortak ktilti.irel edinimlerle bireyleri strurlandumaktadrr.
Metopolitan tipin saf akrlcrhlrmn bugiin igin gergeklegebildilini gdremiyo-ruz. Hatta Baudrillard'a gore postmodem ddnemin kitle insanr anlamstz bir
mc pc$inde ko$maktadu. Bauckillard "kitlelcr aJ am yerine gdsteri
istiyorlu
lginde bir gciiteri oll]rasr koquluyla tiitn igeriklere taplyorlar" diyerek kitle iletigimaraglan-nrnlu
buyiilcnmeyi tam anlamryla yerine gctirdifini ileri sijrmektedir (101)'b.Kitle
lletisim
Araglarlnln Olulturdugu Kamusal AlanlarFransz toplumu itrneEinde toplumsal bilgilenme ve beEeni diizcylerini kap-samh bir
arEtma
ile inceleycn sosyolog Bourdieu; insanlann sosyal gevrelerini ol-duEu kadar kcndilcrini de sunumlamasr (represcntation) arac lElyla al8lladlklannl v;ylemektedirler (10?). Bourdieu'ya gdre toplumsal olay vc durumlan anlarnaya galt-grrken "sosyal fizik" ve "sosyal semiolojiyibibtine
karirt kavtamlar olarakS6rme-mek gerekir. Sunumlanma/gdsterimlennrc bigimi ve asrl gcrgeklik birbirine kan;arak bireylerin toplumsal gergekliEe katrhmmr saElamaktadr' Buradan; loplumsal bitgb-riiniime sahip her arag. kamusalhla aract olabilir ve olmaktadf diyebiliriz Erkinlik ve yaygrnLk oranm& kamusal dagrtlm aracllan. iilrenilebilir olanr sergileycrck top-lumsal deneyini olulturur (103).Kitle ilerilim araqlarr tart$rlmaz yaygmhklan ve urtrqrlabilir etkinlikleriylc'
gitrii[iir klldrdl toplumsal durumlar igin bir kamusal ala! olulturmaktadrr' Araclann iarkt, y^p,tarivc tr".
tir
aracrn igindcki larkh kahplar ile okuyucu/izleyicVdinleyici kitlenin farkh toplumsal konumlart; birden gok karnusal alanla karlllaQmamlza yol agmakladf.Kitle iletilim endiistrileri Murdock un belirttili gibi kcndilerine <izgii metalar iiretirler.
Bi
yandal diler mal ve hizmetler gibidirler; yiyecek kutulafl' ot'omobillcr' gtivenlik vb. gibi. Arna diEerlcrinden aynlan yanlan vardr' qagda{ diinya ve "dahaiyi ya5am" imajlan iiLrcterek toplumsal bilincin bilinglenmesinde tnerkezi bir rol
oy-nuri*. Ekono*ik u" kiiltiitcl giig arastndaki bu iizel iliSki nedcniyle kitlc ilcti$im en-diistsilerinin denetimi, akademik ve politk ilSinin odak noktasrnl olulurmayr siifdiii-mekredir (104).
Kamusal alarrrn, Eski Yunan'da oldulu gibi
bt
dzgiir tan\ma orlaml olmak-tan 9*t1El g0niimiizde, kitle iletigim araglurnm kamusal alam eski iulevinckavu$lur-ma yeten'egiinin olup olmad$ ttnemli bir taft;ma konusudur' Ustelik dzel vc karnusal alan kavramlarmrnbirbirine kanlttdr yolundaki savlar da giinliik yaqamrmrzda do!-nrl anmaktadf.
Mills, kiile toplumunu katnu toplumundan ayran en bclirgin 6zclliEin' !op-lumdaki balat haberlelme bigimi oldugunu sdylemektedir' Tarallann giirii!, di\iince ve kanaatlannr e$it koEullarda ifade edebildikleri
bt
tartgma onammrn buluudulu kamu toplumunda kitle iletigim araglan, birincil kamulan birbirinc bailayaraklumdaki tartr$ma ortammr canh tutmak illevini iistlenmi$tir. Kitle toplumun& ise, kamu;ru yalmzca kendisine verilerin ahcrsr, bir kitle tiiketicisi olarak kabul eden bir
kitle iletitim bigimi vardf (105). Mills'e gdre kirle iletigim araglan bireylerin <izel ya-lam alar anna girerck onlaln gergek deneyimlerini engcllemektedi.
_
Williams da kirle iletiliminin toplumsal yaqama demokatik bi, kaxllm saE_ lamaktan uzak olduEunu, bir "s6zde-diinya" gitriintiisiiniin paylar drgmr ileri siirer (106).ldeyici golunlulunun haber alma, ilgilenme sefme ve toplumsal yalama ka-tIlma haklanm engellediEi gerekgesiyle 1950'li yrllardan baglayarak en 9ok elegtiri_
len, gidcrek suglanan kitle ileli$m aracr televizyon olmurtur. Televizyona yiinelik suglamalar, aracrn kitle kiiltiiriinii olulturan tek etken olduguna kadar vardrnlmr$trr. Toplumsal sorunlan teknolojiye indirgerne gdriisiinii kabul etrnesek bile, Anders,in eleltirilerine kanlabilecelimiz noktalat vardr. Anders, gagdal insanm kitleselleqri_ rilmesi igin artrk fiziksel mekanlarda toplanmalannm gereksizliline dikkat geker. Evinde televizyon izleyen insan, diinyanh ekanda kendisine
geldili
yanlsarnasrm yagar. Olayla n yeniden iiretilip televizyondan yayrnlanmalan onlan metalalhru,gergekliklerindcn uzaklalhrrr. Diinya yalnlzca bir "imge', olarak kargnnrza gelir ve eylemc konu olmazsa, yalanan kitlesel bir rdntgencilikten ba5ka bir qey
delildir
(107).Rabassiere ise izleyicilerin pol[ler kiilttir iiriinlerindcki yanrlsamalardan ha-berdar olduklanm siiyleyerek Anders'e karlr grkar (l0g). lzlcnen gciriintiilcr ile ger_
9ek yaqamrn farkh olmasr durumunda da, deli$ik bir diinya dzlemine ilaret cttiEinr
sdyleyen Rabassiele'e gcire aracrn olumlu kullammr olasrdu(109).
c. Sentetik Deneyimler
Kitle ilerigim araglarl kargrsrnda izleyicy'okuyucunun (olasr) iiznel bilincini korumasrmn pek kolay olmadrlrnr biliyoruz. Geliqtirilen cndiistriyel teknikler karqr
srnda kitlelerin her an kendilcrini savunmaya hazlr durmalan. kitle iletilim araglan_
nrn .ahatlahcr ttzelliklerine ter dtilecektir. Burada bir kiiltiirel sava$ tablosu gizmek abarhh olacaktr ama yine de Huxley'in endiqelerinc kulak verebiliriz. Huxley,
yeni
D0nya (1932) rornamndaki kurgusal anlahmrna konu olan ve Amerikan tarzr (for_ dist) ya$amda gelilkin iimelini sergileyen modem dtinyann acrmasrLgm! l95gde yeniden ele alr(l
l0). Bu kez gdzlemlelini daha dolaysrz bir dille anlatr. Gjrdiigii, te_ cimsel gelilmenin kirlcleri "daha gok tiikerim,'i9in y<inlendirmede ne denli baganh oldufudur. Akademik gahqmalardan biiyiik dlgiide yararlanan kitle iletiqim alaglan_ run "bilingaltr ikna" yiintemini kullanarak izleyicilerini elde tuttuEunu siiyleyenHuI-ley, bu gdniillii kahhm karqrsmda umutsuzdur (11
l).
Gergekte kitle iletiEim araglannrn geliEtirdigi etkili olma yollan bugun "bilin-galtr ikna" y<inteminin gizemini almrqtr. Yaprlan, uygun imajlarr, uygun kodlarda kullanarak hedeflenen kitleye ulaqmaktr. Baudrillerd'rn "anlamsrzhfrn biiyiisii"
sa-vrnr kabul etsek bile, poptiler kiiltih ii,riiLnlerinde var olan "anlamh" kahplan gtizardr edemeyiz.
Hergeyden iince, kitle iletiqim araglarrnrn izleyicilerine salladrlr "sentetik deneyimler"in, giisterilen fiziksel veya sosyal gergekli$i algrlama ve yorumlama bigi-mini de beraberinde getirdilini stiylemeliyiz. Sentetik deneyirn, kitle iletigim araqla-rrnrn dolayrmr olmadan izleyici tarafindan algrlanmasr m0mk0n olmayan olaylan sunma yeteneginin bir sonucudur(l l2).
Kitle iletigim araglannda yaratrlan sentetik deneyimlerin ne kadar gergek. ne
kadar oyun oldu[unu saptamak neredeyse olanaksrz. Ancak Huizinga nrn anladrlr
tarzda bir oyun oynanmadrlr agrk. Huizinga oyunun gonilllii kahltmcrlanna maddi 9r-kar endiqelerinden uzak ve kendi iginde zevk veren bir eylem safladr[rnr stiyler. Bu-giinkii kandrmaca, aldatmaca, para ve gtkara balh krhnmrE etkinlikler ise oyun delil, ancak "gocuklagturlmalar" olabilir(l 13).
Oskay'rn da belirttiEi gibi, oyun ashnda hig bir tarihsel dcinemde reel dtinya-mn drqrnda ve ondan balrmstz bir varhk kazanmarnqtr. Reel yaEamrn iginde kalarak oyunda belli bir serbesti ya$anmasr, gergekte deliqen bir Eey olmadllr igin negatif bir iizgiirliiktiir(I 14).
Bciylece oyunun sundulu serbesti uzla5trmacrdu ve kitle iletigim araglannda sunulan poptiler iiriinlerle aynr iqlevi gtiriir. Poptiler kiiltiir, kahhmcllanna her zaman zevk, kagrg veya ozdeqlegme gibi bir takrm tidtiller verir(l l5).
Gamham ise, kitle iletigim araglanrun temel iqlevinin zaten izleyicilerine ide-oloji paketleri satmak de[il, reklam sekkiriine izleyicileri satmak oldulunu ileri stir-mektedir(l16). Kitle iletiqim araglanrun reklamverenlere satmak iizere mal i.iretir gi-bi, piyasaya uygun izleyici iirettili giiriiqii, gergekle tecimsel kitle iletiqim araglanmn reklam finansrna ne denli balh olduluna dikkat gekmektedir(l
l7).
Ekonomi ve ktiltiiriin bu aynlmaz birlikteliti; popiiLler kUlttir iirtinlerinin, var olan toplumsal yalarnrn hakhlaSlurlmasr ile daha iyi bir yaEam iizlemlerinin siirdiirtil-mesinin birarada sergilenmesine yol agmaktadu. Kitle iletigim araglanigte bu ortak
kiiltiir
alamnr bigimlendirmekbdn( I I 8).d. Siiylencesel (Mythic) Siiylemler
Sdylenceler, Bartltes'rn g<isterdi[i gibi, bir xiylem bigimidir. Kendi mesajrmn 255
nesnesiyle delil, bu mesajr dile getirme yoluyla ifade edilir. Bu nedenle 6zsel defil,
bigimsel smrrlan vardr; ve her gey s<iylenceleqtirilebilir. S<iylencesel stiylem, iletiqi-me uygun hale getirilmek igin halihazrrda iizerinde gahgrlmrg bulunan materyalden olugmaktadu. Biittin sdylence materyalleri bir g<isterimleme bilinci <inerir ki, <lzlerin-den baqka bir neden bulunabilsin. Oz cinemli degildk(119).
Kitle iletiqim araglannrn "btiyiilii" yanurr igte bu sriylencesel s<iylem bigimi olugturmaktadr kanrsrndayrz. Barthes da" sdylencenin tarihin eski yapraklarrnda kal-madr!rnr; giiniimtizde yaSanan gergeklili oldu!u gibi kabullenen s<iylem biqiminin dergilerde, sinema ve televizyon filmlerinde, gazetelerde kullanrldrf,rna dikkat gek-mekredir. Sciylence bir [stdil (metalangue) olarak; giisterge, gdsteren ve g<isterileni aynr materyal iizerinde tagtmaktadr. Anlam ve bigim arasrndaki yonlendirilmiq ben-zerlik, anlamr tiimiiyle yok etmez arna, buzulmaya ugratr, saphnr, Anlam ve bigim arasmdaki belli uzakhk bulundulu igin aralarrnda gatrqma-geliqki olrnaz. Bog bigimin igine yerlegtirilmiq olan anlam, toplumda halihazrrda vardr. Kesin formiiller halinde sunulan bigim igindeki anlarn, yorurnlamaya iz;n vermez. Nedenler ve sonuglar
bir-likte gdsterildili igin g<isteren ile giisterilen arasmdaki iligki dolal bir iligki olarak al-grlanu (120).
B<iylece her yaqanam tarih igindeki yerinden aynp, dolala oturtan s<iylence;
de!igtirilemeyen toplumsal,/tarihsel gergekli!in etkinligini sa[Iamak, benimsenme-sini sijrdiirmek, ona katlanrhnasrnrn verdifi acrlan yunrugatmak iqlevini tistlenmekte-dir. Sciylencesel sdylemin verdili; "varolan, olabilecek olandr" mesajr, gi.inliik ya5a-mrn hafif srzlannralarla si.irdi.iriihnesinc olanak tanrmaktadu(121).
Anlam ve bigim olarak stiylencesel sunuma yatkrn yaprsryla iiliim de, kitle ile-tiqim araglannrn popiiler tiri.inlerinde garprtrlarak, kesinlenmig yorumlarryla birlikte dolallaqbnlmaktadr. Oskay'ur sir.rerna seyircileri iEin sciylediIi gibi; izleyici kendi
bitimli hayatlarrnr yaqayan sahnedeki karakterleri izlerken "ciltirnsi.iz tannlara" dci-niigmektedir. Oltim olgusunun estetize erdilmig gcirtintimleri, bir gegit yamlsamah de-netim duygusu vermektedir izleyiciye. OlUmle sinema ve televizyonda yakrnlft
kur-ma" bir yandan oliim korkusunu hafifletmekte, bir yandan da "tekinsizlife tutkunluk" duygusuna yol agmaktadr (122).
4. Popiiler Kitle
lhti$m
UriinlerindeOl0mcil
giddet "Herkes bir genlik bekliyor. Oturuyorlar iEte kaygrsrzca, daha gim-diden kaqlanru dikmiqler, hayrete dtiEmeyi bekliyorlar... Veher-geyden rince yeterince olay olmah. Seyretmek igin gelirler, en gok sevdikleri budur. Gozler riniinde goksa olup biten... sonugta herkcs be$endigini seger. Bolluk sunan, herkese birgeyler verir, ve herkes
memnun
aynlr
mtiesseseden"(l 23).Goelhe'nin tiyatro miiditiinnn ifade ettigi hakh tecimsel kaygr bize hig de ya-bancr gelmiyor. Seyircvizleyici/okuyucunun ilgisini gekecek heyecan ve gegitlilik unsurlan tarihin her d<tneminde karqrmua grkmaktad[. Ancak anlatlcmm amacr bu heyecanln yiinitlii, dozunu ve sonuglannr belirlerken, birbirinden 9ok farkh popiiler iiriinlerin doEmasrna neden olmalitadlr.
a. Sanatsal anlatrma koru olan Uygar Barbarhk
16. yiizyrl baynda hiimanist Eri$mus'un dinleyenleri etkile),en "d€li"si, ger-gek
alold\mn
sahnede mi, dinleyicilerde mi oldulu sorusunu satlandmayr amat-Iarken bir biligsel hesaplaynayr gaEfiyordu( 124). Aym diinemde Bosch'un resimle-rindeki cehennem ve vah$et salheleri, sanatta yalnzca yumu{ak iyi ve giizelin kulla-nrlmasr ahqkanhlrnr lonyordu(125).Resimde Bosch ile baglayan girkin liddet aragliryla do$uyu arama kaygrsr, El Creco'nun dinsel ta.svirlerinde Bruegel'in ktiyle kabalrtrnda, Caravaggio'nun yok-sul aziderinde, Goya'nm aristokasiye ironik bahlhda, Blake'in i9 diinya gdriinti.ile-rinde siirerek l9.yy. modem sanahna kaynak oldu. Van Gogh ve Gaugin alt5rlmrqrn gok drqrn&
bi
estetik arayrgr igindeydiler. Munch'un grlhgrnr bugiin bile duyar gibi-yiz, James Ensor. Picasso. Matisse, Kandinsky, Klee, Changall. GeorSe Grosz, OttoDx
ve 20. yy. bElarken daha pek gok ressam. diinya siyasetindeki insanlk drgr uygu-lamalara karqr hayal knkhklanru resimlerdeki acr ile ifade ediyorlardr. Hatta bu r€s-samlardan bazrlan kendilerine "yeni barbarlar" diyecek kadar uygarl*tan yakrtuyor-lardr (126).b. Polisiye romanlarDdaki tehlikesiz maceralar
Edebiyatt4 Shekespeale'den baqlayarah agrksiidiiliigiiyle liim tepkileri iize-rine toplayan Marki de Sade'dan, guniimiie postrnodem y^zarlanna kadar okuyucuyu giddet ile sarsmayr yegleyen anlatlmlarla karSrlagryoruz.
$iddet ve dliim. 19. yiiayrlda Edgar Allan Poe'un bir dedektifdykiisiiyle, itzel bir edebiyat tiaiine de konu olmuqtur.Yazrnsal degeri tarhtmah olsa da, polisiye ro-manlar rizel incelemeleri hak edecek kadar biiyiik bir okuyucu kitlesi elde etti. Ote ditryayr konu alan korku romanlarmdan farkr, bu cinayet itykiilerinin gnnli.ik yagam ortarnmrn gergekliEi iginde ve dedekifryle birlikte sunulmasrydr.
Mandel'e giire cinayet itykiilerinin, polisiye mmanlanndan gok satmasrmn
iki
temel nedeni vardr(l 27).l.Kitlesel okuryazarhk
2.$iddetin dotsudan uygulanmasrm, yerini giddeti ba5kalarrnrn deneyimle-rinden dtrenilmeshe buakmar.
Btiytece polisiye romanlann kidesel tiiketimi, uygarltlm geligimi ile ilgili
br
olgu olarak karlrmsa g*maktadr. Siddet hakksda yazrlanlal okumak, Eiddetetafik
olmann ve bundan hqlanmamn masum bir bigimidir.
Polisiye romanlannrn tizelliklerini inceleyecek okuyucunun ilgisini geken dgeleri bulmayr amaglayan ara{tlrmalann ortak kamsr; bu tiir cinayet romanlarlnda iinemli olamn altmdaki gizemli bilmecede sakL olduludur. Cinayeti kimin
iqledili
aslmda pek d€ iinemli degildir. Okuyucu umulmadrk olaylar zincirinin heyecamna ve "sansasyonel" bir srm iigrenme be*lentisinin yantuEl korku duygusunakaprlmalda-du(l?8).
19.
yiizyl
iyimsel rasyonalizminin, insann bilimin gereklerine uyarakher$e-yi gttziimleyebilecegine duyduEu inang, polisiye romanlanndaki bilmeceli suglu av-crLbna yansrn$lr( I 29). Polisiye romanlanndaki dedektif bazen kaba giiciin, bazen ince zekanrn yardrmryla cinayeti okuyucu igin gitziimlemekl€dir. Polo'nun gttsterdigi gibi, dmelin Simenon romanlanndaki dedektif, Yunan tragedyalanrdaki agrklayrcr
ttge olan koronun yerini tutarak yalmzca cinayeti kimin
\ledilini
delil. niginiglendi-lini
de ortaya g*anr. Tiplemesi nasrl olursa olsun dedekrif sonunda bagarrya ulaqan kahraman kurtancrdrr. Okuyucu da de&ktif aracrhglyla lehlikesi bir maceraya gir-menin keyfini yagar.Polisiye roman merakhlan. Mandel'e g<ire "potansiyel katil" delildirler,
kri-minoloji agrsmdan zara$rzdtrla(130). Yalmzca bagkalarrnrn yagadftlanna dti$sel olamk katrlmakla gegici olarak gerginliklerini atarlar. Bu romanlardaki belinizlikler
zincii,
okuyucunun giinliik yagamdaki belirsizliklerinde karErhtrnr bulur. Giinl0k yalam sorunlal kar$lsrnda polisiye roman yan uygar, yan yuceltici oldulu gibi, yan kurtancrd( 131 ).Aslmda bu tiir romanlarda okuyucu anLk heyecanlarla sarsmir gegirmemek-te, otulduEu yere biraz daha yerlegmektedir.
c, Sinemada Vaht€l
Gitrtntiileri
20.
yiiry
rn sanat aracl sinema yine iiliimciil liddeti bir toplumsal ele$iri bi-gimi ya da seyirlik ellence olarak segen itmeklele sahne olrnugtru, haleD olmaktadf. Orta AlTupa d$avuumcu film ydrctrnenleri sinemanm yahzca hog bir eElence aracrolmadrlrm karamsar fi lmlerle gdsterdiler(132).
Bunuel'in fantastik filrnlerindeki
ii*iitiicii
gitriintiiler, Pasolini'de belki ger-gek doruguna ulalarak izteyicinin tepkisizlilini olanaksrzk
mrqtu. lngiliz Dennis Hopper'in Easy Rider (1969) ve John Schlcsinger'inMktlight
Kowboy (1969)lerinde Amerika'daki giinliik yaqamrn vahqetine gitCcat gekiliyordu. Ancak Amerikan Eiddetini en garplcl g<iriinti.ilerle sergileyenler, yine Amerikan film endtistrisinin ola-naklanndan yararlanan F. Coppola, S. Peckinpah, M. Scorsese ve D. Yynch oldu-lar(133).
Sanatsal anlatrmda aragsal bir iglev taEryan Eiddet gok giqe yapan filmlerde stilize edilerek kendisi igin ve kendinde bir son olarak kullanrlma g<iriintimi.ine ddnii-Eebilmektedir.
Sanatsal drqavurumd4 stilize edilmiq qiddetin kullamlmasr, Adorno'ya g<ire seyirci kitlenin tarukhlrru iyice zorlagtrmaktadu. Yumugamrq acrlann stilize edilme-si, dehget verici asrl g<irtintimii hafifletnektedir. Bu ise kurbanlara kargr yaprlmrE yeni bir adaletsizlik demektir. Acrlann sanatsal gdsterimi kargrsrnda duyulan tiziintii ve diiEkrnkhlr, ister istemez drttik bir olumlamamn bedeli olarak ortaya grkmaktadr.
Kimi zaman temsili gcisterim, zulmtin kabullenimine kadar vardrnlmaktadr. Drama-tize gdsterimin elemanlan olarak kurbanlar ile cellatlar birbirine kangtrrlabilmekte-dir(134). Sinemada bu karma5rkhlr krabilmek igin belki de Pasolini'nin Salo ya da Solom'un 120
gin0
(1975) filrnlerinde oldulu gibi doSudan seyircide fiziksel tepki-ye yol agabilecek zorlamalara baEvurmak, sanatelmn umutsuzlulunun sonucudur.5. Televizyondaki
Katilin Kim
Oldufunu Giiren Var mt?Son yirmi yrl iginde, <inceleri kamusal denetim nedeniyle yalnrzca videokaset olarak televizyon ekranlannda aranan giddet gcirtintiileri, artrk gok kanalh yayur prog-ramlannda TV'de sinema veya TV
filmi
olarakkolayca izlenebilmektedir.a. Televizyon ve $iddet
lligkisi
Yaygrn bir kitle iletiEim aracr olarak televizyonda qiddet iilelerinin bulunma-sr, <izellikle gengler ve gocuklar i.izerinde onlan saldrganhla ydneltecek olumsuz et-kilere neden olabileceli diigtincesine yol agtr.
Televizyon izlemek ve salduganh$Eiddet iliqkisi iizerine yaprlan araftlrma-lar; qiddet giirunttilerinin do$udan davranrgta giddete yol agtrlrnr kesin olarak
s<iyle-yememektedir. Televizyon, toplumsal <ilrenme araglarrndur yalmzca bir tanesidir. Olrenilen bilginin eyleme gegirilrnesi igin uygun ve iid0llendirici koqullann varhlr
gerekmektedir(135). Kitle iletigim araglanndaki giddet giisteriminden d$enilen gid-det modelleri, ileriye y<inelik olarak davranrqa hazuhk bigimlerini oluEturmaktadu. lzleyicinin tepkiler daiarcrlmda yerini alan bu ii$enilmig dawamq modelleri, benzer bir durumla kargrlaErldrlrnda harekete gegebilmektedir(136).
Kitle iletigim araglannrn toplumsal sorumluluklarr oldulunu ileri siirenler; giddetin insan dolasrna ait oldugu igin televizyonda yer alabilecelini ama mutlaka olumsuz, zararh sonuglarrmn vurgulanatak, izleyicileri giddete yonelmekten ahkoy-masy'caydrmasr gerektitini savunurla( I 37).
Televizyon yayrnlanndaki qiddetolaylan ile ilgili ilk araEtrmalar 1952-L953 yrllannda Amerika'da National Association of Educational Broadcasters tarafindan yaptmlmrg, bu aragtrmalarda yaynlann igerikleri incelenmiqtir(138). Gerbner ve ar-kadaqlan ise yalmzca yayrn igeriklerini incelemekle yetinmemigler; televizyon prog-ramlanndaki giddet eylemlerinin ve saldrgan karakterler ile saldrnya ulrayan karak-terleri, polis raporlarrndaki gergek giddet olaylan ile kargrlagtrarak; televizyon izle-me
yolunlufu
ile giddet olaylarrna karrgma arasrnda do$u bir orantr bulmuglar-dr(139).Burada bizim iizerinde durmak istedilimiz konu, televizyonda Eiddetin geng-lik iizerindeki etkisi defil, gergeklifin sunum bigimi agrsrndan dlme/iildtirme olayr-nrn televizyondan aktanlmasr olacaktrr.
b. Televizyon
Gergkli$i
:-Televiryondan izlenen gciriintiiler, hangi adlan-drrma altrnda olursa olsunlar, belli bir segme, kurgulama, yorumlama iglemindenge-girilmektedir. Toplumda halihazuda kodlanmrg bulunan "gergeklik" televizyonda teknolojik olarak aktanlabilirlik iizelliline btiriinmekte ve izleyicisi igin uygun bir ktiltiirel metin haline gelmektedir(140). Bu kiiltiirel metnin, sdylencesel bir sciylem bigirni igerdifini gcirmek igin, <inceki sayfalarda Barthes'dan aktardrlrmrz soylence-nin <izellikleri ile televizyonun gimdi 6zetleyece$imiz sunum ozelliklerini kargrlagtr-mak yeterli olacakhr.
K0lti.irel iiretim siirecinde televizyondan izlenen gtiriintiiler, birer deligim
de-leri
igermekte ve tiiketilmekfedir(14l). Bir teknik arag kiylesi bir kiilttiLrel bigimlen-dirmeye girdilinde, Postman'rndedili
gibi bir "metafor" haline gelmektedi(142). Gdsterdifi/gdndermede bulunduSu ile arasrnda yalnlzca 0zerinde toplumsal uzlaq-maya vanlmrg sembolik bir ballantr bulunmaktadu.19. yiizyrla gelinceye delg insanlarur deneyimleri kendi dolal-fiziksel geliq-meleri ile srnuhyken, kitle iletiEim araqlan izleyicilerine baEka yer ve zamanda olmug veya hig olmamrq olaylara yan-tanrkhk sa$amaktadu(143). Belirli kliEeler iginde ol-mak koguluyla sradan insanlara da toplumsal enformasyona girmelerine izin verile-rek, g<iriiniir olmalan saflanmakta; izleyiciler kendilerine benzer bir tizellile sahip gtirdiikleri tiplemeleri benimseyebilmektedirle( 1zl4).
Televizyonun gergeklili aktarma bigimi, olaylann dolasrm "formatlara' dti-niigtiirme olanafrna dayanmaktadu. Ttirn olay ve deneyimleri gergek ve sentetik
rak srmflandrmak miimktin gdri.inmese de, televizyondaki kurgusaVsentetik
gergek-Iilin
aEalrdaki yollarla sailandrir bilinmekiedi( 145).-hareketlerin hrzlannrn deEiqtidlmesi (yavaq-tuzh) -bir sahneden dilerine anrnda kesme ile gegig
-olayr fr agmanlara ayrrmak,
-geniq bir zaman ve mekana ayrrlan olaylan biraraya getirmek,
bakrg agrlarrnr defiqtirmek (kamera hareketleri, zom mercekleri ve birden fazla kamera ile),
-farkh kaynaklardan gelen gcirtintii ve sesi biraraya getirmek (fon miizili. ses efektleri vb. ile),
-bilgisayar gralik teknikleri ve goklu-poz (tistiiste bindirme) iElemleri ile grir-sel imajlan birlegtirmelq ayrmak, bozmak"
-animasyon ve bilgisayar grafikleri ile "olaylar" yaratmak.
Tek bir program igindeki bu "oynamalann" yamsu4 ardarda gelen program-lann
izlenilirlilini
sallamak igin stirekli bir yayrn akrqr oluEturulur. "$imdi de kargr-mzda...." sunumu, gegiEleri kolaylaEtrr. Bu sunum, diinyamn haritasrnrnhrzlandrnl-mrq elektronik medya tarafrndan g*anldrlrnr, tiim gergeklerin bu haritada bulunabi-lecefi duygusunu verir. Oyb ki, hig bir qey ciddiye ahnmaya delmez. Hig bir cinayet
agrkga vahqi de!ildn, hig bir dola felaketi fazlaca zarar vermez, ardarda gelen olaylar, higbiri iistiinda fazla d0gtinmeye olanak vermek. Her yeni gtiri.intii, bir ijncekinin tine-mini silmeye amaghdu(146). Her gey anmda gakaya gevriliverir. Saptrrlmrg bir go-cuksulukla srnrh bir rahatlama satlanmrE olw bu yolla(147).
Televizyonda ciddiyetten anndrrlmrg Eiddet gtisterimlerinin fantazya
(ger-gek olmayan ve dzneye problem gdzmeye ve amaca y<inelik edimde bulunma
mrun-lufu getirmeyen bir etkinlik olarak) mr yoksa ya$anan gergeklilin uzanhsl mr oldulu-nun ayrdedilmesi. kitle toplumu insam igin gitgide giiglegmektedir (148). Ustelik
iz-lenen programdaki saldrganlft uyarilari ile giinltik gergeklite iligkin dgeler birbirine yakrn geyler olarak gtisterildikge programrn fantazya olarak algrlanma olanalr azal-maktadr. Konu gok aynntrh iElenmigse, karakterler ve kullamlan zaman, mekan,
ger-gek yaqamdakilere yalon gdrthiiyors4 gdrihtiiniin fantasya olarak algrlanmasr zorla-nacaktu(149).
c.
Oaiinii bir
cinayet oyunuTelevizyonda giddetin polisiye ve gerilim dizilerinde, sinema filmi yayrnla-nnda do!rudan televizyon igin Eekilmiq filmlerde, bazr belgesel programlarda haber programlarrnda veya haber bi.iltenlerinde yer almasr artrk ideyicileri yadugatmlyor. $iddetin izleyici katrlmh yanEma programlanna konu olmasr ise toplumumuz igin yeni bir olay. Yine de gagkrnlftla karqrlanmryor, ilgi gekerek izleniyor.
Dinya televiryonlannda pek gok tirneli giiriilen bir popi.iler televizyon
prog-raml
tipik bir "itdiillii cinayet oyunu" g<iriiniimtinde. lngiliz Channel l'daCrime-watch, Alman ZDF kanahnda Aktenceichen adryla gdsterilen bu programrn Tiirk versiyonu, TRT TV1. kanahnnda Televizyon haber-etlence p,rogramrnda Katil Kim bdltirntinde, Mart l992'de yayrnlandr. Ktsaca; polisiye dosyasrnda gdztimlenmig ger-gek bir cinayel televiryonda dramatize edilerek giisterilmelte, yayrn akrEr srasrnda telefonla programa katrhp, adaylardan hangisinin gergek katil oldutunu doiru bilen bir televizyon izleyicisine para tidiilii verilmekte ve program sonunda olayrn yine dra-matize edilmig dtiltim anr ve kazanan talihli izleyici agrklanmaktadrr.
L Biiltimde verdilimiz seyirlik <iliim g<isterilerinin ortak noktalanm (kamu-sal alanda, seyircilere maddi veya manevi grkar sallayan, t<irensel ve qiddet igeren
<iltirn olayr) bu programda ararken hig zorlanmayacalrz. Ancak bu dzelliklere ek ola-rak televizyonun kendi yaprslndan ileri gelen "enformasyon oyunu" sunumu. izleyici-ler agrsrndan programr herhangi bir "tele-toto" programrndan ayudetrnelerini
gtigleE-tirmektedir.
Cinayet bilmecesinin kurgusal bir film olarak delil de. bir haber programr 96-rtiniirntinde olmasr, gergek polis dosyasrna dayanmasr, iistelik programrn canh sunu-Ian st0dyo g.ekimlerinde olayr g<iztimleyen bir emniyet giirevlisinin hazrr bulunup, olay haklmda bilgi vermesi, izleyicinin algrlamasurr daha da karmagrk hale getirmek-tedir. Program sunucusunun "dikkatli ve sentez gi.icti geligmiE" izleyicilere yaptr[r ka-trhm gafnsr ise, 10 milyon TL.'Ift para ed0liiyle ve kazanamn aduun televizyonda ve-rilmesi beklentisiyle birlegince son derece gekici olmaktadu.
Kamusal alan :_ Progama konu olan gergek olay. hukuksal bir sug olan bir
ci
nayettir. Gergek cinayet fail ve kurban igin iizel bir eylemdir ancak, kiginin <izelyaga-mrmn kamu hukuku tarafindan giivenceye ahnmrg, konunan bir alanma iliqkindir. Ci-nayetin sug olarak kabul edilen bir eylem oldulu olaya katrlan ve (varsa) izleyen
her-kes tarafindan bilinir. Bu durumda kurban. kendisine ycineltilmiE Eiddete kargr
kamu-dan yar&m bekleme elilimindedir. Suglu igin ise cinayet, kamudan gizlenmesi gere-ken bir eylemdir. Suglu ancak cinayeti kamudan gizlemeyi baEarabilirse kendince belli bir kazang elde edebilir. Izleditimiz televizyon programrna konu olan cinayet olaylanndan failin amacr genellikle kurbam <ildiiriip parasal bir grkar elde etmektir. Dofal olarak olayrn kamusal alana agrlmasr kurbanrn yaranna. suglunun zaranna
ol-masr gerektir. Toplum olarak kamunun giiziinde ise olayrn tanrkhlu bir tarngm4
eleg-tiri ortamr saflayabilir.
Kamusal organ olarak yargr kururnunun olay (cinayet) ile ilgisi, emniyet giig-Ierinin yardrmryla "yargrya cizel" bir incelemeyi gerektirir. Yargr mekanianasrndaki incelemenin gergeklegmesi igin olayrn televizyonda drarnatize edilmesi gerekli
