YILDIRAY ÖZBEK* G~R~~~
Osmanl~~ imparatorlu~u'nda Müslüman toplumun e~itimi 19. yüz-y~l~n ikinci yar~s~na kadar a~~rl~kl~~ olarak s~byan mektepleri ve medrese-lerde gerçelde~mi~tir. 19. yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren e~itimin ip-tida mektebi, rü~diye mektebi ve idadilerde verildi~i, bunlar~n yan~~ s~-ra çe~itli meslek okullanmn da tesis edildi~i bilinmektedir'. II. Abdül-hamid (1876-1908) ve II. Me~rutiyet dönemlerinde (1908-1914) say~la-r~nda art~~~ gözlenen bu okullar hem bina hem de müfredatlanyla Cum-huriyet'e miras b~rak~lm~~~ kurumlard~r2. Cumhuriyet'in ilan edildi~i 1923 y~l~nda e~itime ili~kin devral~nan miras 5.142 örgün e~itim kuru-munda 364.428 ö~rencinin ö~renim gördü~ü ~eklindedir3.
Cumhuriyetin kurulu~undan iki y~l önce, Kurtulu~~ Sava~~'n~n de-vam etti~i y~llarda, 15 Temmuz 1921'de Ankara'da yakla~~k 250 ö~ret-menin kat~l~m~yla bir Maarif Kongresi düzenlenmi~tir. 15 gün sürmesi plânlanan ancak Yunanhlann Kütahya'ya sald~rmas~~ üzerine ak~~ günde bitirilen kongrede e~itim müfredatlan ve köy ö~retmenlerinin yeti~ti-rilmesi gibi pek çok konu tart~~ilm~~t~r4. TBMM ba~kan~~ Mustafa Kemal,
** Prof. Dr., Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü-Antalya! TÜRKIYE, e-mail: yozbek@akdeniz.edu.tr
* Osmanhdan Cumhuriyete Kayseri'de tarihi okul yap~lan üzerine sürdürdü~üm çal~~-man~n bir bölümünü olu~turan bu makalenin haz~rlanmas~~ s~ras~nda özellikle yap~lar~n plan-lar~n~n çizimi ve foto~raflama gibi belgeleme i~lemleri s~ras~nda yard~mlar~n~~ gördü~üm ö~-rencilerim ve meslekta~lar~m Remzi Ayd~n, Ay~e Budak, Lokman Tay ve Sultan Murat Top-çu'ya te~ekkür ederim.
' Osmanh ~mparatorlu~u'nda e~itimin modernle~mesi ve okullar için bkz. Selçuk Ak~in Somel, Osmanl~'da E~itimin Modemle~mesi (1839-1908). Allimla~ma, Otokrasi ve Disiplin, (Çev: Osman Ye-ner), ~leti~im Yay~nlar~, ~stanbul, 2010.
2 Bu dönemler için bkz. Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri E~itim Sistemi, TTK Yay~nlar~, Ankara, 1991; Mustafa Ergün, II. Me~rut~Yet Deminde E~itim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yay~nlar~, Ankara, 1996.
Anonim, Milli E~itim Sayual Veriler 2001-2002, s. 13, MEB Yaymlan, Ankara, 2002.
4 Bu kongreyle ilgili yeni bir çal~~ma için bkz. Zeki Sanhan, 1921 Maanf Kongresi,
kongrenin aç~l~~~ konu~mas~nda ö~retmenlerden milli bir terbiye prog-ram~~ istemi~, bu program~n geçmi~~ devirlerin hurafelerinden ve mille-timizin bünyesine uymayan yabanc~~ fikirlerden uzak, milletin karakteri ve tarihiyle uyumlu bir kültür olmas~~ gerekti~ini ifade etmi~tir5.
Cumhuriyetin e~itim ve ö~retim alamnda yapt~~~~ en büyük dev-rimlerden biri ~üphesiz Tevhid-i Tedrisat (ö~retimin birle~tirilmesi) Karmnudur. 3 Mart 1924'te ç~kan 430 say~l~~ bu kanuna göre; ülkedeki tüm bilim ve e~itim kurumlar~~ Maarif Vekâletine ba~lanm~~, Evkaf ve ~er'iye Vekâletlerine ve özel vak~flara ba~l~~ tüm medrese ve mektepler Maarif Vekâletine ba~lanarak bütçeleri de bu bakanl~~a aktanlm~~ur 6. Bu yasayla ülke genelindeki 479 medrese kapat~lm~~, buralarda okuyan yakla~~k 16-18.000 ö~renci bakanl~~a ba~l~~ ilk, orta, lise veya ö~retmen okullar~na aktardm~~lard~r7. E~itim ve ö~retim alan~nda devrim niteli-~inde ba~ka bir uygulama da, alfabe de~i~ikli~idir. Cumhuriyet'ten çok önce 19.yüzy~lin son çeyre~inde Osmanl~~ ayd~nlan taraf~ndan da tart~-~~lm~~8 olan bu konu 1 Kas~m 1928'de ç~kanlan 1353 say~l~~ kanunla çö-zülmü~, yüzy~llard~r kullan~lan Arap harfleri terk edilip Türk harfleri-ne geçilmi~tir9.
1924 Anayasas~nda ilkö~retim zorunlu ve devlet okullar~nda para-s~z olarak düzenlenmi~, 22 Mart 1926 tarihli 789 say~l~~ Maarif Te~kilat Kanunuyla da ilkö~retim ça~~ndaki çocuklar~n meslek mekteplerine gi-demeyecekleri, ilkö~retim ça~~m geçirmi~~ ve hiç ö~renim görmemi~~ ço-cuklan meslek için alan kurumlar~n onlara ilkö~retimi vermek zorun-da olduklar~~ belirtilmi~tir. Bu kanun e~itim ve ö~retirnin ilkö~retim ku-rumlannca ~ehir-kasaba ve köylerde gündüz ve yat~l~~ olarak yapabile-ceklerini de hükme ba~lam~~t~rl°. ~lkö~retimin Cumhuriyetin ilk y~l~n-da alt~~ y~l oldu~u, ancak 1924 y~l~ny~l~n-da ö~renim süresinin be~~ y~la indiril-di~i ve bu be~~ y~hn kendi içinde birinci, ikinci ve üçüncü s~mflarm alt, dördüncü ve be~inci s~n~flann üst devre oldu~u iki dönem olarak tasar-
5 Anonim, Atatürk'ün Söylev ve Demeç/eri, c.1, Türk inlulap Tarihi Enstitüsü Yay~nlan:I., Anka-ra, 1997, s. 19-20.
6 Diistar, Üçüncü Tertip, c. V, s. 322.
'Necdet Sakao~lu, Osmanh'dan Günümüze E~itim Tarihi, ~stanbul Bilgi Üniversitesi Yay~nlar~, ~stanbul, 2003, s. 172.
Bkz. Neriman Tongul, "Türk Harf ink~lâbl", Ankara Üniversitesi Türk Inkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk rolü Dergisi, S. 33-34, (2004), s. 103-130.
Düstar, Üçüncü Tertip, c.X, s. 3-6.
land~~~~ bilinmektedir". 1924 y~l~nda düzenlenen müfredat ile her s~n~f-ta hafs~n~f-ta da 26 saat olmak üzere Alfabe, Din ve Kur'an, Matematik ve Geometri, Tarih, Co~rafya, Tar~m ve Sa~l~k, Ev Ekonomisi, Müzik, Do-kuma ve El Sanatlar~~ gibi dersler konulmu~tur 12. 1926 y~l~nda düzen-lenen müfredatta haftal~k ders saatinde bir de~i~iklik olmam~~, ilk üç s~-n~fa hafta dört saatlik Hayat Bilgisi dersi eklenmi~tir. Buna kar~~l~k bu sm~fiardan Tarih, Co~rafya, Tabiat Dersi, E~ya Dersi, Yurt Bilgisi gibi dersler kald~nlm~~t~r 13.
Erken Cumhuriyet döneminde k~zlar~n yeti~tirilmesine yönelik en dikkat çekici te~ebbüslerden biri K~z Enstitüleridir. Halkevleri ve Köy Enstitülerinden çok daha önce, 1928 y~l~nda kurulan bu enstitüler, üç y~ll~k bir e~itim-ö~retimi içeren yat~l~~ ve gündüzlü bölümlere de sahip, ortaö~retim seviyesinde meslek okufian olup amac~, mezun k~zlara i~~ bulmaktan ziyade onlan Cumhuriyet ideolojisini benimsemi~, sa~l~kl~~ ve sa~lam bir ulusun meydana getirilip yeti~tirilmesi için ba~anli ev ka-d~nlan, anneler ve e~ler olarak yeti~tirmektir".
Cumhuriyetin 10. y~l~nda ülke nüfusunun 8 milyona yak~n bir bö-lümü 40.000'e yak~n köyde oturmaktad~r. Bu köylerden 32.367'sinin nüfusu 400'den azd~r ve buralarda okul açmak en temel sorun olarak görülmektedir. 1936 y~l~nda bu sorunun giderilmesi amac~yla Atatürk dönemin Maarif Vekili Saffet Ankan'a, nüfusu 400'den az küçük köy-lerde ilk üç s~n~f~~ okutmak üzere askerliklerini çavu~~ veya onba~~~ olarak yapm~~~ okur-yazar köylülerden yararlan~lmas~~ fikrini önermi~tir15. Be-lirli bir kurstan geçirilerek "e~itmen" ad~n~~ alacak bu insanlar, genellik-le nüfuslan ö~retmen gönderilmesine uygun olmayan, 150 nüfi~stan az köylerde hem e~itim-ö~retim i~lerini hem de fenni bir ~ekilde ziraat i~-lerinin nas~l yap~labilece~ini göstereceklerdir°6. Bu amaçla 3238 say~l~~
" ~evket Gediko~lu, Kemalist E~itim Ilkeleri Uygulamalar, ~stanbul, 1978, s. 56.
12 Anonim, Bkmekteplerin Müfiedat Program:, ~stanbul 1924, s. 2-3. 13 Anonim, Ilk~nekteplerin Müftedat Program~, ~stanbul, 1926, s. 5.
14 Bkz. Elif Ekin Ak~it, K~zlar~n Sessizli~i. K~z Enstitülerinin Uzun Tarihi, ~stanbul, 2005; Fatma
Gök, "Türkiye Cumhuriyeti'nin Erken Dönemlerinde K~z Enstitüleri", Çok Kültürlü Toplumlarda
E~itim. Türkiye ve Isveç'den örnekler, (Der:M.Carlson-F.Gök-A.Rabo), ~stanbul, 2011, s. 97-111. 15 Engin Tonguç, "Atatürk ve Köy Enstitüleri", Cumhuriyetin Ilk r~llannelan Günümüze Dil Kültür E~itim, Ankara, 2007, s. 443.
'6 Çi~dem Erdem, "Cumhuriyet Yönetiminin 19301u Y~llarda Köyde ve Köylülükte
"Dö-nü~üm"ü Gerçekle~tirme iste~inin Bir Arac~~ Olarak Köy E~itmen Kurslar~", Gazi üniversitesi
Ik-tisadi ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10/3,(2008), s. 192.
Köy E~itmenleri Kanunu ç~kar~lm~~, Ankara köylerinden 79, Tunceli köylerinden 5 olmak üzere toplam 84 köylü gençle ilk e~itmen kursu Eski~ehir Mahmudiye'de aç~lm~~t~r. Bu kurs 6 Temmuz-15 Kas~m 1936 tarihleri aras~nda 4 ay 11 gün sürmü~tür. 7 ay olarak plânlanan kursun geri kalan~~ Ankara köylerinde staj olarak devam ettirilmi~~ ve 19 Nisan-21 May~s 1936 tarihleri arasmda da Bursa Ziraat Okulunda tamarnlay~-o kurs düzenlenmi~tir. Bu kurslar~n çtamarnlay~-o~u ilerde köy enstitüleri aç~lma-s~~ dü~ünülen bölgelerde düzenlenmi~tir. 1948'e kadar süren bu kurs-lardan 9.000 e~itmen yeti~tirilmi~tir". 17 Nisan 1940 tarihinde ç~kan 3803 say~l~~ Köy Enstitüleri kanunuyla ~zmir-K~nlçullu, Eski~ehir-Çifte-ler ve Kastamonu-Göl Köy'deki üçer y~ll~k Köy Muallim MektepEski~ehir-Çifte-leri köy enstitüsüne dönü~türülmü~~ ve zaman içinde ülkenin muhtelif yörele-rinde enstitüler aç~lm~~t~r. Kanunun 3.maddesine göre be~~ y~ll~k (tam devreli) köy okullann~~ bitirmi~, s~hhatli ve yetenekli köylü çocuklar~n~n al~n~p be~~ y~l e~itim-ö~retime tabi tutuldu~u bu okullar'8, i~raata elve-ri~li araziye sahip köy nitelikli ve birkaç vilayetle ba~lant~l~~ olabilecek yörelere kurulmu~19 ve okulundan yatakhanesine, revirinden spor ve sinema salonuna, yemekhanesinden çal~~ma atölyelerine kadar bir ara-da birer kampus kimli~iyle in~a edilen bu enstitülerin projeleri, ulusal mimarl~k yan~malanyla sa~lanm~~t~r.
Ortaokul ve liselerin ise 1937-38 ö~retim y~l~nda üçer y~ll~k olduk-lar~~ ve Türkçe, Tarih, Co~rafya, Yurt Bilgisi, Matematik, Fen Bilgisi, Yabanc~~ Dil, El Yami, Jimnastik, Resim, Müzik, Askerlik, Ev idaresi, Çocuk Balunu (k~zlara), Edebiyat, Filozofi ve Sosyoloji ve Psikoloji gibi derslerin müfredat dahilinde i~lendi~i görülmektedir".
Cumhuriyetin ilk y~llar~ndan 1927 y~l~na kadar meslek ve sanat okullar~= aç~lmas~~ ve yürütülmesi Belediyeler ve il idarelerinin yetki-sinde iken bu tarihte ç~kan bir kanunla bu yetki Maarif Bakanl~~~'na ve-rilmi~tir. 1933'te Mesleki ve Teknik Ö~retim Genel Müdürlü~ü kurul-mu~, bu genel müdürlük 1941 y~l~nda da müste~arl~~a dönü~türülmü~-
17 Niyazi Akunya, ffliy Enstitüsü Sistemi Toplu Bak, ~stanbul, 2010, s. 26. '8 Niyazi Altunya, ag.e., s. 73.
"Ali Salman, "Tonguç ve Köy Enstitüleri", ny Enstitüleri S~mpav~anu, Kastamonu 14-17 Nisan 2010, ~stanbul, 2010, s. 67.
20 Hasan Ali Yücel, Türkiye'de Orta ö~retim, Kültür Bakanl~~~~ Yay~nlar~, Ankara, 1994, s. 173- 174.
tür. 1934 y~lmdan itibaren çok say~da Erkek, K~z Sanat ve Yap~~ Enstitü-leri aç~lm~~~ t~r' .
1936 y~l~nda Cumhuriyetin 40.000 köyünden 35.000'inde okul ve ö~retmen olmad~~~, okul olan köylerde de ilkö~retimin üç y~l yap~ld~~~, ancak 1939 y~l~nda tüm köy ilkokullarmda ö~retirnin be~~ y~la ç~kar~ld~-~~~ bilinmektedir". Köy Enstitülerinden mezun olanlar~n çal~~acaklar'
köylere yapt~nlacak okullar için bir yar~~ma düzenlenerek, bu okullar~n 50 ö~rencinin okuyabilece~i bir dershane, 10 ö~rencinin a~aç ve demir i~leyebilece~i bir atölye, vestiyer, odunluk ve iki oda, mutfak, hela ve banyoyu içeren ö~retmen ikametgah~ndan olu~mas~~ istenmi~tir". Bu yar~~may~~ yüksek mimar As~m Mutlu ve Ahsen Yapanar'm projeleri ka-zanm~~t~r 24.
Cumhuriyetin ilk y~llar~nda Osmanlidan kalan okul yap~lan kulla-n~lm~~, ihtiyac~~ kar~~lamayanlar ona~-~l~p eklemelerle geni~letilmi~tir. 22 Mart 1926 tarihli 789 say~l~~ Maarif Te~kilat~~ Kanunu mektep, müze ve kütüphane binalanmn plan ve projelerinin haz~rlanmas~nda Maarif Vekaletini yetkili k~lm~~, Vekaletçe haz~rlanan ve maarif müdürlükleri-ne gönderilen tip projeler aras~ndan ihtiyaca göre seçilenler uygulan-m~~t~r. Köy d~~~ndaki yerle~imlerde ~l Özel ~darelerince in~a etthilen okullar~n köylerdeki örneklerinde gerek malzeme gerekse i~çilik mali-yetleri köylülerce kar~danm~~t~r. Daha do~rusu kar~~lanmas~~ 7 Nisan 1924 tarihli 442 say~l~~ Köy Kanunuyla zorunlu k~l~nm~~t~r". 1930'1u y~l-lara kadar Osmanl~~ döneminden kalm~~~ okul planlar~~ ihtiyaca göre dü-zenlenerek kullan~lm~~t~r. Bu konudaki en çarp~c~~ örnek, mimar Kema-leddin Bey tarafindan Edirne Kara~aç Mekteb-i ~dadisi olarak tasarla-rup ancak Balkan Sava~~~ nedeniyle tatbik edilemeyen plan~n bir tip pro-je olarak 1930'1u y~llara kadar de~erlendirilmesidir". Cumhuriyet be~~
y~l içinde zor ekonomik ko~ullarda 1233 yeni okul yapm~~, 1936 y~l~nda toplam okul say~s~~ 6297'ye ula~t~nlm~~t~r". Yeni okul in~aadannda gö-
21 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 370. 22 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 346.
23 Anonim, "Köy Enstitüleri Mezunlann~n Çal~~acaldan Köylerde Yapt~nlacak Okul
Bi-nalannm Planlar~na Ait Müsabaka ~artnamesi", Arkitekt, e. 1940, Ankara, 1940, s. 187-188. 24 Anonim, "Köy Okullan Proje Müsabalcasi", Arkitekt, c. 1941-42, Ankara, 1942, s. 12-13. 25 F. Nur~en Kul, "Erken Cumhuriyet Dönemi ilkokul Binalan", Mimarlsk, s. 360 (2011),
s. 67.
26 F. Nur~en Kul, "Erken Cumhuriyet.., s. 68. 27 Necdet Sakao~lu, a.g.e., s. 205.
zetilmesi istenilen h~fz~s~hha kurallar~~ mevki, sat~h, mektep vaziyeti, du-varlar, çat~, dö~emeler ve kat ölçütlerinde de~erlendirilmi~tir. Hem köy hem de ~ehirlerdeki okullar yüksek, havadar bir yere yap~lmal~, okulla ö~rencinin evi aras~ndaki mesafe uzak olmamal~, fabrika, k~~la, hapisha-ne, hastahapisha-ne, kahvehane gibi yap~lardan uzak olmal~d~r. Okulun geni~li-~i bar~nd~raca~~~ ö~renciyle uyumlu olmal~, ö~renci ba~~na en az 10 met-re kamet-re arsa dü~ünülmelidir. Hem dershaneler hem de teneffüshaneler bolca ~~~k almal~, duvarlannda pi~mi~~ tu~la veya de~irmen ta~~~ kullan~l-mak kireç veya çimentolu harçla in~a edilmelidir. Tu~la duvarlar 35, ta~~ duvarlar 45 cm. kalmli~mda yap~lmal~d~r. Okulun çat~s~~ iki yana me-yilli olmal~, zemin dö~emesi kuru tahtadan geçmeli yap~lmal~d~r. Köy okunan mutlaka tek katl~~ olmahd~r28.
Maarif Vekaleti ~lk Tedrisat Dairesi, ülkenin farkl~~ bölgelerinde in-~a edilen okul yap~lar~n~n inin-~ai ve iktisadi bak~mdan detayli bir rehber-den mahrum olduklar~~ gerekçesiyle, ta~, ah~ap ve kerpiç malzemeyle yap~lacak bir, üç, be~~ s~n~fli ve ö~retmenevli köy okullar~~ projeleri haz~r-lam~~t~r. Bu projelerde okullar~n ya~mur sular~n~~ emebilecek kumlu ze-minlere, esas cephesi köy yoluna bakacak ~ekilde, granit veya kalker ta-~~, kerpiç yada grali çam a~aayla yap~lmas~~ ve dere yada deniz kumu-nun kireçle temelde 2+1, duvarlarda 3+1 oran~nda kullan~lmas~~ öne-rilmi~tir. Ah~ap aksam~n mümkün oldu~unca çivi kullamlmadan ma-nal~~ yap~lmas~, enli tahtalann kullarulmamas~~ istenilerek, bina etrafimn Arnavut kald~nm~yla çevrilmesi tavsiye edilmi~tir29.
1920% y~llar~n ilkö~-retim okullar= ço~u Nafia Vekâleti (günü-müz Bay~nd~rl~k Bakanl~~~) tarafindan, Osmanl~~ neo-klasik mimari ak~-m~ndan çizgiler ta~~yan tip projeler olarak tasarlanm~~lard~r. Türki-ye'nin ço~u ~ehrinde örneklerine rastlanabilecek bu okullar~n genelde iki katl~~ olarak, merkez eksen üzerinde giri~e, sivri kemerli pencerele-re, geni~~ saçaklara ve baz~lar~nda giri~~ üzerinde bir balkona sahip ola-rak in~a edildikleri görülmektedir". Maarif Vekâletinin, Naf~a Vekâle-tinin aksine tip projelere çok s~cak bakmad~~~, bunun yerine okullar~n yap~laca~~~ yöreye özgü tasanmlann in~a edilmesini istedi~i, fakat Nafia Vekâletinin tip projelerinin arazinin ~ehre göre daha ucuz oldu~u ve
28 M.Cemal, Yeni Mektep Wzis~lzhast, Kanaat Kitapevi, ~stanbul, 1930. 28 Maarif Vekaleti, &mektep Pldnlan Albümü, Ankara, 1933.
30 Sibel Bozdo~an, Modernizm ve Ulusun in~as~. Erken Cumhun:yet Türk~:yesi'nde Mimari Kültür, (Çev: Tuncay Birkan), ~stanbul, 2002, s. 54.
serbestçe kullan~labilece~i köylerde uygulanmas~nda ~srarl~~ oldu~u ileri sürülmektedir. Özellikle köy okullann~n, her birinde 60 ö~rencinin ö~-renim görece~i üç s~n~fl~~ binalar olarak yörenin malzemesiyle in~a edil-dikleri bilinir. Ancak okullar~n, Cumhuriyet ideolojisinin simgesi olarak köyün en yüksek noktas~na yap~ld~klan veya yap~lmalanmn arzu edildi-~ine dikkat çekilir31.
1930'1u y~llar~n mimarl~k dergilerinde okul yap~lar~n~n esteti~i, ik-tisadi üzerine yaz~lar kaleme al~nm~~, tip projelerin saluncalanndan bahsedilmi~tir. Erken dönemde yap~lm~~~ okul yap~lar~n~n plan ve cep-he görünü~lerinin geçmi~~ Osmanl~~ yap~lar~m hat~rlatt~~-'1 ve dönemin neredeyse tüm resmi binalannda uygulanm~~~ oldu~u belirtilerek, oku-lu hükümet kona~~na benzetmenin sa~l~kl~~ bir tutum olmad~~~na dik-kat çekilerek mahalli mimaride in~as~n~n yeterli olaca~~~ ileri sürülmü~-tür. S~n~flann ayd~nl~k ve sade mekanlar olmas~, salon, teneWlishane ve cimnastikhane gibi mekanlarda bezemenin uygulanabilece~i bildirilir32. Bakanl~~~n haz~rlatt~~~~ tip projelerin memleket mimarli~-'~mn ilerlemesi-ne engel te~kil etti~i, tip projelerin köy evleri, amele mahalleleri gibi ucuz projelerde uygulanabilece~i, resmi dairelerde bundan kagnilma-s~~ gerekti~i ve "milli mimari"nin tip projelerle gerçekle~tirilemeyece~i belirtilerek", tip projelerle yap~lm~~~ okul yap~lar~n~n ço~unu hastane, adliye binas~~ ve kaymakaml~k binalar~ndan ay~rmamn mümkün olma-d~~~~ kaydedilerek, okul yap~lar~n~n bulunduklar~~ sokak ve ~ehir mimar-l~~~yla ili~kili tasar~mlar olmas~~ istenmi~tir". Okul planlamalannda, ile-riki y~llarda olabilecek ö~renci art~~lar~~ ve mevcut say~n~n dikkate al~n-mas~, cimnastikhaneleri esas binadan ayr~~ tutmadan bodrum veya ze-min katlara in~a etmenin, her s~n~f~n yan~na vestiyer odas~~ tasarlanma-sm~n iktisadi bir tutum olaca~~~ vurgulamr35.
Atatürk'ün ölümüne kadar Cumhuriyetin e~itim politikalar~mn Türkiye'yi ve Türklü~ü merkez alan, milli varl~~~n~n bilincine eri~ik, Cumhuriyeti benimseyip sindirmi~~ ve onu koruyabilecek donammlara
3' Sibel Bozdo~an, a.g.e., s. 106.
32 Zeki Selah, "Mektep Binalannda Estetik", Mimar, S. 8, (1931), s. 254.
33 Zeki Sayar, "Devlet ~n~aaunda Tip Plân Usulünün Mahzurlan", Arkitekt, S. 9, (1936), s. 259.
34 Zeki Selah, "Mektep ~n~aat~nda (Plan Tip)in Mahzurlan", Mimar, S. 4, (1931), s. 124- 125.
sahip, tasarruf, yard~mla~ma duygu ve dü~üncelerini elde etmi~~ ve be-den ve fikri geli~imini tamamlam~~~ nesiller yeti~tirmek üzerine temel- lendirildi~i Özellikle Atatürk ve ~nönü dönemlerinde (1923-1946), izlenen e~itim politikalar~mn dönemin konjektürel yap~-s~~ içinde milliyetçi bir nitelik ta~~d~~~, neredeyse "asker ö~renci" yeti~-tirilmesinin hedeflendi~i ve Türk d~~~ndaki tüm etnik unsur veya kül-türün yok say~lmas~~ için e~itimin araçsalla~t~r~ld~~~~ ileri sürülür37. Ulus bilinci yaratma ve devrimlerin benimsetilmesi ba~lam~nda yukar~daki iddiaya k~smen kat~lmakla birlikte, Cumhuriyetin e~itim ve ö~retimi sadece genç nesillerin yeti~tirilme arac~~ olarak görmedi~i, okul ça~~n~~ geçmi~~ insanlar~n da yeti~tirilebilmesi için Halkevleri kurdu~u unutul-mamal~d~r.
CUMHUR~YET DÖNEM~NDE KAYSER~'DE E~~T~M
Cumhuriyetin dam= be~inci y~l~nda Kayseri'de kaza ve köyler de dahil toplam 250.490 ki~i ya~amakta, il merkezinde 293 ö~rendi bir li-se, 58 ö~rendi bir ortaokul, 78 ö~rendi köy muallirn mektebi, 1136's~~ karma, toplam 1984 ö~rencin 13 ilkokul bulunmaktad~r. Vilayet gene-linde 98 k~z ve erkek mektebinde toplam 6639 ö~renci e~itim-ö~retim görmektedir38. 1931 y~l~nda il genelinde 1 lise, 1 ortaokul ve 121 ilko-kulda toplam 9407 ö~rendye 231 ö~retmenle e~itim-ö~retim hizmeti verilmektedir39. Cumhuriyet döneminde Kayseri'de Osmanlidan miras kalan okullar de~erlendirilmi~tir. ~ptidailer ilkokul, rü~diyeler ortao-kul, idadiler lise olarak kullandm~~lard~r. Okullarda ö~retmen ihtiyac~-n~n artmas~na paralel olarak daha önce medreselerde müderrislik ya-panlar Kayseri ~dadisinde aç~lan s~navlara girip yeterlilik belgesi ald ~k-tan sonra ilkokullarda görevlendirilmi~lerdir. Zincidere'de 1926 y~l~nda Köy Muallim Mektebi, ~ncesu'da Seyyar Köy Muallim Mektebi, P ~nar-ba~~'na ba~li S~radan (O~uz) Köyünde de 1935'ten sonra Geçici Ö ~ret-men Mektebi (Foto:1) açilm~~ur40.
36 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 331-332.
37 ~smail Kaplan, Türkiye'de Milli E~itim Ideol~ isi, ~stanbul, 2005, s. 133-145.
39 Anonim, Türkiye CumhunYeti Devlet Salna~nesi 1927-1928, Matbuat Müdüriyet-i Umumiyesi, ~stanbul, 1928, s. 1128-1136.
39 Kayseri Vilayet Gazetesi, 22 ~kincikanun (Ocak) 1931.
Kadir Özdamarlar, 1926-27 ö~retim y~l~nda Kayseri'de Ahmet Pa-~a, Cumhuriyet, Gazi PaPa-~a, Hac~~ K~l~ç, Hac~~ Mansur, Hasinli, Hunat, ~nönü, ~stiklal, Kur~unlu, Lale, Pe~eker, Safa, Sakarya, Taceddin/Eti-ler, Terakki gibi toplam 17 okulda 62 ö~retmen ve 2970 ö~renci oldu-~unu belirtirse de", 1945 y~l~nda haz~rlanm~~~ bir çal~~mada Kayseri'nin il merkezinde 10 ve ba~l~~ köylerinde de 12 ilkokul oldu~u kaydedilir42. Bu 10 okul, ~nönü, Cumhuriyet, Gazi Pa~a, Yeni Okul, Bo~ath, ~stiklal, Etiler, Mimar Sinan, Ahmet Pa~a ve Safa ilkokulland~r43. Yine bu çal~~-maya göre Bünyan merkez ve köylerinde toplam 5, Develi'de toplam 9, ~ncesu'da toplam 5 ve P~narba~~'nda toplam 4 ilkö~retim okulu bulun-maktad~r". Ancak Kayseri Halkevi dergisi olarak yay~nlanan Erciyes Dergisi'nin 1940'h y~llarda ç~km~~~ say~lan incelendi~inde bu say~n~n ar-tabilece~i anla~~lmaktad~r. Derginin "köy tetkilderi" bölümünde tan~t~l- m~~~ ço~unda ilkokulun oldu~u anla~~lmaktad~r. Örne~in 1946 y~l~~ itibariyle P~narba~~'n~n Kaynar nahiyesine ba~l~~ Malak, Beserek, Çu-kuryurt, ~nliviran (bugünkü ad~~ ~nliören), Demirciviran (bugünkü ad~~ Demirciören), Ku~cu, Akören ve Panh köylerinde "en son plan gere~in-ce" yap~lm~~~ okullar oldu~u belirtilerek, Yass~p~nar, Tersakan, Cinlivi-ran köylerinde de e~itmenli tipinde okullar bulundu~u kaydedilir45. Ayn~~ y~llarda Erkilet'e ba~l~~ Kemer köyünde 1938 y~l~nda in~a edilmi~~ üç snufh bir okul oldu~u belirtilir48. P~narba~~'n~n K~z~lhan köyünde 1946 y~l~nda 23 k~z 27 erkek toplam 50 ö~rencinin okudu~u bir ilkokul bulundu~u47, Mahzemin'de de 1939 y~l~nda aç~lm~~~ bir e~itmen oku-lundan ve 106 mezun verildi~inden bahsedilmektedir48. Amarat köyün-de Pazarören Köy Enstitüsünköyün-den mezun ö~-'retmenli bir ilkoku149, Bü-yük Çiftlik köyünde 1927'de kurulup 1937 y~l~nda be~~ snufl~~ olmu~~ bir okulda enstitü mezunu 4 ö~retmenin toplam 220 çocu~u okuttu~u5° ve bu y~llarda bir nahiye olan Erkilet'in H~rka, Ku~çu, Hasanarpa hariç
s. 39.
41 Kadir Özdamarlar, a.g.m., s. 106-107.
42 Kaz~m Özyedekçi, "Kaysednin Bugünkü Ö~retim Durumu", Erciyes, S. 34-35, (1946), s. 28.
" Kaz~m Özyedekçi, a.g.m., s. 26. 44 Kaz~m Özyedekçi, a.g.m., s. 28.
4" Mehmet Ersoy, "Kaynar", Erciyes, S. 36-37, (1946), s. 47-47.
46 Hidayet Ta~tekin, "Kemer Köyü'nün Konumu ve Tan~m~", Erciyes, S. 48-49, (1947),
" Fikret Sezgin, "K~z~lhan", Erciyes, S. 40-41, (1946), s. 28. " Hidayet Ta~tekin, "Mahzemin", Erciyes, S. 50, (1947), s. 29. 49 Nuri Ural, "Amarat Köyü", Erciyes, S. 29-30, (1945), s. 26. 5° Kamil Ar~, "Büyük Çiftlik Köyü", Erciyes, S. 84-85, (1950), s. 22-23.
her köyünde bir ilkokul bulundu~u belirtilerek bu okullara devam eden 1034 talebe oldu~u ifade edilmektedir". Hacilar'da ise üç ö~ret-menli, dört sm~fl~~ bir ilkokul oldu~u belirtilerek, 1925 y~l~nda yapt~r~lan ve iki katl~~ olan okul binas~n~n iyi plânla in~a edilmedi~inden alt kat~n-dan yararlandamad~~~na dikkat çekilmekte ve üst kattaki dört oda ve salonun kullan~ld~~~, bunun da ihtiyaca yetmedi~i ileri sürülmektedir52. Kayseri il merkezindeki ~stildâl ilkokulu ah~ap bir binada hizmete ba~lam~~, 1947 y~l~nda ta~~ malzemeyle yeniden in~a edilmi~se de 1980'lerde y~k~lm~~t~r (Foto: 2). 1891 y~l~nda iki katl~~ ta~tan bir yap~~ ola-rak in~a edilen Teola-rakki Mektebi, Cumhuriyet döneminde Mimar Sinan mektebi ad~n~~ alm~~sa da yol geni~letme amac~yla y~kild~~~ndan günü-müze ula~amam~~~ ilkokullardan bir di~eridir (Foto: 3).
Kayseri Milli E~itim Müdürlü~ü ar~ivindeki belgelerde 1928-29 e~itim-ö~retim y~l~nda il merkezi ve çevre köylerde toplam 17 ilkokul yer almaktad~r. Bu okullar; Cumhuriyet, Kur~unlu (Foto: 4), ~smet Pa-~a, Gazi PaPa-~a, Safa, ~stildâl, Taceddin (Foto: 5), ~nönü, Terakki, Hunat, Hac~~ Mansur, Bozath (Foto: 6), Gerrnir, Arg~nc~k, Orlav~k, Hac~lar ve Molu ~lkmektepleridir. Ayr~ca K~z Orta Mektebi (Foto: 7) ve Çaml~ca Mektebi (Foto: 8) gibi Cumhuriyetin ilk y~llar~nda kullan~lm~~~ olan okullar olmakla birlikte günümüze ula~amam~~t~r.
1929 y~l~nda yol açmak amac~yla Kur~unlu Camii külliyesinin par-ças~~ olan hamam ile ayn~~ külliye içinde bulunan üç derslikli Kur~unlu ~lkokulu da y~k~hru~t~r53. 1932 y~l~nda ç~kan büyük bir yang~n, Kiçika-p~'da bugünkü Ticaret Odas~~ civar~nda bulunan Hac~~ Mansur ve ~nönü mekteplerini yok etmi~tirTM.
~ncesu'nun en eski ilkö~retim okulu olan Kara Mustafa Pa~a ~lkö~-retim Okulu Cumhuriyete miras kalm~~~ bir Osmanl~~ yap~s~~ olarak muh-temelen 1910'larda in~a edilmi~~ olup, 1980'lerin sonunda y~k~lm~~t~r (Foto: 9).
51 Kemaleddin Karamete, "Erkilet", Erciyes, S. 19, (1942), s. 585. 52 Anonim, "Haçlar Köyü", Erciyes, S. 4, (1938), 123.
53 Halit Erkiletlio~lu, Geni~~ Kayseri Tarihi, Kayseri, 2006, s. 680. 54 Halit Erkiletlio~lu, ~~.g.e., s. 683.
GÜNÜMÜZE ULA~MI~~ OKUL B~NALARI Safa Mektebi
Melikgazi ilçesi Karakürkçü mahallesinde bulunan okul, 1927-28 y~l~nda dönemin belediye ba~kan~~ ~brahim Safa (1874-1931) tarafindan in~a ettirilmi~~ oldu~undan bu ismi alm~~t~r. Halit Erkiletlio~lu'na göre, mektebin in~a edildi~i arsa üzerinde bulunan mezarl~k ta~~nm~~, mezar-ta~lann~n bir bölümü de okulun in~as~nda kullan~lm~~t~r55.
Bodrum üzerine tek katl~~ olarak in~a edilen okulun do~u taraf~na 1960 y~l~nda mevcut bina eklenmi~tir (Çizim:1 ; Foto:10). Bu ilave esna-s~nda ana mektebin do~u duyan k~smen y~k~larak iki bina araesna-s~nda ge-çi~~ sa~lanm~~t~r (Foto:11). Mektebin bodrum kat~~ in~a edildi~i y~llarda muallim evi olarak kullan~lm~~, zaman içinde okulun malzeme deposu ve 1990'11 y~llarda da anaokulu olarak de~erlendirilmi~tir. Okul 2008 y~l~ndan bu yana kullan~lmamaktad~r.
Günümüzde okulun zemin kat~na kuzey cephenin do~u ucuna kay-d~nlm~~~ bir kap~dan girilmektedir. Ancak 1930'larda çekilmi~~ foto~raf-lardan anla~~ld~~~na göre okula bat~~ cephenin ortas~na konumland~nt-m~~~ düz lentolu bir kap~dan girilmektedir (Foto:12-12a). Kap~~ önünde yer alan tek yuvarlak kemerli, üçgen alinlikli giri~~ reva~~na iki yandan ta~~ merdivenle ula~~lmaktad~r. Düzgün kesme ta~~ malzemeyle in~a edi-len okul, üç derslik ve bir idari mekândan olu~maktad~r. Dersliklerden ikisi güney cephede, biri ise kuzeybat~~ kö~ededir. Güney cephedeki iki derslikten güneybat~~ kö~edeki, okulun en büyük dersli~i olup, güney duvarma iki bat~~ duvanna aç~lan bir pencereyle ayd~nlat~lmaktachr. Gü-ney taraftaki di~er dersli~in güGü-ney duyan iki pencereyle bo~alt~lm~~t~r. Bu dersli~in do~usundaki kuzey-güney do~rultulu dikdörtgen mekâ-n~n müdür ve ö~retmenler için tahsis edilmi~~ oldu~u varsarlabilir. Bu mekâmn güney duvannda da bir pencere aç~ld~~~~ yer almaktad~r. Ku-zeybat~~ kö~edeki derslik, bat~~ cephesine aç~lan bir, kuzey cephesine aç~-lan iki pencereyle ayd~nlat~lmaktad~r. Kuzey cephedeki pencerelerden do~u taraftaki bir tepe penceresi olarak daha küçük düzenlenmi~tir.
Okulun düzgün kesme ta~la in~a edilen duvarlarmda kö~e ta~tan yüzeyden ta~~r~lm~~t~r. Tüm mekânlann pencereleri ta~~ söveli, bas~k ke-merli ve dikdörtgen biçimli olup, içten d~~a do~ru mazgalvari ~ekilde
daralmaktad~rlar. Pencere söve ve kemerleri ana duvar yüzeyinden
ta-~~rilm~~t~r. In~a edildi~i dönemde zemininin ah~ap dö~emeli, üst
örtü-sünün ah~ap kiri~li k~rma kiremit çat~l~~ oldu~unu dü~ündü~ümüz oku-lun, 1960 y~l~nda ek binas~~ yap~l~rken zemini üst örtüsü betonarmeye dönü~türülmü~tür. Betonarme üst örtünün saçaklar~~ cepheden
yakla-~~k 75 an. kadar uzat~lm~~t~r.
Safa Mektebi'nin 1930'1u y~llar~n foto~raflar~ndan hareketle yap~la-cak bir restitüsyon denemesinde, idari mekan ve derslilderin do~u-bat~~ do~rultuda uzanan bir koridorun iki yan~na yerle~tirilmi~~ oldu~u var-say~labilir (Çizim: la).
Bilnyan Sa~l~k Meslek Lisesi (Nam~k Kemal ~lkokulu)
Günümüzde Sa~l~k Meslek Lisesi olarak kullan~lan eser, Bünyan il-çe merkezinde, meydan~n kuzeydo~usunda yer almakta olup (Çizim: 2; Foto: 13), 1928 y~l~nda 3 snufl~~ Nam~k Kemal ~lkokulu olarak aç~lm~~, daha sonra be~~ s~n~fli olmu~~ ve 1989 y~l~nda Sa~l~k Meslek Lisesine dö-nü~türülmü~tür56.
Giri~~ kap~s~~ üzerindeki kitabe yerinden sökülmü~tür. Okulun in~a malzemesi d~~~ cephesi siyah oldu~undan anla~~lamamakta ise de, düz-gün kesme ta~~ malzemeyle yap~lm~~~ oldu~u kabul edilebilir. Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir kütle ~eklinde bodrum üzerine tek katl~~ ola-rak in~a edilmi~tir. Okula, kuzey cephesinin biraz do~usuna kayd~r~lm~~~ bas~k kemerli bir kap~dan girilmektedir. Kap~dan ula~~lan ilk mekan bir da~~l~m alan~~ olan ve do~u-bat~~ do~rultuda uzanan dikdörtgen bir ko-ridordur (Foto:14). Bu koridorun kuzey cephesi toplam yedi pencerey-le bo~alt~lm~~t~r. Giri~~ kap~s~n~n iki yan~ndaki sivri kemerli iki~er pence-re, koridorun kuzeybat~~ kö~esindeki üçlü pencereye göre daha geni~~ ve daha yüksek tutulmu~tur.
Okul genel kütle itibariyle asimetrik bir plân göstermektedir. Bat~~ kö~ede, kuzey-güney do~rultuda in~a edilen dersli~in simetriyi bozan muhtes bir mekan oldu~u kabul edilebilir. Hatta bu dersli~in do~usun-daki dersli~in de yap~~ bünyesine sonradan okulu be~~ derslildi hale ge-tirmek amac~yla eklenmi~~ bir mekan oldu~u ileri sürülebilir. Giri~~ kori-doru kuzey duvar~n~n bat~~ kö~esindeki üçlü pencere düzenlemesi de,
cephe pencere düzenine asimetrik yap~~ arz etmekte, bat~~ cepheye ekle-nen derslikler yüzünden uzat~lan koridoru ayd~nlatmak ve kuzeydo~u kö~ede glunt~~ yapan mekân~n cephesiyle uyum sa~lamak üzere tasar-lanm~~~ olmal~d~r.
Koridorun güney duvanna aç~lm~~~ düz lentolu üç kap~dan üç ayr~~ dersli~e geçilmektedir. Bu üç dersli~in güney duvarlan bas~k yuvarlak kemerli üçer pencereyle bo~altilm~~t~r. Güneybat~daki dersli~in bat~~ du-vannda da iki pencere aç~kl~~~~ dikkati çeker. Koridorun bat~~ duvanna aç~lan kap~dan yap~ya sonradan eklenmi~~ dersli~e girilmektedir. Bu derslik güney cepheye aç~lan iki, bat~~ duvara aç~lm~~~ dört pencereyle ay-d~nlaulm~~t~r. Koridorun do~u duvanna aç~lan iki kap~dan kuzeydekiy-le idari birimin yer ald~~~~ mekâna girilmektedir. Bu mekân~n kuzey du-var~~ en bat~daki dersli~in kuzey dudu-var~~ gibi, koridor cephesinden yak-la~~k 1,5 m. kuzeye ta~~nlm~~t~r. Ancak bu cephe bat~dakinden farkl~~ olarak üç pencereyle bo~alt~lm~~t~r. Idari mekffiun do~u duvannda da bir pencere aç~kl~~~~ görülmektedir. Güneydo~u kö~edeki s~n~f; kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen bir mekând~r ve sadece do~u duvarma aç~lan dört pencereyle ayd~nlat~lmaktad~r. Bu derslik günümüzde giri~~ taraf~nda muhtes bir duvarla ikiye bölünmü~tür. Tüm mekanlar~n üze-ri düz ah~ap tavanla kapat~lm~~~ olup d~~tan kiremit çat~yla örtülmü~tür. Ah~aptan zemin dö~emelerinin sonradan betonarme mozaikle kaplan-m~~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Yukar~daki bilgilerden ve plâmndan hare-ketle okulun in~a edildikten sonra geni~letilerek be~~ s~n~fl~~ hale getiril-di~i anla~~lmaktad~r. Planda anomali yaratan bat~~ kanad~n sonradan ek-lenmi~~ oldu~u ileri sürülebilir. Zira koridorun kuzey duvar~n~n bat~~ ucundaki üçlü pencere aç~kl~~~~ ve bat~~ kanattaki mekânlarm düzensizli-~i bu iddiay~~ peki~tirmektedir (Çizim: 3).
Artmak Köyü ~lkokulu
P~narba~~'na ba~l~~ Artmak Köyünün do~usundaki bir tepe üzerine in~a edilen okul, genel olarak kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen bir plânlamaya sahiptir (Çizim: 4 ; Foto: 15-16). Duvarlarda kaba yonu ta~~ kullan~lm~~, kö~elerde ise duvar yüzeyinden ta~~nlm~~~ düzgün kesme ta~~ tercih edilmi~tir. Okulun kuzeydo~u kö~esindeki penceresinin üze-rinde yaz~l~~ bir ta~~ görülmektedir. Bu ta~~ üzeüze-rinde Arap rakamlanyla 1247 tarihi yaz~l~d~r (Foto: 17). Bu tarih okul için erken bir tarih olarak miladi 1831 y~l~na tekabül etmektedir. Muhtemelen bu tarih R.1347/M.1931 olmal~d~r. Köylülerin ifade ettiklerine göre Artmak Kö-yü ~lkokulu kom~ular~~ olan Cin Ahmet KöKö-yü ~lkokulundan 8-10 sene
önce yap~lm~~t~r. Cin Ahmet Köyü ilkokulunun 1939 y~l~nda yap~ld~~~~ kitabesinden anla~~ld~~ma göre bu köyün okulu da 1931 y~l~nda in~a edilmi~~ olmal~d~r.
Okul, biri kuzey-güney, di~eri do~u-bat~~ do~rultuda iki dikdörtgen kütleden olu~ur. Bu kütleler birbirleriyle ba~lant~ld~r. Okula, bat~~ cep-henin ortas~na yerle~tirilen ve yar~m daire silmelerle profillendirilen bir kap~dan girihnektedir. Profiller yuvarlak kap~~ kemerinde de devam et-tirilmi~tir. Okula giri~i sa~layan bir ba~ka kap~~ da güney cephenin bat~~ kö~esine kayd~r~lm~~~ dikdörtgen biçimli agld~kur. Bu kapuun mekân ta-dilau nedeniyle sonradan aç~lm~~~ olabilece~i kabul edilebilir. Okulun beden duvarlar~~ ile su basman~~ düz profilli bir sihneyle ayr~hn~~t~r.
Bat~~ cephedeki kap~dan girilen mekan, kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen bir koridor olup, dersliklere da~~l~m melcân~~ i~levindedir (Foto: 18). Bu koridor güney tarafta do~u-bat~~ do~rultuda örülmü~~ bri-ketten bir duvarla ikiye bölünmü~, güney duvardaki kap~~ da muhteme-len bu bölünmeden sonra aç~lm~~t~r. Koridor kap~n~n iki yan~na aç~lan sivri kemerli iki~er pencere ile ayd~nlat~lm~~t~r. Koridorun kuzeyindeki iki kap~dan iki dersli~e geçilmektedir. Bunlardan do~u taraftaki do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir mekan olup, kuzey duvar= aç~lan iki, do~u duvarma aç~lan bir pencereyle ayd~nlat~hn~~t~r. Do~u taraftaki pencere di~erlerinden farkh olarak kemersiz ~ekilde yap~lm~~t~r. Bat~~ taraftaki derslik ise kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen bir mekând~r ve bat~~ duvar~~ iki, kuzey duvar~~ bir pencereyle bo~alt~lm~~t~r. Koridorun do~u duvar~na aç~lan kap~dan girilen derslik do~u duvarma aç~lan iki pencere ile ayd~nlat~ln~~~ olup kuzey-güney yönde dikdörtgen plânl~d~r (Foto:19). Koridorun güney ucundaki derslik ince bir duvarla ikiye bö-lünmü~tür. Koridorun da bir duvarla ikiye bölünmesi, bu lusmm okul-dan ayr~~ tutularak belki sonraki dönemlerde ö~retmen konutu olarak kullan~lm~~~ olabilece~ini akla getirmektedir. Dersfi~i ikiye bölen ince duvara küçük bir pencere aç~lm~~t~r. Her iki mekan da do~u duvarma aç~lm~~~ birer pencere ile ayd~nlat~lm~~t~r. Okuldaki tüm mekanlar~n dö-~emesi ah~ap olup, üst örtüyü olu~turan ah~ap tavan kiremit kaph k~r-ma çamyla kapat~lnu~tm Yap~da bat~~ cephedeki ana giri~~ kap~s~nda gö-rülen profillenmeler d~~~nda bezeme unsuru yoktur.
Ye~ilkent (Yalak) ~lkö~retim Okulu
Eski adi Yalak olan Ye~ilkent, günümüzde Sar~z ilçesine ba~h bir beldedir. Kasaba merkezinde yer alan okul, 1928 y~l~nda Köy Muallim Mektebi olarak in~a edilmeye ba~lanm~~, ancak in~aatm bitim tarihi olan
1932 y~l~nda Türkiye'de iki örne~i olan (Kayseri/Zincidere ve Denizli) Köy Muallim Mekteplerinin kapat~lmas~~ üzerine ilkokul olarak kullan~l-maya ba~lam~~t~r.
Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir kütle plân~na sahip olan ya-p~, bodrum üzerine tek katl~~ olarak düzgün kesme ta~~ malzemeyle in~a edilmi~tir (Çizim: 5 ; Foto: 20-21). Okulun do~u ve bat~~ kanatlar~~ ön ve arka cepheden ta~~r~larak H tipi denilen bir plân tasar~m~~ elde edilmi~-tir ki, 1930'1u y~llarda Kayseri'de in~a edilmi~~ okullar~n ço~unda ayn~~ tasar~m~~ görmek mümkündür.
Okula, kuzey cephenin ortas~na konumland~r~lan bas~k kemerli ka-p~dan girilmektedir. Kap~~ önünde, sekiz basamakl~~ merdivenle ula~~lan podyumun üzeri ak~~ ah~ap dire~in ta~~d~~~~ üçgen alinl~ld~~ bir sundur-mayla örtülmü~tür. Ah~ap direlder basit ta~~ ayaklara oturmakta, üst kö-~elere çalulrru~~ C biçimli ah~ap levhalarla kemerliymi~~ gibi görünen bir cephe kompozisyonu yarat~lm~~t~r.
Bas~k kemerli kap~n~n söve ta~lar~~ duvar yüzeyinden glunt~li olarak düzenlenmi~tir. Kap~dan girilen ilk mekan bir çe~it iç avlu gibi alg~lana-bilecek bir koridordur. Do~u-bat~~ do~rultuda uzanan bu koridorun (Foto: 22) güney, do~u ve bat~~ cephelerinde derslilder ve idari birimler yer almaktad~r. Koridorun kuzey cephesi, giri~~ kap~s~n~n iki yan~na aç~l-m~~~ ta~~ söveli, bas~k kemerli ve dikdörtgen boyutlu iki~er pencereyle bo-~alt~lnu~t~r. Koridorun güney taraf~nda ayn~~ geni~likte üç derslik mekâ-n~~ bulunmaktad~r. Dersliklerin hepsi güney duvarma aç~lm~~~ üçer pen-cereyle ayd~nlat~lmaktad~r. Yan kanatlarda simetrik olarak düzenlen-mi~~ iki mekândan öndekiler idari amaçla de~erlendirilmi~, güney taraf-takiler ise derslik olarak kullan~lm~~t~r. Derslilderin yan cepheleri üçer, arka cepheleri ise birer pencere aç~ld~~~na sahiptir. idari mekanlar~n ön ve giri~e bakan cephelerinde birer pencere yer al~rken, yan cepheleri-ne iki~er pencere aç~lm~~t~r.
1993 y~l~nda Dadalo~lu Lisesi ad~yla i~levine devam eden okul 1990 y~l~nda onar~lm~~t~r. Bu onar~mda ah~ap dö~eme olan zemin ve üst ör-tü betonarme olarak de~i~tirili~rli~, kiremit çat~~ yerine de çinko levhalar-la kaplevhalar-lanm~~~ k~rma çat~~ yap~lm~~t~r.
Develi Lisesi
A~a~~~ Develi'de (Everek) yer alan yap~~ daha önce mezarl~k olarak kullan~lan bir alana, bodrum üzerine iki katl~~ olarak 1923-32 y~llar~~ ara-s~nda in~a edilmi~tir (Çizim: 6-7; Foto: 23-24). Düzgün kesme ta~~ mal-
zemeyle in~a edilen okulun miman Teke~in Kalfa lakaph Süleyman Unutulmaz'cl~r57. Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir plâna sahip olan okula, kuzey cephenin ortasma yerle~tirilen ve her iki katta da si-metrik bir düzenlemeye sahip revald~~ bir giri~le geçilmektedir (Foto: 25). Alt kat reva~~~ yekpare sütunlar üzerine at~lan yuvarlak kemerlerle olu~turulmu~tur. Kuzey cephede dört sütuna oturan kemerler siyah-beyaz renkli ta~larla dönü~ümlü olarak örülmü~tür. Dört gözlü reva~~n orta kemerleri ikiz kemer gibi düzenlenip sütuna oturtulmam~~t~r. Iki yandan merdivenle ula~~lan reva~~n orta k~sm~~ yar~m daire balkon ~ek-linde düzenlenmi~tir. Balkon ta~tan korkululdarla s~n~rland~r~lm~~, bal-kon duvar~~ da kahverengi ve siyah renk ta~lar~n dama tahtas~~ biçimin-de kaplanmas~yla biçimin-dekoratif bir görünüme kavu~turulmu~tur. Üst kat reva~~~ da ayn~~ düzenlemeye sahip olmalda birlikte, buradaki kemerler sivri formda yap~lm~~lard~r. Alt ve üst kat revaldan küçük konsol dizdi bir silme ku~a~~yla birbirinden ay~nlm~~t~r.
Okulun kuzey duvar~~ ortas~na yerle~tirilen cümle kap~s~~ önündeki revak kemerleriyle uyumlu olacak ~ekilde ikiz yuvarlak kemerli olarak tasarlanm~~t~r (Foto: 26). Giri~~ kap~s~n~n iki yan~ndaki dikdörtgen bo-yutlu pencereler yuvarlak kemerli olarak yap~lm~~t~r. Üst kat reva~-'~nda balkona geçit veren kap~~ ise siyah-beyaz renkli ta~lann dönü~ümlü kul-lan~m~yla olu~turulmu~~ sivri kemerli bir ~ekil arz etmekte, cephe bütün-lü~ü aç~s~ndan iki yan~ndaki pencereler de sivri kemerli olarak düzen-lenmi~lerdir.
Okulun zemin kat~, do~u-bat~~ do~rultusunda uzan~p kuzeye dönen ve U biçimi bir plan arz eden koridorun kenar~na tek yönlü olarak yer-le~tirilmi~~ dokuz odadan olu~maktad~r (Foto: 27). Bu odalardan giri~~ ekseninde bulunan~~ di~erlerinden daha geni~~ tasarlanm~~~ ve güney cepheden d~~a ta~~nIrm~t~r. ~ki yan~nda simetrik iki~er oda bulunan bu odan~n güney duyan dikdörtgen boyutlu, yuvarlak kemerli üç pence-reyle bo~alt~lm~~~ ve üzeri düz beton damla örtülmü~tür. Bugün derslik olarak kullan~lan bu mekân~n iki yan~ndaki odalar ayn~~ formda ve gü-ney duvanna aç~lm~~~ iki~er pencereyle ayd~nlaulmaktad~r. Bu iki oda-dan bat~daki idari mekan olarak de~erlendirilmektedir. Kö~elerdeki odalar do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen planh olup güney duvarlan üçer, do~u ve bat~~ duvarlar~~ iki~er pencereyle bo~alt~lm~~t~r. Koridorun do~u ve bat~~ ucundaki merdivenlerle üst kata ç~k~lmaktad~r. Koridorun
kuzeydo~u ve kuzeybat~~ ucunda dikdörtgen planl~~ iki~er oda bulun-maktad~r. Bu odalardan güney taraftakiler okulun beden duvarlar~n-dan d~~a glunt~h yap~larak koridorduvarlar~n-dan dolay~~ meyduvarlar~n-dana gelen mekânsal daralma giderilmeye çal~~~lm~~ur. Mekânlann kuzey cephelerinde bi-rer, do~u ve bat~~ cephelerinde iki~er pencere aç~kl~~~~ yer al~r. Kuzey ta-raftaki dikdörtgen mekânlann di~er s~n~flardan daha ayd~nl~k bir dü-zenlemeye sahip olduldan dikkati çeker. Bu mekânlann do~u ve bat~~ cephelerinde iki~er, kuzey cephelerinde ise üçer pencere aç~kl~~~~ göz-lenmektedir. Tüm odalann üzeri düz beton damla örtülmü~tür. Kori-dorun kuzey duvanna sekiz, do~u ve bat~~ duvanna ise iki~er pencere olmak üzere toplam on iki pencere aç~lm~~t~r. Okulun birinci kat~~ zemin katk~~ simetrik bir düzenlemeye sahiptir. Bodrum kat ise, depo ve tuva-letlerin de yer ald~~~~ mekânlardan olu~ur.
Ba~h ba~~na dekoratif bir etki b~rakan giri~~ reva~~yla birlikte yap~da dikkati çeken bezemeler olarak, pencere altlanna yerle~tirilen ve birer konsolla s~n~rlanan bezemeli ta~~ panolar, pencere alml~klann~~ hareket-lendiren ve duvar yüzeyinden ta~~nlm~~~ düz yüzeyli plasurlar (Foto:28) ve katlar~~ ay~ran silmeler kaydedilebilir. Ayr~ca baz~~ pencerelerin kemer kilit ta~lanna alçak kabartma ~eklinde ayd~nhk ve bilginin simgesi ola-rak me~ale bezemesinin i~lenmi~~ oldu~u dikkati çeker. (Foto:29). 1933 y~l~nda ortaokul olarak hizmet veren bina 1957 y~hnda liseye dönü~tü-rülmü~tür58.
K~zl~k Köyü Mektebi
K~z~k Köyü Kocasinan ilçesinin yakla~~k 30 km. kuzeydo~usunda-d~r. Köy merkezinde, köy sakinleri taraf~ndan 1933 y~l~nda in~a edildi-~i söylenen bir okul bulunmaktad~r. Okul, kuzey-güney do~rultuda U biçiminde tasarlanm~~~ bir plâna sahiptir ve düzgün kesme ta~~ malze-meyle in~a edilmi~tir (Çizim: 8 Foto: 30-31). Okul, baudan do~uya do~-ru e~imli bir araziye in~a edildi~inden do~u k~sm~~ boddo~-rum üzerine tek katl~~ olarak düzenlenmi~tir. Ancak köy sakinleri do~udaki bodrum ka-un 1970'lerde lojman olarak düzenlendi~ini, okulka-un orijinal lojman~-n~n ise mevcut okulun 50-60 m. bat~s~ndaki ta~tan yap~lm~~~ konut oldu-~unu beyan etmektedirler. Aynca 1970'lerde ç~kan bir yang~ndan son-raki tadilatlar s~ras~nda ah~ap dö~emenin mozaik betonla, ah~ap kiri~le-
meli üst örtünün de betonarme ve kiremit çat~li olarak yenilendi~ini be-lirtmektedirler. Okulun bodrum ile zemin kat seviyesi düz yüzeyli bir silmeyle vurgulanm~~ur.
Do~u ve bat~~ kanad~~ simetrik bir düzenleme gösteren K~z~l( Köyü il-kokuluna güney duyan ortas~na aç~lm~~~ geni~~ bir kap~dan girilmektedir. Yuvarlak kemerli olarak tasarlanan kap~n~n lentolan yivlenmi~~ ve duvar yüzeyinden 5-6 cm. ta~~nlm~~t~r. Cümle kap~s~ndan girilen mekan do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir koridordur ve güney duvannda kap~n~n iki yan~na aç~lm~~~ iki~erden dört pencere ile ayd~nlat~lm~~t~r (Foto:32). Koridorun do~u ve bat~~ ucunda iki~er derslik bulunmaktad~r. Güney-kuzey do~rultuda dikdörtgen olarak tasarlanan derslilderden Güney- kuzeyde-kiler daha geni~~ olarak düzenlenmi~lerdir ve do~u ve bat~~ duvarlanna aç~lm~~~ üçer, kuzey duvanna aç~lm~~~ birer pencereyle ayd~nlat~lm~~t~r. Giri~~ koridoruna paralel olarak düzenlenen kuzey cephede simetrik iki derslik yer almaktad~r. Do~u-bat~~ do~rultulu dikdörtgen plânli bu ders-ilklerin kuzey cepheleri üçer pencere aç~larak bo~alulm~~ur.
Okulun do~u ve bat~~ kanad~n~n güney ucunda bulunan mekânlara do~u ve bat~~ duvarlar~na aç~lm~~~ kap~lardan girilmektedir. Okulun dersliklerine oranla daha küçük ölçekli olarak tasarlanan bu mekânlar muhtemelen müdür ve ö~retmenler için düzenlenmi~~ olmal~d~rlar. Me-kânlann güney duvarlan iki~er pencereyle bo~altdm~~t~r. Her iki mekâ-n~n do~u ve bat~~ duvarlanna da birer pencere aglm~~t~r.
Tüm pencereler duvar yüzeyinden hafifçe ta~~nlm~~~ ta~larla çerçe-velenmi~, duvar kö~e ta~lar~~ da yüzeyden gk~nt~~ yapacak ~ekilde örül-mü~tür.
Aldu~la Cumhuriyet ~lkokulu
Günümüzde Aklu~la Ö~retmenevi olarak kullan~lan eser bodrum üzerine tek katl~~ olarak do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir plan gös-terecek ~ekilde in~a edilmi~tir (Çizim: 9; Foto: 33-34). Okulun beden duvarlann~n kö~elerinde düzgün kesme ta~, duvarlannda kaba yonu moloz ta~~ malzeme kullan~lm~~t~r. Eserin kitabesi yoktur. Ancak yörenin en eski okulu olmas~~ ve yöre sakinlerinden al~nan bilgilere göre okulun 1935 y~l~nda in~a edildi~i ileri süridebilir. Yap~p in~a eden usta veya us-talar hakk~nda bilgi yoktur.
Akk~~la Cumhuriyet ~lkokulu do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen plânh olarak in~a edilmi~tir. Do~u ve bat~~ kanadar güney ve kuzey cep-
helerden biraz daha d~~a ta~~nlm~~t~r. Okula kuzey cephenin ortas~na aç~lm~~~ yuvarlak kemerli an~tsal olmayan bir kap~dan girilmektedir. Ka-p~~ önünde ikisi duvara biti~ik ikisi ba~~ms~z kare kesidi dört ince ah~ap dire~in ta~~d~~~~ üçgen al~nlikh bir sundurma yer almaktad~r. Sundur-mal~~ sahanh~a üç yönden dört basamakl~~ bir merdivenle çdulmaktad~r. Kap~dan girince geçilen mekan do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir koridordur. S~n~flara da~~l~m bu koridordan yap~lmaktad~r (Foto:35). Koridorun kuzey duvarmda giri~~ kap~s~n~n iki yan~nda, yuvarlak ke-merli, dikdörtgen biçimli iki~erden dört pencere aç~kl~~~~ görülmekte-dir. Koridorun güney kanad~nda üç s~n~f bulunmakta olup, yakla~~k ay-n~~ ölçülerdeki bu s~n~flann güney cepheleri üçer pencereyle bo~alt~lm~~-t~r. S~n~flar do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen plânl~d~rlar. Okulun do-~u ve bat~~ kanad~nda güney ve kuzey cephelerden d~~a ta~~nlan bölüm-lerinde de iki~er s~n~f bulunmaktad~r. Buradaki s~n~flardan güney taraf-takiler kuzey taraftaraf-takilerden daha büyük olarak tasarlanm~~lard~r. Si-metrik olarak yap~lan bu düzenlemede güney taraftaki s~n~flann yan duvarma üçer, arka duvanna da birer pencere aç~lm~~t~r (Foto:36). Ku-zey taraftaki s~n~flann ise yan duvannda iki~er, ön ve giri~e bakan du-varlannda da birer pencere yer almaktad~r. Bütün pencereler ayn~~ dü-zende yap~lm~~t~r. Pencereler, dikdörtgen boyutlu, bas~k kemerli ve du-var yüzeyinden ç~k~nt~~ yapmazlar. Okulda tüm mekanlar~n üzeri alttan kaplamah düz ah~ap tavanla örtülmü~tür. Üst örtü çinko levhalardan bir çat~yla kapat~lm~~t~r.
Kaynar ~lkö~retim Okulu
P~narba~~~ ilçesine ba~l~~ Kaynar beldesinde yer alan okul günümüz-de kullan~lmamakta olup, bodrum üzerine tek katl~~ olarak in~a edilmi~-tir (Çizim: 10 ; Foto: 37-38). Duvar kö~elerinde düzgün kesme ta~~n, duvarlarda kaba yonu ve molozta~~n kullan~ld~~~~ okul kuzey cephedeki giri~~ kap~s~~ üzerinde bulunan kitabeden (Foto: 39) anla~~ld~~ma göre 1934 y~l~nda in~a edilmi~tir.
Belde sakinlerinin anlatt~ldarma göre okul, çevredeki 15 köyden us-ta ve i~çilerin orus-tak çal~~mas~yla in~a edilmi~tir. Giri~in do~u us-tarafindaki bir kap~dan bodruma geçilmektedir. Bodrum katta, birinci kattaki kori-dorun kaplad~~~~ alan kadar bir mekan görülebilmekte, s~n~flann alt~nda-ki bölümlere buradan geçilememektedir. Baz~~ bölümlere sm~flardaalt~nda-ki dö-~emeye aç~lm~~~ agkl~klardan girilmektedir. Bodrum kat, kuzey duvarma aç~lm~~~ üç küçük pencereyle havaland~nhp, ayd~nlat~lmaktad~r.
Kaynar Okulu do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen olarak tasarlan-rru~ur. Do~u ve bat~~ kanadar güney ve kuzey cephelerden biraz daha d~-~a ta~~nlm~~t~r. Okula kuzey cephenin ortas~na aç~lm~~~ yuvarlak kemerli anusal olmayan bir kap~dan gi~ilmektedir. Kap~~ önünde kare kesitli iki-si kuzey duvara biti~ik, dördü ba~~ms~z toplam alt~~ ince ah~ap dire~in ta-~~d~~~~ üçgen ahnhld~~ bir sundurma yer almaktad~r. Bu sundurmah sa-hanl~~a dokuz basamald~~ bir merdivenle glulmaktad~r. Kap~dan girince geçilen mekan do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir koridordur (Foto: 40). S~n~flara da~~hm bu koridordan yap~lmaktad~r. Koridorun kuzey duvannda yuvarlak kemerli dikdörtgen biçimli dört pencere aç~kl~~~~ gö-rülmektedir. Koridorun güney kanad~nda üç sm~f bulunmakta olup, yakla~~k ayn~~ ölçülerdeki bu s~n~flann güney cepheleri üçer pencereyle bo~alt~lm~~t~r. S~n~flar do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen plânl~d~rlar. Okulun do~u ve bat~~ kanad~nda güney ve kuzey cephelerden d~~a ta~~-nlan bölümlerinde de iki~er s~n~f bulunmaktad~r. Buradaki s~ndlardan güney taraftakiler kuzey taraftakilerden daha büyük olarak tasarlanm~~-lard~r. Simetrik olarak yap~lan bu düzenlemede güney taraftaki s~n~fla-nn yan duvas~n~fla-nna üçer, arka duvas~n~fla-nna da birer pencere aç~lm~~t~r. Kuzey taraftaki s~ruflann ise yan duvannda iki~er, ön ve giri~e bakan duvarla-nnda da birer pencere yer almaktad~r. Bütün pencereler yekpare ta~~ sö-veli ve yuvarlak kemerli olarak dikdörtgen biçimlidir. Okulda tüm me-kânlann üzeri alttan kaplamah düz ah~ap tavanla örtülmü~tür (Fo-to:41). Üst örtü çinko levhalardan bir çanyla kapat~lm~~t~r.
Pazarören Köy Enstitüsü (Ö~retmen Okulu)
Okul, yatakhaneler, mutfak, demircilik atölyesi ve marangozhane, sinema salonu, hamam, revir, ö~retmen evleri ve ah~rlar gibi 58 yap~-dan olu~an bir manzumenin en önemli unsurudur. Enstitü için Maarif Vekaletince aç~lan proje yar~~mas~na sekiz mimar kat~lm~~, bunlar için-de 17537 rumuzlu Yüksek Mimar Ahsen Yapanar'~n projesi 7-9 Kas~m 1940 tarihinde toplanan jüri tarafindan birinci seçilmi~tir59. Yan~maya sunulan 13579 rumuzlu projeye sunulan izah notu ve resimler içinde bu okulun gösterilmi~~ olmas160, binan~n 1940 y~l~ndan önce in~a edilmi~~ oldu~unu göstermektedir. Dolay~s~yla Ahsen Yapanar inceledi~imiz
59 Ebru Baysal, (2006), Erken Cumhun:yet Döneminde Köy Mekâmna Bak~~~ ve Enstitülerinde Mektinsal Deneyimler, (Yarnlanmanu~~ Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,),
An-kara, 2006, s. 229.
okulun de~il, enstitünün di~er binalann~n mimari olmal~d~r. Esasen okul, 1935 y~l~nda burada görev yapan ve ileri görü~lü bir bürokrat ol-du~u anla~~lan Gesili Ethem Bey'in öncülü~ünde ve çevre köylerin ahalisinin de gayretleriyle iki katl~~ olarak ve yat~l~~ bölge okulu maksa-d~yla 1936 y~l~nda aç~lm~~t~r (Çizim: 11 ; Foto: 42-43) ve Tonguç 1936 y~l~~ Nisan'~nda bu okula u~ram~~ur. Burada 1937-38 y~l~nda bir e~it-men kursu aç~lm~~, Kayseri, Ni~de, Yozgat, K~r~ehir illeri köylerinden e~itmen adaylar~~ bu kursa i~tirak etmi~tir61.
Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen planda tasarlanan okulun do~u ve bat~~ uçlan güney ve kuzeyden 91ont~~ yapacak ~ekilde düzenlenmi~-tir. Simetrik planda bodrum ve zemin kattan olu~an okul kaba yonu ta~~ malzemeyle in~a edilmi~tir. Kö~elerde duvar yüzeyinden ta~~nm~~~ düz-gün kesme ta~lar dikkati çeker. Üst örtüsü ah~ap tavan üzerine k~rma kiremit çaud~r. Orijinalde ah~ap zemin dö~emesi daha sonra mozaik be-tonla yenilenmi~tir.
Okula kuzey cephenin ortas~na aç~lm~~~ bas~k kemerli bir kap~dan girilmektedir. Kap~~ önünde 15 basamakl~~ merdivenle ula~~lan bir sa-hanl~k yer almaktad~r. Ön giri~~ mekân~~ olarak ta de~erlendirilebilecek bu mekan, ah~ap direklerin ta~~d~~~~ üçgen al~nl~kh bir çauyla kapaul-m~~ur (Foto:44). Bu mekan muhtemelen hitap balkonu i~leviyle de
de-~erlendirilmi~tir. Duvar yüzeyinden çok az ta~~nlm~~~ olan kap~~ bas~k
ke-merli olarak düzenlenmi~tir. Kap~dan geçilerek ula~~lan do~u-bat~~ do~-rultulu dikdörtgen koridor dersliklere da~~l~m mekân~~ i~levini görmek-te ve kuzey duvarma aç~lm~~~ dört pencere ile ayd~nlaulmaktad~r. Kori-dordaki merdivenlerle bodrum kata inilmektedir. Koridorun güneyin-de ona paralel ~ekilgüneyin-de düzenlenmi~, do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen planl~~ üç derslik yer almaktad~r. Her dersli~in güney duyan içten ve d~~tan bas~k kemerli dikdörtgen boyutlu üçer pencereyle bo~alt~lm~~ur (Foto: 45). D~~~ cephede pencerelerin lento, kemer ve tabla ta~lar~~ duvar yüzeyinden ta~~narak daha belirgin hale getirilmi~tir. Dersliklerin ze-minleri beton, tavanlan ah~apur.
Giri~~ koridorunun do~u ve bat~~ kanad~~ birbirine simetrik olup, ana duvar kütlesinden güney ve kuzeye do~ru glunt~lanm~~~ iki~er mekân-dan meymekân-dana gelmektedir. Mekânlarmekân-dan kuzey cephedekiler ölçüleri itibariyle güney taraftakilerden daha küçük olup, muhtemelen idari bü-
ro olarak kullarulnu~lard~r. idari bürolarm güney duvarlar~~ hariç üç cephesine birer pencere aç~lm~~t~r. Güneydeki derslikler kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen mekânlar olup, güney cephelerine aç~lm~~~ birer, do~u ve bat~~ duvarlar~na aç~lm~~~ üçer pencereyle ayd~nlatilm~~lard~r.
K~z Meslek Lisesi
Kayseri il merkezinde, istasyon caddesi üzerinde Hac~~ K~l~ç Cami kar~~s~nda yer alan eser, hazinece tahsis edilen arazi üzerine Özel ~da-re tarafindan ilkokul olarak in~a edilmi~, ancak kullarulmadan Teknik Ö~retime verilerek 8 Ekim 1939'da ö~retime açilm~~t~r62.
Yap~, bodrum üzerine iki katl~~ olarak tasarlanm~~ur (Foto: 46). Okul plân olarak dikdörtgen iki blo~un dik olarak birle~tirilmesiyle olu~an L ~eklinde bir tasanma sahiptir (Çizim: 12). Zemin kata giri~~ ba-t~~ cephenin kuzey ucundaki kap~dan sa~lanmaktad~r. Kap~ya betornar-me bir betornar-merdivenle ula~~lmaktad~r. Do~u-bat~~ do~rultudaki dikdörtgen blok, aym do~rultuda bir koridorun iki yan~na s~ralanm~~~ idari amaçla kullan~lan alt~~ odadan olu~maktad~r. Giri~~ koridorunun ucu güney-ku-zey do~rultuda dikdörtgen bir mekân olarak düzenlenmi~~ ve ö~ret-menler odas~~ olarak kullan~lmaktad~r. Güney-kuzey do~rultuda uzanan dikdörtgen koridorun kuzey ve güney ucundaki merdivenlerle bodrum ve birind kata inilip glulmaktad~r. ~lk in~a edildi~inde bu koridorun sa-dece bat~~ taraf~nda 5 derslik bulumnaktaym~~. 1984 y~l~nda binan~n
do-~u taraf~na yap~lan ek binayla derslik say~s~~ 9'a ç~kar~lm~~t~r. Üst
kattaki-lerle birlikte okulda 15 derslik, 10 atölye, idari birimler, kütüphane ve çok amaçl~~ salon bulunmaktad~r. Günümüzde kuzey-güney do~rultulu koridorun bat~~ taraf~nda be~~ derslik vard~r. Bu dersliklerin caddeye ba-kan bat~~ cepheleri dörder pencereyle bo~alt~lm~~t~r (Foto: 47)
Bodrum kat~~ y~~ma kesme ta~la yap~lan okulun üst katlar~~ betonar-me karkasur. Dikdörtgen söveli pencereler yap~~n~n bat~~ cephesinde iki yatay ku~ak halinde clizilerek cephede bir hareketlilik sa~lamaktad~r.
Cin Ahmet Köyü ~lkö~retim Okulu
Pmarba~~'na ba~h Cin Ahmet Köyüne hakim bir tepe üzerine in~a edilen okul, tek katl~~ ve iki dersliklidir (Çizim: 13 ; Foto: 48-49). Günü-
müzde kullan~lmayan okulun in~asmda kaba yonu ta~~ kullan~lm~~, du-var kö~elerinde kullan~lan düzgün kesme ta~~ dudu-var yüzeyinden gk~nt~~ yapacak ~ekilde yerle~tirilmi~tir. Okulun giri~~ kap~s~~ üzerindeki kitabe-sinden 1939 y~hnda in~a edildi~i ö~-"renilmektedir (Foto: 50).
Genel kütle itibariyle do~u-bat~~ do~rultusunda dikdörtgen bir dü-zenleme arz eden okula kuzey cephesinin ortasma aç~lm~~~ düz lentolu bir kap~dan girilmektedir. Kap~dan do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir koridora geçilmektedir. Bu koridor do~u tarafta bir duvarla ikiye bölünmü~tür. Do~u taraftaki küçük mekan muhtemelen idare mekân~~ olarak kullan~lm~~, koridorun di~er bölümü ise s~n~flara da~~l~m alan~~ olarak de~erlendirilmi~tir. Koridorun güneyindeki kap~dan girilen do-~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen planl~~ derslik güneyde iki, do~u cephe-de dikdörtgen biçimli bir pencereyle ayd~nlat~lm~~ur. Koridorun bat~-s~ndaki kap~dan da güney-kuzey do~rultuda dikdörtgen bir mekan olan di~er dersli~e geçilmektedir. Dersli~in bat~~ cephesi iki, güney cep-hesi bir pencere ile bo~altdm~~t~r. Tüm sm~flann taban~~ ah~ap dö~eme-lidir (Foto:51). Üst örtüyü olu~turan düz ah~ap tavan kiremidi k~rma çatlyla kapatdm~~ur. Yap~da kayda de~er bir süsleme yoktur.
Develi/Zile Kasabas~~ ~lkokulu
Zile kasabas~n~n güneybat~s~ndaki yamaca, güneyden kuzeye meyil-lenen bir araziye bodrum üzerine tek kath olarak in~a edilen okul, ara-lara ah~ap hat~llar at~lm~~~ kerpiç malzemeyle yap~lm~~t~r (Foto:52-53).
Okula, kuzey cephesinde günümüze gelememi~~ çift kanad~~ merdi-venle ula~~lan kap~dan girilmektedir. Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir kütle plân~~ (Çizim: 14) yans~tan okulun kuzey kap~s~ndan do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir koridora geçilmektedir (Foto:54). Korido-n~n kuzey duvar~~ giri~~ kap~s~Korido-n~n iki yaKorido-n~na aç~lm~~~ farkl~~ ölçülerde si-metrik üçer pencereyle bo~alulm~~ur. Koridorun do~u ve bat~~ ucunda, kuzey cepheden biraz d~~a ta~~nlm~~~ birer dikdörtgen mekan görül-mektedir. Bu mekânlar kuzey ve d~~~ yan cephelerine aç~lm~~~ iki~er pen-cereyle ayd~nlat~lmaktad~r.
Giri~~ koridorunun güney taraf~nda ayn~~ ölçülerde üç derslik yer al~r. Her üç derslikte sadece güney duvarla~nna aç~lm~~~ dikdörtgen bi-çimli üçer pencereyle ayd~nlat~lmaktad~r. Günümüzde ah~r olarak kul-lan~lan okulun zemini ah~ap dö~eme olup, üst örtüsü ah~ap kiri~ler üze-rine sazdan has~r ve toprak damd~r. Dam üzeri çinko kaph k~rma çat~y-la kapaulm~~ur.
Zile kasabas~~ ilkokulunun plân özellikleri bak~m~ndan 1930-35 y~l-lan aras~nda in~a edildi~i kabul edilebilir.
Erkek Sanat Enstitüsü
19401 y~llar~n ba~~nda olu~turulan Mesleki ve Teknik E~itim Müs-te~arl~~~'n~n çabalar~yla ülkede teknik okullar~n say~s~n~n artt~nlmas~na çal~~~lm~~t~r. Sanat okullar~~ genellikle üç ana bölümden meydana gel-mektedirler. Bunlar a)Atölyeler b)Atölyeler mü~temilat~~ c)Yönetim ve ö~retim mekanland~r63. Kayseri Erkek Sanat Okuluna yönelik ilk ad~m, 1 Ekim 1942 y~l~nda Kad~~ Burhanettin Ortaokulunun yan~ndaki iki kat-l~~ binada at~lm~~t~". Bir tip projenin tatbik edildi~i okulun temeli 1943 y~l~nda at~lm~~, 1945 y~l~nda bitirilmi~tir. Tip projeyi Alman mimar Pa-ul Bonatz ve Kemal Ahmet Arû haz~rlam~~lard~r65. OkPa-ulun, 1943-44 y~l-lar~nda Maarif Vekaleti Teknik Ö~retim Müste~arl~~~~ Yap~~ Bürosu tek-nik ~efli~inde bulunan Kemali Söylemezo~lu'nun projesi oldu~unu ile-ri süren ara~t~rmac~lar da vard~r66. Okulda demircilik, tesviyecilik ve marangozluk bölümleriyle ö~retime ba~lanm~~t~r.
Kartal kav~a~m~n kuzeyinde geni~~ bir alanda yer alan okul birden fazla binas~yla adeta küçük bir kampus gibi düzenlenmi~tir. Okulun ilk binas~~ olan tesviye, metal ve marangozluk atölyeleri arazinin bat~~ taraf~-na konumland~r~lm~~lard~r (Çizim:15). Atölye bitaraf~-nalar~~ kuzey-güney do~rultuda uzanan bir koridorun bat~~ tarafina güneyden kuzeye do~ru 15 m.lik mesafelerle s~ralanm~~~ dikdörtgen müstakil mekânlar olarak yerle~tirilmi~lerdir (Foto:55-56). Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bi-rer mekan olarak tasarlanan her bir atölyenin bat~~ cepheden giri~leri mevcuttur. ~ki atölye aras~nda kalan bo~luldar avlu olarak kullan~lm~~-t~r. Düzgün kesme ta~~ malzemeyle in~a edilen atölyeler teorik ve pratik olarak ders yapmaya ve 300 ö~renci kapasitesine uygun büyüklükte ta-sarlanm~~lard~r. Her atölyenin güney ve kuzey cephesi iki s~rali olarak aç~lm~~~ çok say~da pencereyle bo~alt~larak ayd~nlik ve ferah bir iç mekan yarat~lm~~t~r. Atölyelerin yakla~~k 11 m. geni~li~indeki iç mekanlan be-
63 Sabri Oran, Erkek Orta Sanat Okullan ve Erkek Sanat Enstitüleri, ~stanbul, 1952, s. 12.
" Abdullah Sato~lu, a.g.e., s. 107.
" Gün I~~k, Kaysen"de Erken Cumhuriyet Dönemi E~itim Yap~lar~, (Yay~nlanmam~~~ Yüksek Lisans
Tezi, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü), Kayseri, 2010, s. 55.
66 Fatma Aslanta~, 20. Yüzy~l~n l'U~~ Yar~s~nda Kayseri'de Kamu Yap~lan, (Yay~nlanmam~~~ Yüksek Li-sans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara~urmalan Enstitüsü), ~stanbul, 2009, s. 124.
tonarme makas strüktürlü bir örtüyle kapaulm~~ur (Foto:57). Makaslar aras~na 50 cm. mesafede tali kiri~ler at~lm~~~ ve tali kiri~lerin aralar~~ Kay-seri bims ta~~yla kapat~lm~~ur67.
Erkek Sanat Okulu, Kayseri'de geleneksel malzemeyle modern tek-nolojiyi sentezlemi~~ ilk modern mimarl~k deneyimlerinden biri olmas~~ bak~m~ndan önemlidir.
Nize (Güzelköy) ~lkö~retim Okulu
Okul, köy enstitülerinden mezun olanlann çal~~acaklar' köy okuna-n içiokuna-n düzeokuna-nleokuna-neokuna-n ve As~m Mutlu ile Ahseokuna-n Yapaokuna-nar'~okuna-n kazaokuna-naokuna-n proje-sine göre in~a edilmi~tir. Do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir kütle plan~~ arz eden okul, kuzey cephesindeki kap~~ üzerinde yer alan kitabe-sine göre 1943 y~l~nda in~a edilmi~tir. Oldukça alçak tutulmu~~ bir bod-rum kat üzerine tek katl~~ olarak in~a edilen okulda, kö~elerde duvar yü-zeyinden ta~~nlm~~~ düzgün kesme ta~larla birlikte kaba yonu ta~~ ve ah-~ap malzeme kullan~lm~~t~r (Foto: 58-59).
Genel plân olarak okulun iki kütleden olu~tu~u kabul edilebilir (Çi-zim:16). Bunlar, çe~itli mekânlardan olu~an bat~daki bölüm ile do~u ta-rafta daha küçük mekânlardan olu~an ve kuzey cephesi iki ah~ap direk-le revakl~~ olarak düzendirek-lenen bölümdür.
Bat~daki büyük kütleye biri baudan, di~eri kitabenin de yer ald~~~~ kuzey cephede bulunan iki kap~dan girilmektedir. Bat~daki büyük küt-leye bat~~ cephesine aç~lan kap~dan gi~ildi~inde mahalle ya~lilanmn "i~-ilk" diye adland~rd~~~~ do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen plânli bir me-Una geçilmektedir. Burada bulunan bir körük parças~~ bu mekâmn bir demir atölyesi olarak kullan~lm~~~ olabilece~ini akla getirmektedir (Foto: 60-61). Güney duvanna aç~lan dört pencereyle ayd~nlaulan bu mekân-dan, ikisi kuzeyde biri do~uda bulunan üç ayn mekâna geçi~~ vard~r. Kuzeydeki iki mekan aras~ndaki duvann inceli~ine bak~l~rsa sonradan bir tadilat geçirdi~i ve asl~nda güneydekiyle arz etti~i simetriden hare-ketle tek bir mekan oldu~u ileri sürülebilir. Güney duvanna aç~lm~~~ iki kap~yla girilen bu mekan biri bat~, dördü kuzey duvanna aç~lm~~~ be~~ pencereyle ayd~nlaulmaktad~r. Dikdörtgen boyutlu tüm pencereler du-var yüzeyinden hafif ta~~nu yapmaktad~r. Güneyde "i~lik" olarak tan~m-
'al~an meldn~n güneydo~u kö~esine aç~lan kap~dan girilen mekân gü-ney kuzey do~rultuda dikdörtgen planh olup gügü-ney duvarma aç~lan tek pencereyle ayd~nlat~lm~~ur. Kuzey cephede yer alan kitabeli kap~-dan geçilerek girilen bölüm bir da~~lma meldn~~ gibi düzenlenmi~tir. Kap~n~n iki yan~ndaki pencerelerle ayd~nlat~lan bu mekândan bat~~ ve do~udaki kütlelere geçi~i sa~layan birer kap~~ bulunmakla birlikte,
do-~udakinin zamanla iptal edildi~i görülmektedir.
Do~u taraftaki kütle, içinde mutfak, banyo ve hela gibi mekanlar~n bulunmas~na ve ayr~~ bir kap~yla girilmesine bak~l~rsa tasar~m a~amas~n-da ö~retmen lojman~~ olarak düzenlemni~~ olmal~d~r. Bu bölüme ikisi ku-zey biri bat~~ duvarma aç~lan toplam üç kap~dan ghilmektedir. Bat~~ ta-raftaki kap~~ iptal edilerek dersliklerle ili~kisi kesilen bu bölümün kuzey duvar~ndaki kap~lardan do~u taraftaki de zeminden yar~ya kadar~~ örü-lüp kapat~larak pencereye dönü~türülmü~tür. Do~udaki bölümün ku-zey cephesi iki ah~ap direlde revaldanm~~~ bir sahanlik olarak düzenlen-mi~tir (Foto:62). Sahanli~~n do~u duvar~~ yuvarlak kemerli bir g~klikla bo~alt~lm~~ur. Kuzey cephenin bat~s~na kayd~r~lm~~~ bir kap~yla girilen do~udaki bölüm bir giri~~ holüyle farkl~~ geni~likte üç odayla, mutfak ve hela mekânlanndan olu~maktad~r. Giri~in tam kar~~s~nda bulunan mut-fak ve hela güney duvarlar~na aç~lan birer pencereyle ayd~nlat~lm~~ur. Helan~n bausmda yer alan banyo mekkun~n güney cephesinde bir pen-cere aç~kl~~~~ bulunmaktad~r. Bu mekan ile helan~n penpen-cereleri okulun di~er pencerelerinden daha küçük boyutlu olarak düzenlenmi~lerdir. Bu bölümün do~u cephesinde dikdörtgen plânli iki mekan bulunmak-ta olup bunlardan güneydeki mekan do~u duvarma aç~lan bir pence-reyle aydmlaulmakta iken, kuzeydeki mekan~n kuzey duvar~ndaki kap~~ pencereye dönü~türülmü~tür.
Okuldaki tüm mekanlar~n üzeri ah~ap tavanla kapat~l~p, d~~tan ki-remidi k~rma çauyla örtülmü~tür. Orijinalinde tüm mekanlar~n zemini ah~ap dö~emeli iken baz~~ mekanlar~n taban~~ günümüzde betonla kap-lanm~~ur.
Turan (Dil:1litre) ~lkö~retim Okulu
Okul, orijinal ad~~ olan Dimitre (Dimidire)'nin 1911 y~l~nda hükü-mete müracaatla Turan olarak de~i~tirildi~i köyde yer almaktad~r. Okul, bugünkü Turan köyü yerle~iminin kuzeyindeki vadi içinde kalan eski köyün carnisinin yakla~~k 100 m. bat~s~nda bulunmaktad~r. Eski köy
jeolojik olarak sak~ncali bölge ilan edildi~inden terk edilerek bugünkü yerine ta~~nm~~t~r.
Do~al olarak bugün kullan~lmayan okul harap bir haldedir (Çizim: 17; Foto: 63). Okulun in~a kitabesi yoktur. Ancak köyün ya~l~lar~~ bu okulun 1945 y~l~nda eski okulun yerine in~a edildi~ini belirtmektedir-ler. Okul do~udan bat~ya do~ru e~imlenen bir arazi üzerine in~a edil-mi~tir. E~imfi arazi örülen bir duvarla düzlenrni~tir. Okul (tam olarak ana eksenlerde olmasa da) kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen bir küt-le plân~na sahiptir. Bir giri~~ koridoru ve üç derslikten olu~an okula do-~u cephenin kuzeyine kayd~nlm~~~ bir kap~dan girilmektedir. Kap~dan geçilen giri~~ koridoru kuzey-güney do~rultuda dikdörtgen bir mekân olup (Foto: 64) güney duvanna aç~lan bir, do~u duvanna aç~lan iki pen-cereyle ayd~nlat~lm~~t~r. Koridorun güney tarafinda bat~~ duvarmda yer alan bir duvar glunt~s~ndan ve izlerden hareketle bu uçta ayr~~ bir me-kân olaca~~~ kabul edilebilir. Muhtemelen buras~~ idari meme-kân olmal~d~r. Bat~~ duvanndaki ç~kmal~~ duvann güneyinde duvar içinde bir dolap ni-~i yer almaktad~r.
Koridorun kuzeyindeki kap~dan do~u-bat~~ do~rultuda dikdörtgen bir mekâna geçilmektedir. Okulun en büyük dersfi~ini olu~turan bu mekân~n kuzey duvar~~ dört pencere aç~kl~~~yla bo~alt~lm~~t~r (Foto:65). Derslig-in güney duyan= bat~~ ucunda bir duvar ni~i yer almaktad~r. Koridorun bat~~ taraf~nda iki dersfik mekân~~ bulunmaktad~r. Bu mekân-lardan güneydeki daha büyük olup bat~~ duvanna aç~lm~~~ dört pence-reyle ayd~nlat~lm~~t~r. Kuzeydeki dersli~in bat~~ duvar~~ üç pencepence-reyle bo-~alt~lm~~~ olup her iki dersli~in do~u duvannda birer ni~~ bulunmaktad~r.
Kaba yonu ta~~ malzemeyle in~a edilen okulun muhtemelen ah~ap malzeme kullan~lm~~~ üst örtüsü tamamen y~k~lm~~t~r. Duvar örgüsünde ta~~ malzemenin kö~elerde ve pencere çerçevelerinde yüzeyden gk~nt~l~~ olarak istiflenmi~~ oldu~u görülmektedir.
SONUÇ
Kayseri'de Erken Cumhuriyet döneminin neredeyse tüm okul tür-lerini (köy okullar~, köy enstitüsü, lise, erkek ve k~z sanat enstitüleri) bir arada görmek mümkündür. 1923-1945 y~llar~~ aras~nda in~a edilmi~~ 15 okulu kapsayan çal~~mada okul plânlann~n derslik sayilanna göre fark-lila~ma gösterdikleri anla~~lmaktad~r. Köy, kasaba veya kent merkezin-deki ilkokullarm tek derslikten alt~~ dersli~e kadar farkli düzenlemeler
içerdi~i anla~~lmaktad~r. Nize (Güzelköy) ~lkö~retim okulu bir derslikli tek düzenlemedir ve köy enstitüsü mezunlar~n~n çah~abilece~i köy okul-lar~~ yönetmeli~ine göre As~m Mutlu ve Ahsen Yaparlar taraf~ndan üç farkh iklim ko~uluna ba~l~~ olarak haz~rlanm~~~ projelerden so~uk iklim ko~ullar~nda in~a edilecek plana ba~l~~ kal~narak yap~lm~~t~r. Okul, ders-ilk, i~lik (demircilik atölyesi) ve ö~retmen lojman~ndan olu~maktad~r. Çorlu ~~neler Köyü ve Bozk~r Kuruçay Köyü ~lkokullar~nda da bir Cumhuriyet tasar~m~~ olarak ayn~~ planlar~~ görmek mümkündür68. Bir so~uk iklim projesi olmakla birlikte bu plan~n 'liman iklime sahip Bergama, ()demi~, Menemen ve Tire'ye ba~l~~ baz~~ köylerde de tatbik edildi~i bilinmektedir69. ~ki derslikli olarak düzenlenen Safa Mektebi (1927) ve Cin Ahmet Köyü ~lkokulu'nda (1939) giri~e paralel bir geçi~~ koridoru ile bu koridorun bir ucuna yerle~tirilen idari melcânla derslik-ler genel tasar~m~~ olu~tururlar. Derslik ba~~na 60 ö~renci kabul ediderslik-lerek 180 ö~rendye e~itim-ö~retim verilecek ~ekilde üç derslikli olarak dü-zenlenen Bünyan Sa~l~k Meslek Lisesi (1928) ve Artmak Köyü ~lkokulu (1931) adeta birer tip proje olarak ayn~~ planda in~a effilrni~lerdir. Her iki
okulda da giri~e paralel koridorun ucunda yer alan idari mekâr' dar ile
arkalanndaki dersliklerin ana cephe küdesinden d~~ar~ya ta~~nlm~~~
oldu-~u gözlenir. Zile Kasabas~~ ~lkokulu ile Turan Köyü ilkokullar~~ benzer
planda in~a edilmi~~ olmakla birlikte, Turan Köyü ilkokulunda ana cep-heden ta~~nt~~ yap~lmam~~t~r. Ye~ilkent ~lkokulu, Aklu~la Cumhuriyet Il-kokulu, Kaynar Kasabas~~ ~lkokulu ve Pa7arören Köy Enstitüsü be~~ ders-likli olarak düzenlenmi~lerdir ve plânlanna Cumhuriyetin ilk y~llar~nda ülkenin hemen her ~ehrinde rasdanabilmektedir. Mimar Kemaleddin Bey'in tatbik edilmemi~~ olan Edirne Kara~aç ~dadi Mektebi plan~ndan
ilhamla düzenlenen ve genellikle H plan tipi olarak adland~r~lan bu
dü-zenlemede, giri~~ kap~s~na paralel düzenlenen koridorun arkas~nda üç derslik, koridorun giri~e bakan uçlar~nda birer idari mekan ile bu me-kanlar~n arkas~na konundand~nkru~~ birer derslik dikkati çeker. Idari
meldr~lar ile arkalarmdaki derslikler ön ve arka cephelerden ç~kma
ya-parlar. Bu planda inceledi~imiz dört okulun giri~i üçgen al~nhkli ah~ap revald~~ bir sundurmayla vurgulanm~~tir. Kayseri'ye kom~u illerdeki okul yap~lan üzerine yap~lm~~~ çal~~malar olmad~~~ndan bu plan~n ne ölçüde
"F.Nur~en Kul, "Primary Schools of ~zmir (1923-1950)", METU jountal of 77~e Faculi, of Arc-hitecture, 29/2 (2012), s. 266.
69 F. Nur~en Kul, "Izmir'de As~m Mutlu ve Ahsen Yapanar Tarafindan Tasarlanan Köy
uyguland~~~n~~ bilemesek de, Yozgat Cumhuriyet70, Ankara Gazi ve Lati-fe Okullar~, Konya Gazi Mustafa Kema171, U~ak Gazi, Çivril 30 A~ustos, Denizli Gazi Mustafa Kema172 ilkokullannda benzer plânlann tatbik edil-di~i gözlenmektedir. Ayr~ca Ödemi~'e ba~h Suludere ve Adagüre Köyü ~lkokullan ile Urla Uzunkuyu Köyü ~lkokulunda73 benzer plân ve cep-he düzenlerini görmek mümkündür.
1940'h y~llar~n ba~mda in~a edilen K~z Meslek Lisesi ile Erkek Sa-nat Enstitüsü modern betonarme in~aatm temsilcileri olarak önemlidir-ler. U plânh olarak tammlanabilecek olan Develi Lisesi, iki katl~~ an~tsal giri~~ reva~~~ ile Cumhuriyet dönemi okul yap~lan içinde usta kitabeli (Tekke~in Kalfa/Süleyman Unutulmaz) tek eserdir.
Zile Kasabas~~ ~lkokulu hariç okul yap~lan= tümünde ta~~ malzeme kullan~lm~~t~r. Genellikle duvar kö~elerinde yüzeyden glunt~~ yapan düzgün kesme ta~~ malzeme, beden duvarlarmda ise kaba yonu veya moloz ta~~ malzeme tercih edilmi~tir. Yuvarlak veya bas~k kemerli olarak dikdörtgen formunda düzenlenen pencerelerin söve ve kemerleri baz~~ örneklerde renkli ta~la düzenlenip, duvar yüzeyinden ta~~nlm~~lard~r. Ah~ap malzeme, kap~~ ve pencere kanatlarm~n yan~~ s~ra, zemin dö~eme-si ile üst örtüde de~erlendirilmi~tir.
Yeni kurulmu~~ bir devletin kurulu~~ felsefesi ve ideolojisini halk~na anlatabilmek ve tabir yerindeyse "ulus in~a edebilmek" amac~yla yap~-lan okulyap~-lann pek ço~u kulyap~-lanilmayarak do~a ve insano~lunun tahriba-tma terk edilmi~tir. Ölçüleri itibariyle oldukça mütevazi görünen köy okullanmn bazilan yerle~im merkezinin her yerden görünebilecek en yüksek mevküne yap~larak in~a edildi~i y~llarda, Cumhuriyet ve ayd~n-lanma ideolojisini simgeleyen birer an~ta dönü~mü~tür.
KAYNAKÇA
Ak~it, Elif Ekin, K~zlar~n Sessizli~i. K~z Enstitülerinin Uzun Tarihi, ~leti~im Yay~n-lan, ~stanbul, 2005.
71) Sibel Bozdo~an, a.g.e., s. 56.
7 ' ~nci Aslano~lu, Erken Cumhun:yet Dönemi Min~arl~~~~ 1923-1938, Ankara, 2001, s. 162-163. 72 Selda Özgün, 1839-1940 Y~llan Aras~nda Ege Bölgesindeki Okul Binalar~nda Cephe, Konya, 2006, (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay~nlanmam~~~ Doktora Tezi), c. 2, kroki:13, 17, 46.
