KURUÇAY HÖYÜĞÜ KAZILARI 1983 ÇALIŞMA RAPORU

1983 ÇALI~MA RAPORU

Kuruçay Höyü~ü kaz~lar~mn 6. dönem çal~~malanna 31 Temmuz - ii

Ekim 1983 tarihleri aras~nda devam edilmi~tir'. Kaz~~ alan~na bat~da F-G/ 7-8, kuzeyde H-I /5 karelerinin eklenmesiyle 2500 m 2 yi a~an bir geni~li~e ula~~lm~~, bu arada D-E/7-9 ve J-I /3-5 plan karelerindeki eski y~llardan biriken at~k toprak y~~~nlar~, toprak makinalanyla eteklere yay~lm~~~ ve kaz~~ alan~~ çok düzenli bir görünüm alm~~t~r (Res. 1-4).

H-J/5 karelerindeki çal~~malar s~ras~nda, 6 A Yap~~ Kat~na inilirken, höyü~ün daha önce kaz~lm~~~ kesimlerinden bilinen tabakala~madan farkl~~ bir durum saptand~~ 2. Bu alanda ortaya ç~kart~lan yap~~ kal~nt~lar~~ do~udan

Kaz~~ Kurulu ö~rencilerimiz Aysel Demirk~ran, Esra A~ç~o~lu, Arzu Çelikkanat, Ali R~za Y~ld~z ve Kür~at Demirci ile foto~raf uzman~~ Mimar Sinan Cniversitesi'nden Say~n Y~lmaz Kaini'den olu~uyordu. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü~ü temsilcisi Say~n Alaaddin Ery~lmaz idi. Kaz~lar~~ her y~l oldu~u gibi EEMGM, I.C. Edebiyat Fakültesi ve Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu paraca desteklediler. Burdur Valisi Say~n Ali Ihsan Utku, Burdur Müzesi Müdürü meslekta~~m Say~n Mehmet Türkmen ve müzedeki di~er meslekta~lar~m, Vilayet ve Belediye yetkilileri, Burdur YSE Müdürlü~ü her zamanki yard~mc~~ tutumlar~n~~ sürdürdüler. Burdur'a gelen Türk Ku~u filosu uçaklar~ndan höyü~ün havadan foto~raf~n~~ çekme olana~~n~~ buldum. Kaz~~ raporumuzun haz~rlanmas~, çizimlerin yap~lmas~~ konusunda Protohistorya ve Onasya Arkeolojisi Anabilim Dal~m~z~n Ara~t~rma Görevlisi Say~n Gülsün Umurtak'~n yard~ mlar~n~~ gördüm. Yukar~da ismi geçen ve kaz~m~z~~ gerçekle~tirmek konusunda destek ve yard~mlar~n~~ gördü~üm ki~ilere içten te~ekkürlerimi sunmak isterim. Kaz~m~za de~i~ik tarihlerde, Norveç Bergen Cniversitesinden Mrs. Randi Haland, Amerika Colombia Cniversitesinden Mr. Sidney Babcock ile Ankara'daki Ingiliz Arkeoloji Enstitüsü Ba~kan~~ Dr. David French konuk oldular.

2 Kaz~lar~n eski dönemlerine ait y~ll~k raporlar~~ ~unlard~r:

Duru Refik, Kuruçay höyü~ü Kaz~lar~. 1978-79 Çal~~ma Raporu, Istanbul, 198o (Anadolu

Ara~t~rmalar~~ Ek Yay~n 2) (Duru, 198o olarak k~salt~lacakt~ r)

Duru Refik, "Kuruçay Höyü~ü Kaz~lar~. 1980 Çal~~ma Raporu", An. Ar. VIII (198o), 1982, S. 1-33 (Duru, 1982 olarak k~salt~lacakt~ r)

Duru Refik, "Kuruçay Höyü~ü Kaz~lar~. ~~ 98 ~~ Çal~~ma Raporu", An. Ar. IX (1983), s. 13-38 (Duru, 1983 a olarak k~salt~lacakt~r)

Duru Refik, "Kuruçay Höyü~ü Kaz~lan. 1982 Çal~~ma Raporu", An. Ar. IX ( ~~ 983), S. 8 '-89 (Duru, 1983 b olarak k~salt~lacakt~r)

tan~nan Geç Kalkolitik Ça~~ (GKÇ) mimarl~~~ndan farkl~~ özellikler göstermekteydiler. Ayr~ca bunlar~n içinde bulunan çanak çömlek toplulu~u da de~i~ik nitelikte idiler 3. Bu yeni saptanan yap~~ kadar~~ Kuruçay Höyü~ü tabakala~mas~n~n ve hatta kültürel s~ralama basamaklanmn de~i~tirilmesi ve yeniden isimlendirilmesini gerektirmektedir. Her kaz~~ mevsimi sonunda edinilen bilgilerin, eskiden bilinenleri bir ölçüde de~i~tirdi~ini göz önünde tutarak, bu y~lki de~i~meleri ~imdilik isimlendirmekten kaç~n~yoruz. Anla~~lan Son Rapor' a~amas~na gelindi~inde, tabakala~ma sorunu yeniden ele al~nacakt~r. Bu raporumuzda 1983 kaz~s~~ sonuçlar~n~~ kronolojik s~raya uyarak tan~tmakla yetiniyoruz.

Erken Kalkolitik Ça~~

Erken Kalkolitik Ça~~n (EKÇ) mimarl~k kal~nt~lar~~ F boylarrunda izlendi. Geçen mevsimlerde baz~~ duvarlar~n~~ açt~~~m~z 6. evin 4 tümüne yak~n~~ kaz~ld~~ (Res. 5). Kareye yakla~an planl~, tek odal~~ yap~n~n içte uzunlu~u 6.5 m. kadard~r. Her duvannda I m. ileriye ç~km~~~ payandalar~~ olan evin taban~nda, 20'den fazla de~i~ik ölçülerde ezgi ta~~na rastland~. Hele bunlardan baz~lar~n~n, birbirleriyle ilgili olduklar~n~~ belirtir biçimde s~ralanmalan ilginçtir. 7. Yap~~ Kat~na ait olan bu yap~ya, kuzeyden biti~ik bir ikinci yap~n~n bozuk temelleri, anla~~labilir bir plan vermemi~tir. Bu ça~~n daha eski yap~~ katlar~n~n kal~nt~lar~na, ~imdilik yap~~ kat~~ numaras~~ vermedik. Bunlardan 6. yap~n~n alt~nda kalan~~ hafif bir kavis yapmaktad~r (Res. 6).

Küçük buluntular bak~m~ndan fakir olan EKÇ yerle~melerinde bir iki insan figürini ba~~~ ile çok say~da boya bezemeli keramik ele geçti. Bunlar Hac~lar I ve II-V katlannda bulunanlardan farkl~~ de~illerdir 5. Bu y~l, ayn~~ ça~~n kabartmal~~ bir çömle~ine ait küçük bir parça da bulunmu~tur (Res. 29 / I). Hac~lar II-V katlar~n~n boya bezek ögelerinden biri olan merdiven

beze~inin, kabartma yap~lmas~~ ilginç bir uygulamad~r. Geç Kalkolitik Ça~~

Çal~~malar~m~z s~ras~nda 6 A yap~lar~n~n temellerinin I /6 karesinde giderek derinle~ti~i ve birden kesildi~i gözlendi (Res. 7-9). Höyükteki

3 bk. s.

4 Duru, 1983 a, Lev. 2

yerle~menin do~u s~n~r~n~n bu ça~da I boylam~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. 6 A'n~n sözünü etti~imiz yap~lar~n~n do~usunda kalan yap~lar daha geç bir ça~a aittirler ve a~a~~da ayr~~ olarak ele al~nacaklard~r.

GKÇ'nin en eski yap~~ kat~~ olan 6 A'daki geli~meler G / 7 ve H-I / 5-6 karelerinde görüldü (Res. 7). 6 A2 yap~~ evresinin I / 5-6 plan karelerindeki iki evi (XX v.e XXI. evler), yandan kesilmi~~ durumda idiler (Res. 9, ~~ 1). Evlerin temelleri daha sonraki bir ça~da, bu kesimde yap~lacak evler için düz bir alan haz~rlan~rken kesilmi~~ gibidir. 6 A2'de bu evler höyü~ün do~u yamac~nda olduklar~ndan s~k s~k onar~m görmü~lerdi ve temeller de giderek derine dü~mekteydi. Bu kesim çok bozuk durumda oldu~undan yerle~menin do~u mahallesinin plan~~ tamamlanamam~~~ ve özellikle en d~~~ duvar, savunma duvar~n~n geli~mesi saptanamam~~t~r. Üst üste yap~lm~~~ olan IV ve XI. evlerin her ikisinin de 6 A2'de k~sa aralarla yap~ld~~~n~~ san~yoruz. XI. evin kuzey duvar~ndaki aral~klar, kap~~ olamayacak kadar dard~rlar (Res. ~~ _{o) .}

XI. XV, XX ve XXI. evlerin çevirdi~i aç~k olan, 6 A2 süresince bir meydan olarak kullan~lm~~~ olmal~d~r (Do~u Avlusu-DA). 6 A~cle alana aç~lan sokaklar~n duvarlar örülerek kapat~ld~~~~ ve DA'n~n bir kapal~~ mekân görünümü kazand~~~~ anla~~lmaktad~r. Bu kapatma duvarlar~, yerle~menin di~er kesimlerinde oldu~u gibi, özensiz ve kabaca yap~lm~~~ olup, 6 A2 duvarlanndan biraz daha yukar~da kalm~~lard~r (Res. I I ).

Bu yap~~ kat~n~n ~~ 983'de aç~lan sonuncu yap~s~~ XXII. evdir (Res. 7, ~~ 2). Bat~~ yamaca bakan bu evin önce, kuzeybat~~ kö~esindeki oca~~na rastland~. Oca~~n çok ilginç plan~, evin tümüyle aç~lmas~n~~ gerektirdi ve yap~n~n büyük bölümü kaz~lmayacak k~s~mda kalmas~na kar~~n, büyük bir girme yap~larak aç~~a ç~kart~ld~~ (Res. 3). Dikdörtgen planl~~ XXII. yap~~ içinde Kuruçay'da ilk kez görülen, çok de~i~ik özellikleri olan baz~~ ta~~nmazlann bulunmas~, bu yap~n~n normal bir konut olamayaca~~n~, buran~n bir 'Kutsal Yap~' olmas~~ gerekti~ini göstermekteydi. Temelleri 30-40 cm. geni~likte ve al~~~lageldi~i üzere, iki ta~~ ile tek s~ra örülmü~~ olan yap~n~n duvarlar~n~n üst k~sm~~ kerpiçle yükseltilmi~~ ve 2.10 m. yüksekli~e kadar korunmu~~ durumda idi (Res. ~~ 3). Evin ölçüleri 5 x 6.5 m.dir. Kap~~ aral~~~~ kuzeybat~~ kö~e yak~nlanndad~r. ~~ m. geni~likteki kap~n~n bir kenar~nda, kap~~ kasas~n~n oturmas~na yarayan bir kil yuva günümüze kadar gelmi~tir. Kil siyah e~ikten düz ayak içeri girilmektedir. Kap~n~n kar~~s~ndaki duvarda bir pencere yeri ve kap~~ ile pencere aras~nda odan~n tam ortas~nda yuvarlak bir a~aç dikmenin tabana gömülü k~sm~~ kömürle~mi~~ olarak ele geçmi~tir

durmaktayd~. Odan~n güney yar~s~~ s~k~~~k biçimde yerle~tirilmi~~ ta~~n-mazlarla doludur (Res. ~~ 2). Tam ortada kerpiç stelli ve önünde ate~~ yala~~~ olan bir sunak durmaktad~r (Res. 14). Bir iki k~r~~~~ d~~~ nda sa~lam durumdaki stelin yüksekli~i 70 cm., kal~nl~~~~ 20 cm.dir. Stelin arkas~nda,

biti~tirilmi~~ kal~n bir a~aç dikme vard~ r ve dire~in kille s~vand~~~~ görülmektedir (Res. 5). Böylece odan~ n uzun ekseninde iki kal~n, yuvarlak kesitli a~aç dire~in varl~~~~ saptanm~~~ oldu. Stelin arkas~nda ve odan~n güneydo~u kö~esinde, yuvarlak planl~~ bir f~ r~n bulunmaktad~ r (Res. 14, 16). ~_{imdiye kadar 6 A, 6 ve 5. Yap~~ Katlar~nda, evlerin kö~elerinde y~ k~ k} durumdaki örneklerini gördü~ümüz f~ r~ n tipi, 'Kutsal Yap~'da el de~memi~~ ~_{ekilde günümüze kadar gelmi~tir. F~nn~n üzeri 7-8 cm. kal~nl~ kta bir kil} kabuk ile kapanm~~t~r. Bas~k kabuk tavanl~~ f~nnm bat~da bir a~z~~ ve önünde, kenarlar~~ hafif yükseltilmi~~ bir yala~~~ bulunmaktad~r. F~r~n ile duvarlar aras~nda kalan bo~luklar çamurla doldurulup s~vanm~~t~r. F~r~n~n kar~~~ kö~esinde, yukar~da sözünü etti~imiz yalakl~~ ocak yer alm~~t~r (Res. 17, ~~ 8). Oca~~n masif olan yüksek k~sm~~ kaz~~ s~ ras~ nda bozuldu~undan, orijinal biçimini tam bilmiyoruz. Ancak yüksek k~s~mda ate~~ yand~~~n~~ izlerden anlad~ k. Ate~in daha sonra, öndeki yala~a al~nd~~~~ dü~ünülmelidir.

Bu ocak ile f~r~ n~n orta kesiminde tabana aç~lm~~~ 25 cm. çap~nda ve 20

cm. derinlikte bir çukur vard~r (Res. 15). içi s~val~~ olan çukurda ate~~ izi yoktur. Kutsal Yap~'n~n bu kesiminde yer alan sonuncu e~ya, stelli sunak ile ocak aras~ ndaki, içbükey kenarl~, dörtgen planl~~ kilden yap~lm~~~ masad~r (Res. 15). 25 cm. yüksekli~inde ve üzeri düz olan masan~n özenle s~vand~~~~ görülmektedir. Üzerinde herhangi bir yan~k izi yoktur.

Buluntu durumlar~n~~ yukar~da belirtme~e çal~~t~~~ m~z ta~~nmaz e~yalar, bu yap~ n~n günlük kullan~m için yap~lmad~~~n~~ aç~kça göstermekte-dir. Baz~~ dinsel törenlerin yap~ld~~~n~~ varsayd~~~ rn~z odan~n nispeten bo~~ olan kuzey yar~s~nda ve stelli sunak önünde tap~nma ve adak sunma i~lerinin yap~ld~~~n~~ san~yoruz. Bu kesimdeki a~aç dikmenin de dini bir rolü oldu~u dü~ünülebilir. Bir has~rla kapl~~ oldu~u anla~~lan taban üzerinde, baz~lar~~ pek k~r~ k durumda 15'ten fazla de~i~ik formda kap ele geçti~ini eklemeliyiz. Odan~n güneyinde ise, dini tören öncesi baz~~ haz~rl~klann yap~ld~~~~ akla gelmektedir. Hatta bu k~sm~ n suna~~n arkas~ ndaki a~açtan itibaren bir has~ r perde ile kapat~lm~~~ oldu~u da dü~ünülebilir. Taban~~ örten has~ r~n kömürle~mi~~ kal~nt~lar~, odan~n her yerinde bulunuyordu. Has~r~n örgüsü,

daha önceki kaz~~ mevsimlerinde buldu~umuz ve çat~~ üzerini örtmek için kullan~ld~~~n~~ önerdi~imiz örgüden farks~zd~ r 6.

Kutsal Yap~~ bir yang~n sonucu çökmü~tür. Ancak bu yang~ndan önce yap~da baz~~ önemli de~i~ikliklerin oldu~u gözlenmektedir. Bu de~i~ikliklerin en önemlisi, kap~~ ve pencere aral~klar~n~n kerpiçle örülerek kapat~lmas~d~r. Böylece Kutsal Yap~'ya VII, ev taraf~ndaki sokaktan giri~~ olana~~~ kalmam~~t~r. Buna ek olarak, kap~n~n aç~lm~~~ oldu~u sokak da üç yerinden enine duvarlarla geçi~e kapat~lm~~t~r. Bu iki olay~n k~sa zaman aralar~~ ile oldu~unu san~yoruz; ve bu olay~~ 6 AI 'de tüm yerle~mede görülen benzer uygulama ile paralel kabul ediyoruz.

Yap~~ çok uzun bir süre kullan~lm~~~ olmal~d~r. Duvarlarda 20 cm.ye varan kal~nl~kta, üstüste yap~lm~~~ s~valar say~lm~~ t~r. Koyu kirli beyaz s~valar üzerinde herhangi bir boya izine rastlanmam~~ t~r.

1983'te saptanan tabakala~ma

Tepede H-J /5 plan karelerinde ortaya ç~kart~lan yap~~ kal~nt~lar~ndan en do~u kenardaki XVI ve XVII. evler 1982 kaz~lar~nda bulunmu~~ ve 6 A2 Yap~~ evresine ait olarak tan~ t~lm~~t~~ 7. ~_{çinde kare planl~~ ate~~ yakma yeri,} kerpiç steli, duvar diplerinde kanallarla ocaklar~~ olan XVII. ev, buluntulanyla bir kutsal yap~~ niteli~inde idi. Bu yap~n~n taban kodu -5.30 m.dir. Buna biti~ik XVI. evin taban~~ da -4.75 m. kodundad~r. Bu iki evin bat~s~nda kaz~lan XV. ev ise -4.go m. derinliklerdeydi ve bütün bu evlerin taban yükseklikleri birbirine yak~ n oluyorlard~. Bu y~l 1/5-6 karelerinde derinle~ilince XV. evin kuzeydo~u kö~esine biti~ik olan baz~~ temellerin -5.45 m. derinli~e dü~tü~ünü ve bu temellerin XVI. evin alt~na do~ru daha da derinle~erek devam etti~ini ve düzenli biçimde kesildi~ini gördük (Res. 24). 6 A2'ye ait olan bu yar~s~~ kesilmi~~ evlerin 2 m. kadar do~usunda ortaya ç~kan evlerin temelleri, böylece aç~ kça XV. evden daha yeni oluyorlard~. XVI ve XVII. evler ile ~~ 983'te geli~tirilen kaz~larda ortaya ç~kart~lan yeni tabakala~ma, birbirinden farkl~~ süreçleri belgeliyordu. Kuruçay'da ~imdiye kadar GKÇ olarak tammlad~~~m~z tabakala~madan yeni olan bu mimarl~k kal~nt~lar~~ 4 yap~~ kat~~ halindedir ve GKÇ'nin ilerlemi~~ bir evresine aittir.

I. Yap~~ Evresi: 1982 raporumuzda Kutsal Yap~~ olarak nitelenen XVII. evin kerpiç üst yap~s~n~~ kald~rd~~~m~zda, ta~~ temellerin üstte görülen plandan farkl~~ biçimde XVI. evin alt~ nda devam etti~ini gördük (Res. 19,

6 Duru, 1983 a, Lev. ~~ 5/2

uzun odadan geçildikten sonra, geni~~ odaya kuzeydeki bir kap~dan girilmektedir. 6 x 8 m. ölçüsündeki büyük oda içinde hiçbir buluntu ele geçmedi. Terk edilirken tamamen bo~alt~ld~~~~ anla~~l~yor. Temel iki ta~~ kal~nl~~~ nda tek s~ ra yap~lm~~t~ r ve üst yap~~ büyük bir olas~l~ kla kerpiçtendir. Yap~ n~ n en önemli özelli~i, Kuruçay'da ~imdiye dek hiç görmedi~imiz biçimde, kap~~ aral~ klar~ n~n ta~~ temel dizisinde de aç~lm~~~ olmas~d~ r.

Yap~~ Evresi: Bir sonraki evrede, ilk yap~ n~ n bat~~ kenar~ na biti~ik

olarak, dar ve iki odal~~ bir ek yap~lm~~ t~r (Res. 20, 24, 25). Bu ek'in ta~~ temelleri ~~ evre temellerinin 50 cm. kadar yukar~s~ nda kald~~~~ gibi, ilk evin d~~~ kap~s~n~ n önünü de tamamen kapatm~~~ durumdad~ r. Bu yeni yap~, içinde ya~anmayacak kadar dar odal~d~ r. i~levi konusunda bir öneri yapmak istemiyoruz. Belki bir süre her iki bina beraber kullan~lm~~t~r.

Yap~~ Evresi: Bu evrede önceki iki yap~ la~man~ n planlar~~ tamamen

de~i~mi~tir (Res. 21). 1982'de kaz~lan XVI ve XVII. evler bu evreye aittirler. XVII. ev bu evrede ~ . Evre yap~s~n~n üzerine ve onun ta~~ temellerinin bir bölümünden yararlan~larak yap~lm~~ t~ r. XVI. ev ise eski temeller k~~llan~lmadan, onlar~ n içine iki odal~~ olarak yap~lm~~ t~ r (Res. 26). Taban düzeyleri farkl~~ olan XVI ve XVII. evler aras~nda bir de kap~~ aç~lm~~t~ r. Kutsal Yap~~ (XVII. ev)'dan XVI'ya geçmek için bir-iki basamakl~~ bir merdiven kullan~lm~~~ olmal~d~r. XVI. evin duvarlar~~ en alttan ba~layarak kerpiçten örülmü~tür. Her iki yap~da çok düzenli kerpiçler kullan~lm~~t~ r ve büyük bir yang~ n sonucu bütün kerpiçler sa~lam tu~laya dönü~mü~lerdir (Res. 26). Bu kadar özenli yap~lm~~~ duvarlara Kuruçay'da hiçbir yap~~ evresinde rastlamlmam~~ t~ r. XVI. evin çok uzun süre kullan~ld~~~~ taban~n en az iki kez yükseltilmi~~ olmas~ndan anla~~lmaktad~r. Son taban üzerinde irili ufakl~~ 20 kap sa~lam durumda günümüze gelmi~tir. Bu evin, kutsal yap~n~n bir eki, bir deposu olarak görev yapt~~~ n~~ dü~ünüyoruz.

Bu evrenin üçüncü bir yap~s~~ XVI. eve bat~dan biti~mi~~ durumdad~ r. Çok harap ~ekilde gelen bu evin, höyü~ün e~imine uygun olarak, bat~ya do~ru yükseldi~i ve 6 A temellerinin 2 m. kadar üstünde kald~~~~ görülmü~~ tür.

Yap~~ Evresi: Sonuncu evrenin kal~ nt~lar~~ ve temelleri çok bozuk

durumdad~ r (Res. 22). Yüzeye çok yak~n olduklar~ndan ta~lar~n~ n ç~ kart~ld~~~ n~~ sand~~~= bu evre duvarlar~ ndan baz~~ küçük parçalar ~~ 982 ve

4; O URD1JR Hac ~ lar

A

\

10 20m.

1983 Kuruçay Höyü~ü

CDEFG H

J

L

m

I I ~~ yiaQ~ iin kaz~ lan alanlar~~

R I`S. 1 !)8 3 kaz~~ mevsimi ba~~ nda höyü~ün havadan al~ nm~~~ foto~raf~~

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Res. 3 — Höyüg'e kuzeyden bak~~~

Res. 5 — EKÇ'ye ait evler. ori planda 6. ev ve tabandaki ezg~~ ta~tan

E F G H J A*". .. . r- s,. //' A II ''. . ~I

~iir -....•.-,-..

Res. 7 — 6 A Yap~~ Kat~~ plan~~ (Taramal~~ duvarlar 6 A l evresine aittir 3 4 5 6 7 8 9

Res. 8 — 6 A kat~n~n kuzeydo~u kö~esi

Res. ~~ o — 6 A Yap~~ Kat~mn kuzey, kuzeybat~~ kesimi Ön planda IV ve XI. evler

KURU ÇAY Höyüdü - 7983 6 A2Mimarl ~k Eyresi

Kutsal Yap~~

kes. 13 — Kutsal Yap~ . Sa~~ yukar~da kap~~ aral~~~~

Res. ~~ — Kerpiç stelin arka taraf~. Stele yap~~~k direk yeri, önde çukur ve yan~nda dörtgen biçimli kil platform

Res. 18 — Ayn~~ ocak yukar~dan Res. 17 — Güneybat~~ kö~ede yer alan ocak

J

da

Kes. 1 Do~- u yarnasta saptanan tal~akala~ man~ n en eski evresi

J

Res 2 ~_{kinci evre yap~ s~~ plan ~~}

5

6

5

5

6

/

~~

Res. Ol 1982'de kaz~ lan Kutsal Yap~~ ve ona h ~l~~ di~er yap~ lar (3. evre)

H

Res. 22 — Bu yap~ la~ man~ n en son yap~~ kat~. Oda içindeki büyük çömleklerin yerleri belirtilmi~tir.

5,

Res. 23 -- Do~udaki tabakala~man~n genel görünümü

Res. 25 — ~ . ve 2. evre yap~lar~ n~ n kuzeyden gor~inumu

Res. 27 — 4. evrenin çömlekli odas~. 6 A'n~n temelleri 2.5 m a~a~~da

5

~~ _o 1 2 3 4 Scn~.

10

10cm.

racm~=110=4 11

Res. 30 — 19£13'te saptanan GKÇ'nin son evrelerine ait yap~larda bulunan kaplardan baz~lar~~

daha önceki y~llarda bulunmu~, ancak bunlara tabaka numaras~~ verilmemi~ti. Bu y~lki kaz~larda bunlardan bir evin plan~~ k~smen ayd~nlanm~~t~ r. Evin temelleri tek s~ra ta~tand~r ve kerpiç üst yap~dan iz kalmam~~t~r. Di~er yap~~ evreleriyle ili~kileri pek iyi anla~~lamayan bu yap~n~n büyük bir magazin oldu~u, tabanda

in-situ

Yukar~da k~saca tan~mlad~~~m~z 4 evreli yap~la~man~ n, henüz kaz~lmam~~~ 6 ve 7. boylamlarda nas~l devam edece~ini bilmiyoruz. Bunlar bir ku~ak halinde 6 ve 6 A Yap~~ Katlar~n~n y~k~nt~lar~n~n üzerinde ve höyü~ün do~u yamac~nda kurulmu~~ gibidirler. ~lk iki yap~~ evresi birbiri ile ili~kili, di~er ~ki evre ise tamemen birbirleriyle ilgisiz görünmektedirler. Hele 4. evre tamamen farkl~~ niteliktedir. Ancak bu yap~la~man~n özellikle son iki evresi içinde bulunan zengin keramik malzemesi birbirlerine çok benzemektedir ve bunlar~n k~sa zaman aralan ile yap~ld~klar~~ söylenebilir. 4. Yap~~ Evresinin temel kodu -2 m. civanndad~r. Bu derinlikler G /4-5 karelerinde 1978-79 y~llar~nda kaz~lm~~~ ve çok ince baz~~ ta~~ temellere rastlanm~~t~. O y~llara ait kaz~~ raporlanm~zda bu temeller Kuruçay 4. Yap~~ Kat~~ olarak isimlendirilmi~lerdi 8. Ve bu yap~~ kat~n~n temelleri, tepenin en yüksek yeri ile bat~~ yamaçta, höyü~ün e~imine uygun olarak - 1 .6o m. ile - 2.60 m. derinliklerdeydi. Sözünü etti~imiz 1978-79 y~llar~nda ele geçen temeller, bir ev duvar~~ için çok zay~f idiler ve d~~ta bir savunma duvar~~ ile çevrilmi~lerdi 9. Bu y~l H /5 karesinde saptanan 4. Evre yap~s~~ ile Kuruçay 4. Yap~~ Kat~~ ili~kileri için ~imdiden bir ~ey söyleyemiyoruz.

GKÇ'nin küçük buluntulanna gelince; 6 A Yap~~ Kat~na ait küçük buluntular aras~nda, 1/ 5 karesinde -5 m. derinlikte bulanan ok ucu önemlidir (Res. 29 /5). Beyaz, süt renkli sileksten, bask~~ yöntemi ile iki yüzü i~lenerek ~ekillendirilmi~~ olan uç saps~zd~r. Sap yeri hafif iç-bükey b~rak~lm~~t~r. Yap~m tekni~i aç~s~ndan bulundu~u yap~~ kat~na ve genel olarak Kuruçay GKÇ'sine yabanc~~ olan ucun biçim aç~s~ndan da bölgemiz ve yak~n çevresinde herhangi bir benzeri yoktur. Bizim ilk ara~t~rmala-r~m~zla saptad~~~m~z tek benzerlik, A~açl~~ (~stanbul) geli~li bir grup buluntu nedir I". A~açl~~ uçlanm yay~nlayan meslekta~~m Doç. Dr. Mehmet Ozdo~an'la yapt~~~m~z konu~malarda, bu tiplerin daha çok Güneydo~u

8 Duru, 1980, S. 26 v.d., Lev. 14, 15

9 Duru, 1980, S. 26 V .d.

10 Mehmet Ozdo~an, "Trakya'da tarih öncesi argurmalann~n bugünkü durumu ve baz~~ sorunlar", Güneydo~u Avrupa Ara~t~rmalar~~ Dergisi, 10-11 (1981 -82), 1983, Res. 18

rastlanmaktad~r 12. Yukar~da söz konusu edilen uçlarla Kuruçay GKÇ ucunun ili~kileri hakk~nda herhangi bir vurgulama yapmak istemiyoruz.

Di~er küçük buluntular aras~nda madeni keski (Res. 29/8), madeni i~neler, b~zlar ile ta~tan bilyeler, parlat~c~lar ve kemik deliciler say~labilir. Sileksten bir grup uzun dilgi de 6 A Kutsal Yap~s~n~n taban~nda toplu halde bulunmu~lard~r (Res. 29/ 7). Bunlardan maden olanlar~n~n daha önceki kaz~~ mevsimlerinden tan~nd~klar~n~~ belirtmekle yetiniyoruz 13.

GKÇ kerami~i zenginle~me~e devam etti. 6 ve 6 A Yap~~ Katlar~n~n kerami~inde ço~unluk yine 'A Grubu'ndad~r 14. Yap~m yöntemleri ve biçim aç~s~ndan geçen y~llar~n buluntular~ ndan farks~z olan tüm ve parça halindeki keramikten, sadece Kutsal Yap~n~n içinde ele geçenler, kalite olarak daha üstün durumdad~rlar. Bunlar~n biçimleri daha zarif, açk~lama çok iyidir (Res. 29 /3,4). Tek kulplu bir bardak A tipi kerami~in en güzel örneklerindendir. Kutsal yap~n~n molozu içinde, belki 6. Yap~~ Kat~na ait olabilecek bir çömlek boynu üzerinde yap~lm~~~ kar~~l~kl~~ dört kabartma süs, bu tür bezeme için ~imdilik tek örnek say~labilir (Res. 29 /2).

B Grubu ad~n~~ verdi~imiz, kal~n kenarl~, iyi açk~lanm~~~ türlerden tüm (Res. 29 /6) ve parça halinde bir hayli bulunmu~tur.

Bu kaz~~ mevsiminde saptanm~~~ olan yeni GKÇ tabakala~mas~ n~ n kerami~ine gelince; bu tabakala~man~n ilk iki yap~~ evresi (~~ ve 2. Evreler) 11 Art and Culture of the Cyclades (Ed. Jürgen Thimme), Karlsruhe, 1977, s. 371, res. 4.60 ve s. 547

H. Goldman, Excavations at Eutresis in Boetia, Cambridge (Mass.), 1931, S. 210, Fig. 280/2

C. Blegen, Korakou. A Prehistoric Settlement near Corinth, Boston, 1921, s. 105, Fig. 130/4, 5 J. Deshayes, "Dikilitash and the Origins of the Troadic Culture", Archaeology, 25/3 (1972), S. 200 v.d., Fig. S. 211 de

H. Schmiedt, Cucuteni in der Oberen Moldau, Rumaenien, Berlin, 1932, Lev. 25/9-12

A. Paunescu, "Evolutia uneltelor ~i armelor de piatra cioplita descoperite pe teritoriul Romaniei", Bibliotica de Arheologie, XV (1979) -Bucure~ti- Fig. 31/2;35/2,5,8,11,22;38/ 4,542/ 8;45 / I-6,9;46 ~ I -5;51 /3

12 U. Esin, "Tepecik Kaz~s~", Keban Projesi 1969 çal~~malar~, Ankara, 1971, S. 110, Lev. 89/5 13 Duru, 1983 a, S. 32, Lev. 28/5; 29/6

Duru, 1983 b, s. 88, Lev. 13/6

14 Duru, 1980, S. 29 v.d.d., Lev. 17-23; Duru, 1982, S. 14 v.d.d. Lev. ~~ _{7-21; Duru 1983 a, s. 25}

molozu içinde, kesinlikle bu yerle~melere ait olabilecek keramik bulunmu~~ de~ildir. Bu tabakalann yap~lan terkedilirken hiçbir kal~nt~~ b~rak~lmayacak biçimde bo~alt~lm~~~ olmal~d~r. 3 ve 4. Yap~~ Evreleri evleri içinde ise, pek çok tüm kap bulunuyordu. Bu kaplar GKÇ'nin 'A Grubu' keramikle akraba gibi görünmelde birlikte, özellikle form aç~s~ndan önemli farkl~l~klar gösterirler. Geçmi~~ kaz~~ mevsimlerinde bulunmu~~ olup da 'A Grubu' içinde tan~t~lm~~~ baz~~ kaplar~n da, bu geç tabakala~ma kerami~ine ait oldu~unu anlam~~~ bulunuyoruz. Hamur genellikle kaba, ender olarak çok iyi ant~lm~~~ ve yo~urulmu~tur. Ço~u kez, orta s~cald~kta firmlarda pi~irildiklerinden çok kolay k~nlmakta ve bu yüzden kaz~~ s~ras~nda bunlar~n tüm halde ç~kart~lmalan bazen olanaks~zla~makta idi. Renk ço~unlukla aç~k devetüyü ile aç~k gri ya da az say~da kahverengidir. Elde yap~lan kaplar, biçim bak~m~ndan fazla çe~itlilik göstermezler. Küçük fincanlar (Res. 30 / ), kulplu ve kulpsuz kaseler (Res. 30 / 2), kulplu bardaklar (Res. 30 / 3), iri kaseler, silindirik boyunlu tek kulplu çömlekler (Res. 30 /5, 6), kar~nda iki yahut dört tutamakl~, boyunlu çömlekler (Res. 30 /8, 9), oval a~~zl~, kar~~l~kl~~ yanyana tutamald~~ orta boy çömlekler (Res. 30 / 1 o), ince uzun boyunlu, tek kulplu testi (Res. 30 / 4) ile çömlekçili~in en ilkel örnekleri aras~nda say~labilecek baz~~ kaplar (Res. 30 / 7) yan yana bulunmu~lard~r. Sonuncu kab~n küçük bir kulpu ile kenarlarda sivri memecik gk~nt~lan vard~r. Ayn~~ ilkellikte bir ba~ka kab~~ ilk kaz~~ mevsimlerinde bulmu~~ ve tarutm~~t~k 15. Bu yeni keramik aras~nda GKÇ'nin 'B Grubu'ndan hiçbir örnek yoktur. Keramik buluntular~~ aras~nda say~labilecek sapl~~ bir kepçe (?) de, yukar~daki kaplarla bir arada bulunmu~~ ilginç bir e~yad~r (Res. 30 / I 1). K~saca tarutma~a çal~~t~~~m~z bu keramik malzeme Kuruçay GKÇ kerarni~inden oldukça de~i~ik niteliktedir ve yap~m ve kalite farkl~l~klar~~ yan~nda, daha önemlisi herhalde kaplar~n formlan aç~s~ndand~r. ~ki keramik toplulu~u aras~nda biçimler aç~s~ndan fazla bir benzerlik oldu~u söylenemez. Belki uzaktan akraba gibi görünebilirler. Bu yeni kaplan kar~la~t~rabilece~imiz keramik, Beycesultan'~n GKÇ kerami~idir. Beycesul-tan GKÇ 2 ve 3 kerami~i içinde tan~t~lan baz~~ kaplar, bizim yeni kap repertuvanm~zla baz~~ benzerlikler içindedir. Oval a~~zl~lar 16, dikey delikli dört tutamakhlar 17 özellikle birbirlerine pek benzemektedirler. Bu arada ilginç bir benzerlik, Res. 3o / 4'te tan~t~lan testi ile Beycesultan ~lk Tunç I ça~~~ kab~~ aras~ndad~r 18.

16 Duru, 1980, S. 29, Lev. 18/5;20/7,8

16 S. Lloyd-J. Mellaart, Bcest~ltan 1, London, 1962, Fig. P. 8/17

/7 a.e., Fig. P. 6/3 18 _{a.e., Fig. P. 16/6;17/1-3}

kesimlerde toprak atma yerinden uzakla~~lmakta ve bu alanlarda kaz~~ sahas~n~~ geni~letmekte artan zorluklar ortaya ç~kmaktad~r. önümüzdeki kaz~~ y~llar~ndan ba~layarak EKÇ ve daha erken yerle~melerin aç~lmas~na a~~rl~k verilecek, bir yandan da 6 A'n~ n ayd~nlanmayan kesimlerinin kaz~m~na devam edilecektir. Alt katlarm kaz~lmas~~ için 6 A'n~n el de~memi~~ temellerinin kald~r~lmas~~ zorunlulu~u bizi üzmektedir.

6 A'n~n bir de~i~me evresi geçirdi~ini önceki y~llardan biliyor ve onu 6 A l olarak amyorduk. Kutsal Yap~'da bu durum bir kez daha aç~kl~kla izlendi. Yap~n~n kap~~ ve pencerelerinin örülmesi, ayr~ca önündeki soka~~n geçi~e kapat~lmas~~ bu ikinci evrenin uygulamalar~d~r. Bu düzenleme yerle~menin hemen her yerinde gözlenmektedir. Anla~~lmaktad~r ki, 6 A'n~n sonlar~na do~ru tüm sokak, meydan ve geçitler, hatta evlerin kap~lar~~ örülerek kapat~lm~~~ ve böylece yerle~me içinde dola~~lamaz hale gelinmi~tir. E~er kasabada ya~am devam ediyor idiyse, evlere sadece çat~dan girilmeliydi. Yerle~me adeta yer alt~ na inmi~~ gibidir. Bu durum çok büyük boyutlu, önemli bir de~i~medir ve yerle~menin karakteri bozulmu~tur. Biz önceleri, sokak ve geçitlerinin kapat~lmas~~ olay~n~, savunma i~levli gibi görmü~tük 19. Son gözlemler bu aç~klaman~ n yeterli olamayaca~~n~~

göstermektedir. Anla~~lmas~~ güç, belki de anlams~z ~ekilde ya mimari geli~melere ters bir biçimde Çatal Höyük'teki gibi bir yerle~ime geçilmi~tir, ya da tüm yerle~menin bu de~i~imden sonra terk edilmi~~ olmas~~ dü~ünülmelidir. Bu iki öneriyi de kan~tlayacak arkeolojik bulgulara sahip de~iliz.

Kutsal Yap~~ iç düzeni ile Kuruçay GKÇ'si için yeni bir tip olu~turmaktad~ r. Odalar~ n ortalar~nda yalakl~~ sunak uygulamas~n~~ 6a ve 6b katlar~ndan tan~yorduk 2°. Hatta stelli sunaklar~n bulundu~u evlerde yuvarlak planl~~ f~r~nlar~n da varl~~~n~~ biliyorduk 21. Ocak, adak çukuru,

adak masas~-adak platformu ve oda ortas~nda kal~ n a~aç dikmelerle ise ilk defa bu yap~da kar~~la~t~k. Stelli sunaklar ku~kusuz her ça~da kutsal nitelikli yap~larda bulunuyordu. Ancak kutsal yap~lar~n içindeki kutsal ta~~nmaz e~yalar~n zaman içinde baz~~ de~i~imlere u~rayaca~~m dü~ünmek gerekir. Bu de~i~iklikler gelenek fark~ndan çok törenlerdeki farkl~l~klara i~aret etmelidir.

19 Duru, 1983 a, S. 22

20 Duru, 1980, LCV. 11 I I; Duru, 1982, Lev. 15/1,2

Ilginç bir husus, Kutsal Yap~'mn ikinci bir a~amada kap~s~n~n örülmesi olay~n~~ 6a ve 6b yap~lar~nda da görmü~~ olmam~zd~r 22. Kap~lar~n örülmesi

gelene~i, büyük bir ihtimalle 6 A'dan beri süregelmektedir. Acaba kutsal nitelikli yap~lar bir süre kullan~ld~ktan sonra terk mi ediliyordu? Kuruçay'da bu y~l kaz~lan Kutsal Yap~~ içindeki e~yalar~n hiç birine el sürülmemi~~ oldu~unu ve tümünün sa~lam durumda bulunduklar~n~~ burada hemen eklemek istiyoruz.

1983 y~l~~ kaz~lar~n~n en önemli sonuçlar~ndan biri do~u yamaçtaki tabakala~mad~r. Kamm~zca bu 4 evreli yap~la~ma ile Kuruçay 5-6 A Yap~~ Katlar~~ birbirinden ayr~~ dü~ünülmelidir. Aralar~nda organik bir ba~~ olmad~~~~ gibi bir zaman fark~~ bile olmal~d~r. Bu kesimde aç~lan XVII numaral~~ Kutsal Yap~~ içindeki kare planl~~ yakma yeri, duvar diplerinde kanallar ve ocaklar Kuruçay GKÇ kutsal Yap~~ gelene~ine tamamen yabanc~d~rlar. Ta~~ temellerde kap~~ yerinin belli olmas~, kerpiçlerin çok düzenli yap~l~p örülmesi de bu geç yap~~ sürecinin özelliklerindendir. Ayn~~ farkl~l~klar keramik aç~s~ndan da geçerlidir. Yukar~da belirtti~imiz gibi, yeni tabakala~man~n kerami~inin eski tradisyonla ilgisi pek kuvvetli de~ildir. Ilginç olan bir nokta, bu yeni keramik grubunun Beycesultan GKÇ ve ~lk Tunç I kerami~i ile olan benzerli~idir. Böylece Kuruçay ile Beycesultan aras~nda ilk direkt ili~ki kurulmu~~ olmaktad~r. Yukar~da de~indi~imiz baz~~ paralellikler daha eski raporlar~m~zda yapt~~~m~z baz~~ önerileri destekle-mektedir. ~öyle ki, önceleri Kuruçay GKÇ'si ile Beycesultan GKÇ'si aras~nda çok s~n~rl~~ ili~kiler olmas~ndan ç~karak, iki merkezin GKÇ yerle~meleri aras~ nda bir zaman fark~n~n dü~ünülmesi gerekece~ini söylemi~tik 23. Bu y~l kazd~~~m~z yap~la~ma, bilinen Kuruçay GKÇ'sinden

daha yenidir ve böylece Beycesultan ile aradaki zaman içine girmelidir. Ancak ~imdi bile bu bo~lu~un tam olarak kapanmad~~~~ ileri sürülebilir. Di~er bir söyleyi~~ ile, ~imdiye kadar Kuruçay GKÇ'si olarak isimlendirdi~i-miz uygarl~k ile, bu y~l bulunan ve k~smen Beycesultan GKÇ'si ile paralel görünen uygarl~k aras~nda bir zaman aral~~~~ dü~ünülebilir. Bu saptamalar ~_{u soruyu gündeme getirmektedir: Acaba bizim ba~tan beri GKÇ olarak} isimlendirdi~imiz kültür basama~~n~n ad~n~~ de~i~tirmek gerekecek midir? Beycesultan ile ça~da~~ olabilecek tabakalar~, Bat~~ Anadolu'nun bu bölgesi için Geç Kalkolitik saymak ve Kuruçay'~n klasik GKÇ'sini daha eskiye, farkl~~ bir uygarl~k basama~~na koymak, örne~in GKÇ I ve GKÇ II ay~ r~m~n~~ yapmak do~ru mu olacakt~r? Henüz bilmiyoruz. Bu konu

22 a.e., S. 13 v.d.d., Lev. 12 23 Duru, 1980, S. 37 v.d.d.

ba~ka ili~kiler sürecini beraberinde getirmi~tir. Anadolu'ya bu ça~~ için tamamen yabanc~~ gibi görünen ucun, Güneydo~u Avrupa'da yayg~n kullan~m~~ oldu~unu saptamakla, ilk kez Kuruçay ile Bat~~ aras~nda bir ili~ki mi kurumu~~ olmaktad~r?