TRAKYA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
TOPLU KONUTLARDA KULLANICI ĠHTĠYAÇLARINA BAĞLI PLANLAMA VE TASARIMI ETKĠLEYEN FAKTÖRLER
BURAK HESAPÇIOĞLU
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ MĠMARLIK ANABĠLĠM DALI
Tez Yöneticisi: PROF. DR. VEYĠS ÖZEK
T.C.
TRAKYA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
TOPLU KONUTLARDA KULLANICI ĠHTĠYAÇLARINA BAĞLI PLANLAMA VE TASARIMI ETKĠLEYEN FAKTÖRLER
BURAK HESAPÇIOĞLU MĠMAR
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ MĠMARLIK ANABĠLĠM DALI
TEZ YÖNETĠCĠSĠ PROF. DR. VEYĠS ÖZEK
TRAKYA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
TOPLU KONUTLARDA KULLANICI ĠHTĠYAÇLARINA BAĞLI PLANLAMA VE TASARIMI ETKĠLEYEN FAKTÖRLER
BURAK HESAPÇIOĞLU MĠMAR
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ MĠMARLIK ANABĠLĠM DALI
Bu tez .../.../20.... Tarihinde Aşağıdaki Jüri Tarafından Kabul Edilmiştir.
Prof. Dr. Veyis ÖZEK Yrd. Doç. Dr. Sennur AKANSEL Prof. Dr. Ahmet CĠHAN
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
Toplu Konutlarda Kullanıcı İhtiyaçlarına Bağlı Planlama ve Tasarımı Etkileyen Faktörler
Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı
Tezin ana amacı toplu konut tasarımında kullanıcı ihtiyaçları ve bunların yaşam döngüsüne bağlı değişimi, kullanıcı katılımı, esneklik, modülerlik gibi kriterlerin irdelenmesi ve Türkiye'deki toplu konut projelerine uygulanabilirliğini incelemektir.
Toplu konut yapımının hız kazanmaya başladığı 20. yüzyılın başından itibaren, kentlere yönelik hızlı göç ve barınma problemi nedeniyle, konut tasarımının niteliği geriye atılmış ve çok sayıda konut üretmek önem kazanmıştır. Pek çok ülkedeki bu konut grupları çeşitli sorunları da beraberinde getirmiştir. Niteliksiz konut yapımını durdurmak ve kullanıcıya önem veren toplu konut tasarımları için Le Corbusier başta olmak üzere yeni adımlar atılmaya, esneklik, standardizasyon, prefabrikasyon ve modüler tasarım konusunda yeni fikirler üretilmeye başlanmıştır.
Aynı dönemlerde Türkiye'de hız kazanmaya başlayan toplu konutların, ortaya çıkma ve yaygınlaşma nedenleri Avrupa'dakinden farklıdır. Gelişmekte olan ve gelişmiş ülkeler arasındaki en belirgin fark olan gelir dağılımı farklılığı, ekonomik dengesizlik, gecekondulaşma ve beraberinde apartmanlaşmayla birlikte, Türkiye'de çarpık bir kentleşme baş göstermiş; toplu konut projeleri de buna çözüm olarak sunulmuştur.
Tezde Avrupa'daki toplu konut projelerine yaklaşımlar ile Türkiye'deki toplu konut örneklerinin incelenmesi sırasında, ülkemizin içinde bulunduğu şartlar, farklı gelişim tablosu, zaman içinde çıkan çeşitli kanunlar ve planlama ilkeleri doğrultusunda toplu konut tasarım yaklaşımları irdelenmiştir. Tasarıma etki eden faktörlerin, tasarımda kullanıcı rolünün, esnek ve modüler bir tasarım için hangi şartların sağlanması gerektiğinin, "esnek konut", "uyabilir konut", "genişleyebilir konut" gibi kavramların, Türkiye'deki toplu konutlarda ne derece özdeşleştirilebildiğinin irdelenmesi tezin ana amaçları arasındadır.
Tezde izlenen metotlar, başta kaynak araştırması ve yapılmış örneklerin incelenmesiyle birlikte, Türkiye'de çeşitli dönemlerde yapılmış ve farklı gelir grubundaki kullanıcılara hitap eden projelerin, plan analizlerinin yapılmasıdır. Bu çalışmalar doğrultusunda tezde, Türkiye'de yapılan ve yapılmakta olan toplu konut projeleri bir süzgeçten geçirilerek, bir takım tasarım prensiplerinin oluşturulması ve esnek bir tasarım anlayışına erişebilmek için yapılabileceklerin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir.
Bu çalışma Aralık 2010 tarihinde tamamlanmış olup 266 sayfadan oluşmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Konut
Toplu Konut - Tasarım ve Yapım Kriterleri Kullanıcı
Kullanıcı İhtiyaçları ve Değişimi Esneklik
Modüler Koordinasyon Mekan Planlama İlkeleri
SUMMARY
Thesis Master Of Science
Factors Effect On Planning And Design Of Housing Estates Which Depend On User Necessity
Trakya University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department Of Architecture
The purpose of this thesis is determining of user necessity on planning and design of housing estates, and examining the criterions as user participation, flexibility, modularity and determining the application on housing estates in Turkey.
At the beginings of 20th century, producing of housing became considerable than qualified design of housing. That occurs because of fast immigration towards urbans and shelter problems. And that caused any other problems in many countries. Le Corbusier and the others started new steps for to prevent from lacking quality housing estates and designs which reply to user demands. Therefore occured new ideas as flexibility, standardize, prefabrication and modular design.
At the same times there are different reasons of housing estates to become widespread in Turkey than in Europe. The main diversity between “developed” and “developing countries” is imbalanced dispersion of income which causes economical imbalance, squatter satellites and urbanization without plan. So that to solve that problem revealed housing estate projects in Turkey.
It has been examined development schedule and concerned law rules conditions of Turkey, when analysing the concerned housing estate examples in Europe. The pirincipal objectives of the thesis are; analysing of the identifications for the housing estates in Turkey as the factors which effects on designing, user part on designing, the main rules for flexible&modular designing and analysing of the concepts as “flexible housing estate”, “adaptable housing estate” and “expansive housing estate”.
Planning analyses of the projects which done at the different periods in Turkey for the various income rate of people, research of the source and study of the already constructed projects are the followed methods in this thesis. As a result of these studies the goal of this thesis is, recently constructing and already constructed housing estate
projects analysed for the forming of some design principles for to reach flexible designing intellect.
This study has been completed on December 2010 and exist 266 pages.
Keywords
Housing estates – Designing and constructing criterions User requirements
Changing and variations of the user requirements Flexibility
İÇİNDEKİLER
ÖZET... i
SUMMARY ... iii
ŞEKİL LİSTESİ ... viii
RESİM LİSTESİ ... xii
TABLO LİSTESİ ... xiv
BÖLÜM 1. GİRİŞ ... 1
1.1. Problemin Belirlenmesi ... 5
1.2. Çalışmanın Amacı ... 6
1.3. Çalışmanın Yöntemi... 7
1.4. Çalışmanın Kapsamı ... 8
BÖLÜM 2. TOPLU KONUT KAVRAMI ve GELİŞİMİ ... 9
2.1. Konutun Tanımı ... 9
2.2. Topu Konut Kavramı ve Toplu Konutun Sınıflandırılması ... 11
2.3. Toplu Konutun Yapım Aşamaları ve Kent Üzerindeki Etkileri ... 15
2.4. Toplu Konutun Tarihsel Gelişimi ... 17
2.4.1. Yurtdışında Toplu Konutun Gelişimi ... 21
2.4.2. Türkiye'de Toplu Konutun Gelişimi ... 27
BÖLÜM 3. KULLANICI GEREKSİNİMLERİ, EYLEMLERİ ve ÇEVREYLE İLİŞKİSİ ... 56
3.1. Kullanıcı Kavramı ve Kullanıcı Gereksinmeleri ... 56
3.2. Kullanıcı Gereksinmelerinin Sınıflandırılması ve Kullanıcı Eylemleri ... 60
3.3. Kullanıcıyla Konut ve Konut Çevresi İlişkisi ... 71
3.3.1. Kullanıcının Konut ve Çevresini Değerlendirme Mekanizmaları ... 73
3.3.2. Toplu Konutlarda İşlevsel Olarak Kullanıcı Memnuniyetini Etkileyen Değişimler ... 74
3.4. Çevreye Karşı Kullanıcının Geliştirdiği Çözümler ... 78
3.4.1. Kullanıcının Çevre Şartlarına Uyumu ... 79
3.4.2. Kullanıcının Çevreyi Uyarlaması ... 80
3.4.3. Kullanıcının Çevreyi Terk Etmesi ... 81
BÖLÜM 4. KULLANICI GEREKSİNMELERİNİN ZAMAN SÜRECİNDE DEĞİŞİMİ ve BUNUN MEKANA ve BİNA PROGRAMINA YANSIMASI... 82
4.1. Kullanıcı Gereksinmelerinin Zaman Sürecinde Değişimi... 82
4.1.1. Toplumsal Değişimler Nedeniyle Oluşan Farklı Gereksinmeler ... 83
4.1.2. Aile Yapısındaki Değişimler Nedeniyle Oluşan Farklı Gereksinmeler .. 86
4.2. Türkiye'de Konut ve Aile Yapısının Birlikte Değişimi ... 92
4.3. Konutun Eskimesi ... 98
4.3.1. Fiziksel Eskime ... 98
4.3.2. İşlevsel (Fonksiyonel) Eskime ... 99
4.4. Konutta Değişen Kullanıcı Gereksinmelerinin Mekana ve Bina Programına Yansıması ve Mekan-Eylem Uyumu ... 101
BÖLÜM 5. TOPLU KONUTLARDA ESNEKLİK ve MODÜLERLİK ... 110
5.1. Mimaride Esneklik İhtiyacını Oluşturan Nedenler ve Esneklik Kavramının Gelişimi ... 110
5.2. Mimaride Esneklik Kavramı ve Sınıflandırılması... 116
5.3. Planlama ve Programlama Sürecinde Esneklik ve Kullanıcı Katılımı ... 122
5.4. Tasarım ve Yapım Sürecinde Esneklik ... 125
5.4.1. Konut Blokunda Esneklik ... 126
5.4.2. Taşıyıcı Sistem Esnekliği ... 128
5.4.3. Dış Kabukta Esneklik ... 131
5.4.4. Konut Birimi İçinde Esneklik... 134
5.5. Kullanım Sürecinde Esneklik ... 141
5.5.1. Konut Kullanımı, Mobilya ve Esneklik Kavramı İlişkisi ... 141
5.5.2. Konutlarda Çok Amaçlı Mekan Kullanımı ... 145
BÖLÜM 6. DEĞİŞEN KULLANICI GEREKSİNMELERİNİ KARŞILAYICI MİMARİ
TASARIM YAKLAŞIMLARI ... 152
6.1. Sınırlı Esneklik (Sistemin Başlangıç Esnekliği) ... 154
6.2. Sürekli Esneklik (Sistemin Düzenleme Esnekliği) ... 156
6.2.1. Islak Hacimler Sabit Kalmak Üzere Esneklik Sağlama Yaklaşımları ... 156
6.2.2. Destek Strüktür İçinde Bölgeleme Oluşturma Yoluyla Esneklik Sağlama Yaklaşımları ... 160
6.2.3. Bağımsız Mekan Düzenlemeleri Yoluyla Esneklik Sağlama Yaklaşımları ... 174
6.3. Büyüme Esnekliği (Genişleyebilme) ... 179
BÖLÜM 7. SEÇİLEN TOPLU KONUT ÖRNEKLERİNİN BİNA PROGRAMLARI AÇISINDAN ESNEKLİKLERİNİN İNCELENMESİ ... 188
BÖLÜM 8. SONUÇ ve DEĞERLENDİRME ... 250
KAYNAKLAR ... 257
Şekil Listesi Sayfa No
Şekil 2.1. Sırt Sırta Evlerin Konumlanışı... 24
Şekil 2.2. Bağımsız Konutlar Arasında Kalan Boşluklar ... 24
Şekil 2.3. Sırt Sırta Konutların Plan ve Görünüşü ... 24
Şekil 2.4. Berlin Kira Kışlası Yapılaşması Vaziyet ve Kat Planı ... 26
Şekil 2.5. Margarethenhöhe Toplu Konutları Vaziyet ve Konut Planı, Essen ... 27
Şekil 2.6. Siemensstadt Toplu Konutları Vaziyet Planı ve Genel Görünüm, Berlin ... 27
Şekil 2.7. Komün Konutu Kat Planı ... 28
Şekil 2.8. Taksim Surp Agop Sıra Evleri Plan ve Görünüşleri, İstanbul ... 31
Şekil 2.9. Harikzedegan Apartmanları Zemin Kat Planı, Laleli, İstanbul ... 33
Şekil 2.10. İkinci Vakıf Apartmanları Kat Planları, Ankara... 34
Şekil 2.11. Ragıp Devres Villası Kat Planları, Bebek ... 35
Şekil 2.12. Saraçoğlu Mahallesi Konut Kat Planı ve Görünüşler, Ankara ... 37
Şekil 2.13. Bahçelievler Yapı Kooperatifi Vaziyet Planları (1934-1939), Ankara ... 38
Şekil 2.14. Kavaklıdere'de Bir Ev (1937), Ankara ... 39
Şekil 2.15. Tüten Apartmanı (1936) Ayaspaşa, İstanbul ... 40
Şekil 2.16. Taşlık Şark Kahvesi (1948- 1950), Maçka-İstanbul ... 41
Şekil 2.17. Levent Mahallesi Genel Vaziyet Planı (1947-1957), İstanbul ... 42
Şekil 2.18. Ataköy 2. Kısım, İstanbul ... 45
Şekil 2.19. Ataköy 1. Kısım, İstanbul ... 45
Şekil 3.1. İnsan Çevre İlişkisi ... 61
Şekil 3.2. İnsanın Temel Gereksinmeleri ... 62
Şekil 3.3. Kullanıcı Gereksinmelerinin Oluşumu ... 63
Şekil 3.4. Mekansal Boyut ve Yer Gereksinmeleri ... 66
Şekil 3.5. Temel Eylemler İçin Gerekli Ölçülendirme ... 66
Şekil 3.6. Mekan Büyüklüğünün Saptanması ... 67
Şekil 3.7. Fiziksel Çevreye İlişkin Gereksinmeler ... 68
Şekil 3.8. Gizliliğe-Mahremiyete İlişkin Mekan Sıralaması ... 72
Şekil 3.9. Yatak Odalarında Görsel ve İşitsel Gizlilik ... 73
Şekil 3.11. Gereksinme Davranış İlişkisi ... 80
Şekil 3.12. Tamamen veya Kısmen Biten Yeni Konutların Ortalama Metrekaresi... 82
Şekil 3.13. Uyum Dinamiği ... 86
Şekil 4.1. Ailenin Geçirdiği Evreler ... 97
Şekil 4.2. Geleneksel Düzende Yemek Yeme Eylemi ... 114
Şekil 4.3. Tezgahların Düzenleniş biçimlerine Göre Mutfak Tipleri ... 116
Şekil 5.1. Domino Evi Projesi Sabit Strüktür Elemanları ... 123
Şekil 5.2. Citrohan Evi Perspektif Görünüşü ve Kat Planları ... 123
Şekil 5.3. Unité d'habitation Genel Kat Planı, Marsilya ... 124
Şekil 5.4. Unité d'habitation Farklı Plan Alternatifleri ... 124
Şekil 5.5. Unité d'habitation Kesiti ve Modüler Ünite, Marsilya ... 124
Şekil 5.6. Tugendhat Evi Plan ve Görünüşü, Çek Cumhuriyeti ... 125
Şekil 5.7. Esnek Tasarım Yaklaşımlarında Konut Tasarım ve Yapım Düzeyleri Hiyerarşisi ... 135
Şekil 5.8. Wuxi Projesi Konut Bloğu Düzeyi Tasarım Süreci ... 136
Şekil 5.9. Dış Cephe Yüzey Sayısının İç Mekana Etkisi ... 141
Şekil 5.10. Dış Cephe Yüzey Sayısının İç Mekana Etkisini Gösteren Plan Alternatifleri ... 141
Şekil 5.11. Açık Dış Cephe Sayısının İç Mekan Bölümlenmesine Etkisi ... 142
Şekil 5.12. Pencere Tasarımı İçin Uygun Bölgeler Saptamak Amacıyla Alternatiflerin Karşılaştırılması ... 142
Şekil 5.13. Konut Birimi Geometrisinin İç Mekan Bölümlenmesine Etkisi ... 144
Şekil 5.14. Konut Girişi Konumunun İç Mekan Bölümlenmesine Etkisi... 144
Şekil 5.15. Hareketli Bölücü Elemanların Gündelik Kullanıldığı Bir Konut Örneği ... 146
Şekil 5.16. Hareketli Bölücü Elemanların Uzun Süreli Kullanıldığı Bir Konut Örneği ... 147
Şekil 5.17. Hareketli Bölücü Elemanlar Kullanılarak Tasarlanan Bir Konut ... 147
Şekil 5.18. Islak Hacim Tasarımının İç Mekan Bölümlenmesine Etkisi ... 148
Şekil 5.19. Tesisat Toplanma Noktaları Konumlarının İç Mekan Bölümlenmesine Etkisi ... 149
Şekil 5.20. Çadır Düzeni ve Türk Evi Oda Düzeni Arasında İşlevsel Benzenlik ... 155
Şekil 5.22. Geleneksel Japon Konutunda Odanın Çok İşlevli Kullanımı ... 156
Şekil 5.23. Modulor, Le Corbusier ... 158
Şekil 5.24. M Temel Modülünden Oluşan Yatay Modüler Izgara ... 159
Şekil 5.25. M Temel Modülünden Oluşan Yatay Izgarada Yapı Elemanlarının Yerleştirilmesi ... 159
Şekil 5.26. M Temel Modülünden Oluşan Düşey Izgarada Döşeme ve Cephe Elemanları ... 160
Şekil 6.1. Geleneksel Türk Evi Oda Birimi ve Sirkülasyon Alanları Şeması ... 164
Şekil 6.2. Rabaneck, Shepperd ve Town Evinin Gelişimi ... 164
Şekil 6.3. Islak Hacimleri Sabit Esnek Konut Örnekleri ... 167
Şekil 6.4. Van Der Rohe 'nin Weissenhof Konut Bloğu ... 167
Şekil 6.5. Dört Daireyi ve Servis Çekirdeğini Gösteren Plan ... 168
Şekil 6.6. Dairelerdeki Bölgeleme Olasılıkları ... 168
Şekil 6.7. Monterau Konutları Plan Alternatifleri ... 169
Şekil 6.8. Amsterdam'da Bir Toplu Konut Projesinde Kullanılan Destek Strüktür ... 171
Şekil 6.9. Aynı Projenin Konut Birimi Örneği ... 171
Şekil 6.10. SAR Sistemi Modüler Izgara ... 173
Şekil 6.11. Eylem Bölgelerinin Farklı Dizilimi ... 174
Şekil 6.12. SAR Sisteminde Mekanların Bölgesel Olarak İncelenmesi ... 174
Şekil 6.13. SAR Sistemi Esneklik Payları Minimum Maksimum Yayılma Alanları ... 175
Şekil 6.14. Bölgelerin ve Esneklik Paylarının Bir Konut Üzerinde Gösterimi ... 175
Şekil 6.15. SAR Sistemi Bölümler ... 175
Şekil 6.16. SAR Sistemi Bölüm İncelemesi ... 175
Şekil 6.17. Az Katlı Konutlarda Örnek SAR Uygulaması... 177
Şekil 6.18. Apartman Tipi Konutlarda Örnek SAR Uygulaması... 177
Şekil 6.19. PSSHAK Sistemi Stamfort Hill Uygulaması Plan Taslakları ... 178
Şekil 6.20. Stamfort Hill Projesi Bölgelemeler ... 180
Şekil 6.21. Adelaide Road Projesi Bölgelemeler ... 180
Şekil 6.22. Adelaide Road Projesi, Kullanıcı Çizimiyle Konut Biriminde İstekleri Gösteren Bir Örnek ... 181
Şekil 6.23. Aynı Plan Şemasının Mimar Tarafından Geliştirilerek Çizilmiş Şekli ... 181
Şekil 6.25. PSSHAK Projesi Adelaide Road Uygulaması Konut Ünitelerinin Yatayda ve
Düşeyde Birleşimi ... 181
Şekil 6.26. PSSHAK Projesi Adelaide Road Uygulaması Plan Örnekleri ... 182
Şekil 6.27. Marelles Projesi Strüktürel Kolon Bileşeni ... 185
Şekil 6.28. Kolon Elemanı ve Tesisat Sistemi İlişkisi ... 185
Şekil 6.29. Marelles Projesi Strüktürel Kolon ve Kiriş Bileşeni ... 185
Şekil 6.30. Tesisat Sistem Planı ... 186
Şekil 6.31. Marelles Projesi Tesisat Sistem Kesiti ... 186
Şekil 6.32. Marelles Projesi Aksonometrik Perspektif ... 187
Şekil 6.33. Marelles Bağımsız Mekan Projesi ile Tasarlanmış Plan Tipleri ... 188
Şekil 6.34. Dört Kişilik Bir Konutun Zaman İçinde Büyüme Senaryosu ... 189
Şekil 6.35. Eksene Göre Büyüme Şekilleri ... 190
Şekil 6.36. Kullanıcının Büyüme ihtiyacı Sonucu Konut Kompozisyonunun Gelişimi ... 190
Şekil 6.37. Forma Göre Büyüme Çeşitleri ... 191
Şekil 6.38. Zamanla İlişkili Olarak Büyüme Şekilleri ... 192
Şekil 6.39. Shinkenchiku Yarışması'ndan Inagaki Ueno'nun Büyüyebilir Konut Önerisi ... 192
Şekil 6.40. Shinkenchiku Yarışmasında Büyüyebilir Modüler Konut Tasarımı, Hatake Saito Önerisi ... 193
Şekil 6.41. Shinkenchiku Yarışmasında Büyüyebilir Mega Strüktür Konut Tasarımı Anzai Otani Önerisi... 193
Şekil 6.42. Tung Song Hong Uygulaması A Tipi Çekirdek Konutun Yatayda ve Düşeyde Büyüme Alternatif Planları ... 195
Şekil 6.43. A Tipi Çekirdek Konutun Yatayda ve Düşeyde Büyüme Alternatifleri... 195
Şekil 6.44. Tung Song Hong Uygulaması B Tipi Çekirdek Konutun Yatayda Büyüme Alternatif Planları ... 195
Şekil 6.45. Tung Song Hong Uygulaması A ve B Tipi Konutlardan Oluşmuş Yerleşim Birimi Yatayda ve Düşeyde Maksimum Büyüme Alternatifleri... 196
Resim Listesi Sayfa No
Resim 2.1. Gropiusstadt Genel Görünümleri, Berlin ... 21
Resim 2.2. İngiltere’de Yapılmış Sıra Konutlar ... 23
Resim 2.3. Berlin Kira Kışlası Yapılaşması ... 26
Resim 2.4. Komün Konutu Ortak Mutfak Alanı ... 28
Resim 2.5. Taksim Surp Agop Vakfi Sıra Evleri Resimleri, İstanbul ... 31
Resim 2.6. Harikzedegan Apartmanları... 33
Resim 2.7. İkinci Vakıf Apartmanları (1928-1930), Ulus, Ankara ... 34
Resim 2.8. Ragıp Devres Villası (1932), Bebek, İstanbul ... 35
Resim 2.9. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tasarlanmış Olan Yazlık Evler... 36
Resim 2.10. Bahçelievler Yapı Kooperatifi Örnek Konutlar (1934-1939), Ankara ... 38
Resim 2.11. Üçler Apartmanı (1935), Ayaspaşa, İstanbul ... 40
Resim 2.12. 1. Levent Mahallesi ... 42
Resim 2.13. 4. Levent Mahallesi, İstanbul ... 42
Resim 2.14. İstanbul, Kağıthane’de Apartmanlaşan Gecekondu Dokusu ... 44
Resim 2.15. İstanbul’da Hisseli Tapu ile Oluşmuş Yerleşme Örneği ... 44
Resim 2.16. Ataköy 1. ve 2. Kısım ... 45
Resim 2.17. Ataköy 5. ve 6. Kısım ... 45
Resim 2.18. Ataköy 9.-10. Kısım ... 45
Resim 2.19. Ece Apartmanı (1969), Çankaya-Ankara ... 48
Resim 2.20. Hukukçular Sitesi (1960-1961), Mecidiyeköy-İstanbul ... 48
Resim 2.21. Çankaya'da Apartman, 1970'ler, Ankara ... 48
Resim 2.22. Demir Evleri (1983-1991), Torba-Bodrum ... 51
Resim 2.23. Çamlıca'da Ev (1988), Çamlıca-İstanbul ... 51
Resim 2.24. Mercan ve Platin Konutları, 1990'lar Ulus-İstanbul ... 51
Resim 2.25. Sürücüler Terasevler (1989-1992), Ankara ... 51
Resim 2.26. Metrocity (2003), İstanbul ... 53
Resim 2.27. Polat Tower Rezidans, İstanbul ... 53
Resim 2.28. Kemer Country, İstanbul ... 53
Resim 2.30. Bahçeşehir Uydu Kenti, İstanbul ... 56
Resim 2.31. Mavişehir Toplu Konutları, Karşıyaka-İzmir ... 56
Resim 4.1. Akaretler Sıra Evleri (W Oteli), İstanbul ... 102
Resim 4.2. Pruitt Igoe Toplu Konutları ... 107
Resim 4.3. Günümüz Konutları İçindeki Farklı Yemek Alanları ... 114
Resim 4.4. Farklı Oturma Grubu Köşeleri ... 114
Resim 4.5. Geleneksel Düzende Oturma Grubu ... 114
Resim 4.6. Catherine ve Harriet Beecher’in 1869 Yılında Tasarladığı Pişirme Sobası ... 116
Resim 4.7. Günümüz Mutfaklarının Farklı Biçimlenişi ... 116
Resim 5.1. Unité d'habitation, Marsilya ... 123
Resim 5.2. Kompakt Mutfak ve Banyo Tasarımı ... 152
Resim 5.3. Mutfakta Hareketli Masa Modülü ... 152
Resim 5.4. İç İçe Geçerek Toplanabilen Sandalye ve Tabure ... 153
Resim 5.5. Dolaptı Yatak Modülü ... 153
Resim 6.1. Monterau Konutları ... 168
Resim 6.2. Adelaide Yolu Projesi, Londra ... 180
Resim 6.3. Marelles Projesi Genel Görünüm ... 187
Tablo Listesi Sayfa No
Tablo 2.1. Toplu Konutun Oluşum ve Kullanım Evreleri ... 17
Tablo 3.1. Kullanıcı Gereksinmelerini Oluşturan Etkenler ... 63
Tablo 4.1. Kullanıcıların Konutta Değişiklik Yapma İhtiyacını Karşılama Biçimleri... 98
Tablo 7.1. TOKİ İstanbul - Halkalı Toplu Konutları B1 Tipi Blok ... 201
Tablo 7.2. TOKİ İstanbul - Halkalı Toplu Konutları C2 Tipi Blok ... 202
Tablo 7.3. TOKİ İstanbul - Halkalı Toplu Konutları CK Tipi Blok ... 203
Tablo 7.4. TOKİ Edirne - İpsala Toplu Konutları ... 204
Tablo 7.5. TOKİ Edirne - Merkez - Fırınlarsırtı Alt Gelir Grubu Konutları ... 205
Tablo 7.6. TOKİ Adana - Seyhan Zincirlibağlar Toplu Konutları ... 206
Tablo 7.7. TOKİ Gaziantep - Şehitkamil - CG Blok Tipi Toplu Konutları ... 207
Tablo 7.8. TOKİ Mardin - Midyat Alt Gelir Grubu Toplu Konutları ... 208
Tablo 7.9. TOKİ Niğde - Altunhisar Toplu Konutları ... 209
Tablo 7.10. TOKİ Sakarya - Adapazarı - Ayçiçeği Vadisi - F Tipi Blok Toplu Konutları ... 210
Tablo 7.11. TOKİ Sakarya - Adapazarı - Ayçiçeği Vadisi - K Tipi Blok Toplu Konutları ... 211
Tablo 7.12. TOKİ Sakarya - Adapazarı - Ayçiçeği Vadisi - L Tipi Blok Toplu Konutları ... 212
Tablo 7.13. TOKİ Şanlıurfa - Birecik - DG Blok Tipi Toplu Konutları ... 213
Tablo 7.14. TOKİ Şanlıurfa - Birecik - Sıra Ev Tipi Toplu Konutlar ... 214
Tablo 7.15. Ataköy 9.-10. Kısım - A Blok - 1+1 Tipi Konut ... 215
Tablo 7.16. Ataköy 9.-10. Kısım - A Blok - 2+1 Tipi Konut ... 216
Tablo 7.17. Ataköy 9.-10. Kısım - A Blok - 3+1 Tipi Konut ... 217
Tablo 7.18. Ataköy 9.-10. Kısım - B Blok ... 218
Tablo 7.19. Kahramanmaraş Belediyesi Boğaziçi Toplu Konutları... 219
Tablo 7.20. Kahramanmaraş Belediyesi Doğukent Toplu Konutları A Blok ... 220
Tablo 7.21. Kahramanmaraş Belediyesi Doğukent Toplu Konutları B Blok... 221
Tablo 7.22. Kahramanmaraş Belediyesi Doğukent Toplu Konutları C Blok... 222
Tablo 7.24. Kahramanmaraş Belediyesi Güzelevler Toplu Konutları ... 224
Tablo 7.25. KİPTAŞ İstanbul - Esenyurt 4. Etap Konutları A Tipi Blok ... 225
Tablo 7.26. KİPTAŞ İstanbul - Esenyurt 4. Etap Konutları B Tipi Blok ... 226
Tablo 7.27. KİPTAŞ İstanbul - Esenyurt 4. Etap Konutları C Tipi Blok ... 227
Tablo 7.28. Mavişehir 1 - 7.Etap - 1+1 Tipi Konut ... 228
Tablo 7.29. Mavişehir 1 - 7.Etap - 2+1 Tipi Konut ... 229
Tablo 7.30. Mavişehir 1 - 7.Etap - 3+1 A Tipi Konut ... 230
Tablo 7.31. Mavişehir 1 - 7.Etap - 3+1 B Tipi Konut ... 231
Tablo 7.32. Mavişehir 1 - 7.Etap - 3+1 C Tipi Konut ... 232
Tablo 7.33. Mavişehir 1 - 7.Etap - 4+1 A Tipi Konut ... 233
Tablo 7.34. Mavişehir 1 - 7.Etap - 4+1 B Tipi Konut ... 234
Tablo 7.35. KC Group - Ankara - Eryaman - 8.9 Etap Göksu Park Konutları ve Havuzlu Evler... 235
Tablo 7.36. Ataköy Konakları A Blok ... 236
Tablo 7.37. Ataköy Konakları B Blok ... 237
Tablo 7.38. Ataköy Konakları C Blok 3+1 ... 238
Tablo 7.39. Ataköy Konakları C Blok 4+1 ... 239
Tablo 7.40. Ataköy Konakları D Blok ... 240
Tablo 7.41. Ağaoğlu - Myworld - A1 Tipi Blok - 3+1 Tipi Konut ... 241
Tablo 7.42. Ağaoğlu - Myworld - A2 Tipi Blok - 4+1 Tipi Konut ... 242
Tablo 7.43. Ağaoğlu - Myworld - B Tipi Blok - 2+1 A Tipi Konut ... 243
Tablo 7.44. Ağaoğlu - Myworld - B Tipi Blok - 2+1 B Tipi Konut ... 244
Tablo 7.45. Ağaoğlu - Myworld - B Tipi Blok - 3+1 Tipi Konut ... 245
Tablo 7.46. Ağaoğlu - Myworld - D1 Tipi Blok - 1+1 Tipi Konut ... 246
Tablo 7.47. Ağaoğlu - Myworld - D1 Tipi Blok - 2+1 Tipi Konut ... 247
Tablo 7.48. Ağaoğlu - Myworld - V1 Tipi Blok - 5+1 Tipi Konut ... 248
Tablo 7.49. Mashattan - A1 Tipi 1+1 Konut ... 249
Tablo 7.50. Mashattan - A2 Tipi 3+1 Konut ... 250
Tablo 7.51. Mashattan - A3 Tipi 3+1 Konut ... 251
Tablo 7.52. Mashattan - A5 Tipi 4+1 Konut ... 252
Tablo 7.53. Mashattan - B1 Tipi 1+1 Konut ... 253
Tablo 7.55. Mashattan - B4 Tipi 4+1 Konut ... 255 Tablo 7.56. İncelenen Konutların Esneklik-Uyabilirlik Kriterleri Bağlamında Esneklik Dereceleri Tablosu ... 256
BÖLÜM 1. GĠRĠġ
Toplumsal sistem içinde en küçük ölçekli ortam olan konut, insanların beslenme ve sağlık gibi temel gereksinmelerinden biri sayılmaktadır. Barınma gereksinmesinin zamanında ve yeterli olarak karĢılanamaması, ülkelerin önde gelen sorunlarındandır. Konut olayı, önemiyle, üretimiyle ve çevresiyle toplumsal bir sorundur.
Gereksinmelerin toplumsal geliĢmelere bağlı niteliksel değiĢimi, yanında büyük boyutlu niceliksel değiĢimi getirmiĢtir. Yeryüzünde yüz yıl öncesinin on katı fazla insan yaĢamakta ve bu katlanma giderek artıĢını sürdürmektedir. Günümüzde ise konutlar ve yakın çevreleri, iĢyerleri, sokaklar, meydanlar gibi günlük hayatın yoğun yaĢandığı yerler olan yapay çevreler, kullanıcının hizmetine sunulmaktadır (Karaesmen, 1984).
Ġnsan ile günlük hayatını geçirdiği, ona barınak olan fiziki ve kültürel çevre arasında ki bütünlük ve iletiĢim sık sık bozulup, uyum problemleri ortaya çıkmaktadır. Bu durumda kullanıcı olarak bulunan insan, çevreye müdahale hakkını kendinde görmektedir. Uyum problemlerine çözüm getirilirken, bu getirilen çözümler genel olarak bir üretim olgusu olduğu için öncelikle tarih içindeki üretim süreçlerine bakmak gerekir.
Barınma içgüdüsünün etkisi ile yerleĢme sorunu ve buna bağlı yapım süreçleri insanlık tarihinin baĢlangıcına kadar dayanır. Barınak olgusu, bireysel ilkel insandan devletli toplum yapısına ulaĢırken tarihsel aĢamalar ile iç içe olmuĢ; doğal barınak ve malzemelerden, insan üretimi yapı malzemesinin kullanımına doğru sürekli geliĢme çizgisi göstermiĢtir. Ġnsanların oluĢturduğu yapay çevrelerin geliĢim süreçleri, sırasıyla üç aĢamada incelenebilir.
Ġlk aĢama ilkel üretim devri olup, tasarı, üretim ve kullanımın kullanıcının kendisi tarafından oluĢturulduğu süreçtir. Bu süreçte, insanın eylemlerine ve gereksinmelerine uygun çevreden tatmini söz konusudur.
Ġkinci aĢama, tasarım ve üretim iĢlevleri bir kiĢinin elinde, kullanım aĢaması baĢka birisinin elindedir. Yine insan çevre bütünlüğünde iliĢki sürekliliğini korumaktadır.
Üçüncü aĢama olan endüstri devrimi ve sonrasında, tasarım, üretim ve kullanım aĢamaları tümüyle birbirinden kopmuĢ, insan gereksinmelerini temel alan ilke yerini
pazar ve ticari ilkelere bırakmıĢtır. Bu dönemde mimarlık mesleği de ayrı bir uzmanlık dalı olarak oluĢmuĢtur.
Çağımızda bireylerin kullandığı mekan baĢkası tarafından tasarlanıp üretildiği için tasarımcı ve kullanıcı diyalogunun yeterince kurulamaması, gereksinimlerin tanımlanamaması ve araĢtırmaların yeterince sistemleĢememesi, yanlıĢ ürünün ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Bu sebeple kullanıcılar zamanla yaĢadığı mekandan rahatsızlık duymaya ve çevresini yapabiliyorsa gereksinmelere göre uydurmaya, yapamıyorsa terk etme yolunu seçmektedir. Ancak ülkemizde de olduğu gibi baĢta ekonomik olmak üzere, Ģartlar elvermediği takdirde kullanıcılar rahatsızlık duydukları çevreye de uyum sağlamaktadır. Gereksinmelerini gidermek için kullanıcıların yaptığı eylemler genellikle, boya, dekorasyon, iç mekan birleĢtirip ayırma, balkon kapama, ekipman değiĢimi, bahçe düzenleme gibi eylemler Ģeklinde ortaya çıkmaktadır.
Toplu konut uygulamaları oluĢumundan günümüze kadar, üzerinde en çok tartıĢılan, geniĢ kitleleri ilgilendiren, kararları ve sonuçlarıyla bölgesel ve hatta ülke çapında önem barındıran bir konu olmaktadır. Niceliksel açığı kapatmak amacıyla üretilen toplu konut yerleĢmeleri, kentlerde yeni konut bölgeleri oluĢturmakta ve bir anlamda kentin kimliğini değiĢtirmektedir. Genellikle yoğun ve çok katlı olarak planlanan, hızlı üretim ve düĢük maliyetli yapım ilkelerinin benimsendiği bu konutlarda, en baĢta amaçlanan sosyal ve ekonomik hedeflere ne yazık ki ulaĢılamamaktadır (T.C. BaĢbakanlık Toplu Konut Ġdaresi BaĢkanlığı, 1996).
Toplu konutlar, yüzyıllar öncesinden beri uygulanan konut tipi olmakla birlikte, asıl önemini Sanayi Devrimi'nden sonra kazanmıĢtır. SanayileĢme, göç ve iĢçi sınıfındaki artıĢ, hızlı ve ucuz konut ihtiyacını doğurmuĢ; baĢta Ġngiltere olmak üzere Avrupa'da çeĢitli ülkelerde hızla geliĢen ve çeĢitlenen toplu konut yerleĢmeleri ortaya çıkmıĢtır. 20. yüzyılın baĢındaki modernist yaklaĢımlar, konut tasarımında önemli etkiler oluĢturmuĢ; konutların nasıl tasarlanması gerektiğiyle ilgili, baĢta Le Corbusier ve onun Modulor'u gibi bir çok çalıĢma yapılmıĢ; hatta toplu yerleĢkeleri içeren ütopik fikirler de ortaya atılmıĢtır (Buğday, 1991).
Ġkinci Dünya SavaĢı sonrası toplu konutlar için yeni bir dönemin baĢlangıcı olarak nitelendirilebilir. Avrupa'da savaĢ sonrası yıkılan Ģehirlerin yeniden inĢası sırasında birinci derecede önem taĢıyan unsur, hızlı Ģekilde konutların üretilmesidir. Bu dönemde üretilen toplu konutlar, hızlı ve ucuz üretildiği için estetik, kalite ve nitelikten
yoksun konutlar olup; 1970'li yılların sonuna doğru insanlar açısından rahatsızlık ve huzursuzluk yarattığı gözlenmiĢtir.
Toplu konutlar bu dönem içinde genel olarak, konutu tüketim malı haline getirmiĢ; monotonluğu, kopyala yapıĢtır mantığı, öznel gereksinmelere yanıt verememesi, konut tasarımında ki sosyo-kültürel ve psikolojik faktörlerin ihmali ile kullanıcı-mimar arasındaki iliĢkinin kopmasına yol açmıĢ ve tüm bu olanlar, yeni çözüm arayıĢları ve tasarım kriterleriyle ilgili yeni fikirlere neden olmuĢtur.
Sağlıklı konut çevrelerinin oluĢturulması için mimarların ve uzman kiĢilerin iĢbirliği içinde çalıĢması gerekmekte ve kullanım sonrası değerlendirme yapılmalıdır. Bu sayede mimarın tasarım sürecindeki rolü sürekli hale dönüĢüp, uygulamanın kullanıcı tarafından değerlendirilmesi ile mimara yeni tasarımı için feed-back oluĢturmalıdır (T.C. BaĢbakanlık Toplu Konut Ġdaresi BaĢkanlığı, 1996).
Son zamanlarda, özellikle Toplu Konut Ġdaresi'nin önderliğinde yürütülen araĢtırma, geliĢtirme projeleriyle, toplu konutların daha çok ihtiyaçlara cevap vermesine ve kullanıcılarda memnuniyetin artmasına çalıĢılmaktadır.
Toplu konutlarda hızlı yapımı sağlayan tünel kalıp sistemi ve prefabrikasyon gibi bazı teknikler kullanılmakta; ancak teknik kadroda tecrübeli eleman, ekonomik istikrar olmadığı durumda, bu sistemlerde kalite düĢebilmektedir. Endüstriyel yapımın uygulama kolaylığı, ekonomik olması, hazır yapı elemanları ile kullanıcılara kalite ve konfor sağlama düzeyi, değiĢen kullanıcı isteklerini karĢılama olanakları, renk, desen ve formda seçenek yelpazesi, estetik olması, malzeme ve iĢçilikten tasarruf sağlanması gibi etkiler, toplu konut projelerinin değerlendirilmesinde kriter oluĢturmaktadır. Tüm bu kriterler de toplu konutlarda ki yapım sistemini, yapı malzemelerinin seçimini, iç mekan standartlarını, mekan organizasyonlarını ve konut niteliğini etkilemektedir.
Konut sorununun nicelik yönünden çözümlendiği ülkelerde bile nitelik sorunu çözüme kavuĢturulamamıĢtır. Bu durum konutun niteliksel değerlerinin gerek planlama, gerekse tasarım sürecinde, parametre olarak göz önüne alınmamasından kaynaklanmakta ve kullanıcı katkısı gözden kaçırılmaktadır. Kullanıcıya zorla sunulan, mal ve hizmetler yerine, temel istek ve ihtiyaçlarını karĢılayabildiği ve kiĢisel ilgi alanları içinde isteklerde bulunabildiği konut stratejilerinin belirlenmesi gerekmektedir. EndüstrileĢmiĢ sistemlerle tasarlamada ki temel amaç, kullanıcı istek ve gereksinmeleri ile ürün arasındaki geçiĢi sağlamak olmalıdır (Erata, 1998).
Kullanım sonrası yapılan değerlendirme sonuçları da bize, kullanıcıların konutla ilgili gereksinme ve görüĢlerinin, sosyal ve kültürel farklılıklar nedeni ile tek bir formüle indirgenemeyeceğini ve ortak noktaların belirlenmesinde güçlükler ortaya çıkacağını göstermektedir. Tüm kullanıcılarla doğrudan iletiĢim sağlanamayacağından, isteklerinin ortalamaya indirgenmesi ya da sonsuz sayıdaki çeĢitliliğin, standart ve modüler bileĢen kullanımının olanak verdiği ölçüde, sonlu sayıda çeĢitliliğe indirgenmesi gerekmektedir. Böylece endüstrileĢmiĢ konut tasarımında çeĢitlilikler indirgenirken, sınıflandırılmıĢ gereksinmeler de karĢılanıp, değiĢikliklere olanaklı olması sağlanmalıdır.
Farklı sosyo-kültürel yapıya sahip kullanıcıların isteklerine yanıt verecek çözümün, esneklik ve değiĢebilirlik ile gerçekleĢebileceği düĢünülmektedir. Böylelikle kullanıcı kendi konut düzenlenmesinde rol alıp; gereksinmelerine uygun düzenler ve gerektiğinde değiĢtirir. Bu mantıkta yapılan esnek tasarımlar, sonradan oluĢacak kullanıcı-konut problemlerini çözme yolunda atılmıĢ ilk adım olacaktır. Ancak bu tip anlayıĢla konutların yapılması, toplumsal etkenlere ve ülkelerin daha çok teknolojik olanaklarına bağlıdır.
Artan konut açığını kapatmak ve konut gereksinimini hızlı üretim ile karĢılamak için tüm ülkelerde olduğu gibi yurdumuzda da ilk ve temel düĢünce toplu konut üretimi olmuĢtur. Sorunun boyutsal büyüklüğüne karĢın, ülke kaynaklarının sınırlı olması, ülkenizdeki yapım teknolojisinin endüstrileĢmeye yönelmesini zorunlu kılmıĢtır.
Günümüz konut üretiminde gelenekselden en geliĢmiĢ sistemlere kadar her tip teknolojinin uygulama olanağı vardır. Ancak ulusal koĢulların değerlendirilmesinin yanında, esnek kullanımı sağlayacak sistemlerin geliĢtirilmesi ve bu uygulamaların sağlanması gerekmektedir. Aksi halde nicelik yönünden kapatılmaya çalıĢılan konut açığı, nitelik yönünden kullanıcısına hitap etmeyip, konut-kullanıcı problemlerine neden olacaktır.
1.1. Problemin Belirlenmesi
Türkiye'deki toplu konutlarda problem olarak nitelendirilebilecek konu, konutların tasarım süreci ve kararlarını kapsamaktadır. Kullanıcının ihtiyaçları değiĢir; neden değiĢtiği ve konuta nasıl yansıdığı incelenmesi gerekir. Toplu konut kullanıcısı açısından da gereksinmelerin zaman sürecinde değiĢimi, bu değiĢimin nasıl mekana yansıması sorusuna cevap aramak gerektiği, çalıĢmada incelenmektedir.
Avrupa'da Ġkinci Dünya SavaĢı sonrası yapılan baĢarısız toplu konut giriĢimleri sonucu ortaya atılan yenilikçi tasarım fikirlerinin, aslında sadece o bölgeyle sınırlı olmadığı, dünyanın birçok yerindeki konut tasarımlarına örnek olabilecek nitelikte olduğu söylenebilir. Bu fikirler altında, konut tasarımında kullanıcı katılımı, esnek, modüler ve buna bağlı olarak ekonomik tasarım sıralanabilir. Günümüzde birçok toplu konut birimlerinin, anonim kullanıcılar için tek veya birkaç tip olarak tasarlandığını görülmektedir.
Gerçek anlamdaki kullanıcı katılımında ya da kiĢiye özel konutlarda, kullanıcının tüm ihtiyaçlarına cevap verildiği ve kullanıcının talepleri belli olduğu için esneklikten bahsetmek pek mümkün değildir. Esneklik talepleri ortalama kullanıcıya göre hazırlanan konutlarda karĢılaĢıldığı için bu kavram çok katlı konutlarda karĢımıza çıkmaktadır. Bu doğrultuda esneklik ve değiĢebilirlik kavramları tez kapsamında çok katlı konut tasarımlarında incelenecektir.
Türkiye'deki toplu konutlara bakıldığında da ekonomik ve zamansal kısıtlamalardan dolayı, bu tür tasarım yaklaĢımlarına gidilmediği görülmektedir. Bu nedenle kullanıcılar, zamanla kendi konut birimlerini kiĢiselleĢtirmeye ve değiĢtirmeye baĢlamakta ve böylece toplu konut yerleĢimleri de oldukça sınırlı bir esneklik içinde bütünselliklerini yitirmektedir. Her ne kadar gerçek anlamda bir kullanıcı katılımı oldukça vakit alan bir yöntem olsa da modüler ve esnek tasarımın gerekleri kullanılarak, kullanıcı kitlesinin gerçek ihtiyaçlarının giderilmesi esas alınmalıdır.
1.2. ÇalıĢmanın Amacı
Tezin amacı, bir ömür boyu kullanıcının eylemlerini, hareketlerini geçirdiği konutun, yaĢam döngüsü ile birlikte geliĢimi, değiĢimi ve esnekliğini koruyabilmesi; böylece ailenin bu süreçte tüm ihtiyaçlarını, isteklerini sağlayabilmesi için tercihleri doğrultusunda mekan kullanımını Ģekillendirip Ģekillendiremeyen konut tasarım yaklaĢımları irdelenecek olan bu çalıĢmada; Türkiye'den seçilen toplu konut projelerinin, konut birimi bazında esnek ve modüler tasarım ilkeleri bakımından, değerlendirmesi yapılıp incelenecektir.
Bu çalıĢmanın amacı aĢağıdaki gibi maddeler halinde özetlenebilir.
Teknolojik ve ekonomik nedenlerden dolayı değiĢen sosyo-kültürel yaĢamın ihtiyaçlarını tanımlamak,
YaĢam döngüsünde geliĢen ve geliĢebilecek tüm ihtiyaçları belirlemek,
Bu ihtiyaçları karĢılayacak konut tasarım yaklaĢımlarını tanımlamak ve incelemek,
Konutta kullanıcının bir katılım aracı olmasının gerekliliğini vurgulamak,
Her kullanıcı grubunu tanımlayıp, tercihine uygun esneklikte tasarım gerçekleĢtirmek ve muhtemel ihtiyaçlarına olanak sunmayı sağlamak,
Konuttan memnuniyetin artması için öneriler getirmek,
Tasarımdaki esneklikle, ihtiyaçların karĢılanmasında kolaylık sağlandığını vurgulamak,
Gelecekte uygulanacak konut tasarımlarına bir altlık oluĢturmak,
ÇalıĢmada öncelikle, Avrupa veya diğer bölgelerde gerçekleĢtirilmiĢ olan çeĢitli toplu konut örnekleri ve tasarım biçimleri incelenip, buradan yapılan çıkarımlarla ülkemizde seçilen toplu konut projelerinin incelenmesi söz konusudur. Bu konut projelerinin plan üzerinden analizlerinin yapılıp, kullanıcıyı gözeten ve esnek tasarım kriterleri bakımından ele alınması, tezin amaçları kapsamındadır. Son bölümde ise bu doğrultuda yapılabilecek çeĢitli değerlendirmeler ve öneriler yer almaktadır.
Bu yaklaĢımlar çerçevesinde gerçekleĢtirilen tasarımlarla, konut kullanımı açısından memnuniyetin artması ve ihtiyaçlar karĢısındaki yetersizliklerden dolayı konut değiĢtirmede azaltma sağlanabileceği düĢünülmektedir.
1.3. ÇalıĢmanın Yöntemi
ÇalıĢma yöntemi olarak öncelikle, Dünya'da ve Türkiye'de toplu konutların oluĢumu, geliĢimi ve değiĢimiyle ilgili birçok kitap, dergi, yüksek lisans ve doktora tezleri, makaleler ve konutla ilgili internet siteleri kaynak olarak incelenmiĢ ve kriterler belirlenmiĢtir. Bu doğrultuda Türkiye'deki bir kısım toplu konut projelerinin, konut programları açısından esneklik ve değiĢebilirlik kriterleri düzeyinde analizleri yapılmıĢ ve irdelenmiĢtir. Bu analizler sayesinde geçmiĢte veya yakın zamanda yapılmıĢ, ekonomik olarak alt sınıf, orta-üst sınıf ve üst sınıfı hedefleyen toplu konut yerleĢimlerine ait mekan organizasyonları ve kullanım çeĢitliliği incelenmiĢ ve nesnel değerlendirme mümkün olmuĢtur.
Literatür taramasından sonra çalıĢmanın yöntemi, problem bileĢenlerinin tanımlanması, konunun uygulamada elde edilen yardımcı bilgilerle desteklenip, sürecin ortaya konmasıdır. Bu çalıĢma ile mademki kullanıcı istekleri ve buna bağımlı gereksinme değiĢiklikleri kaçınılmaz, o halde değiĢiklikleri engellemek yerine kolaylaĢtırıp, yeni çözüm yolları ararken, mimarlara ve tasarımcılara yönelik yeni tasarım yöntemleri ortaya koyması açısından önem taĢımaktadır. Her ne kadar bu fikirler dünya çapında yeni sayılmasa da esnek bir tasarımın, karĢılaĢılan sorunlar yüzünden vazgeçilmesini bir ölçüde engelleyebilmek adına önemlidir.
ÇalıĢma bundan sonra yapılacak toplu konutlarda, mekan organizasyonu yapılırken esnekliğin nerelerde ve nasıl dikkat edilmesi gerektiğini vurgulayarak, yeni tasarımlara rehber olması düĢünülmektedir.
1.4. ÇalıĢmanın Kapsamı
ÇalıĢma sekiz ana bölümünden oluĢmaktadır.
Birinci bölüm giriĢi bölümü olup, problemin ortaya konulması, çalıĢmanın amacı ve çalıĢmada izlenecek yöntemi kapsamaktadır.
Ġkinci bölümde, konut ve toplu konutun tanımı yapılarak, konut sorunu ve toplu konuta geçiĢ süreci, Dünya'da ve Türkiye'deki tarihsel geliĢimi ile birlikte ele alınmıĢtır. Üçüncü bölümde, konut kullanıcısı tanımlanıp, yetenekleri, istekleri ve buna bağlı gereksinmeleri belirlenmiĢ ve bu gereksinmelerin ne tür kriterlerle oluĢtuğu incelenmiĢ; ayrıca yaĢadığı yakın çevreden beklentileri ve çevreyle olan iliĢkileri ile problemin kullanıcı yönünden nasıl irdelenmesi gerektiğinin anlatıldığı bir inceleme olarak ele alınmıĢtır.
Dördüncü bölümde, yaĢam döngüsünün konut kullanımına ve mekanın Ģekillenmesine etkisi araĢtırılmıĢtır. Ailenin yaĢam sürecindeki yerinin tanımlandığı bu bölümde, kullanıcı gereksinmelerinin zaman sürecinde değiĢimi ve yakın çevreye bir tepki olarak ortaya çıkan davranıĢları ve bu davranıĢların konut mekanına yansıması incelenmiĢtir.
BeĢinci bölümde, mimaride esneklik ve modülerlik kavramları ile beraber, mimaride esnekliği sağlamaya yönelik tasarım kriterleri ve çeĢitli esneklik türleri örnek projelerle birlikte alt baĢlıklarda incelenmiĢtir.
Altıncı bölümde, değiĢen kullanıcı gereksinmelerini karĢılayıcı yönde esnek mimari tasarım yaklaĢımları ele alınmıĢ ve uygulanan çeĢitli örneklerle bu yaklaĢımlar incelenmiĢtir.
Yedinci bölümde, Türkiye'de endüstrileĢmiĢ sistemlerle üretilmiĢ çeĢitli toplu konut uygulamalarının plan tipleri üzerinden mekan analizleri yapılıp, esneklik ve değiĢebilirlik yönünden irdelenmiĢtir.
Sekizinci bölüm olan sonuç bölümünde ise sorunun çözümüne yönelik bu yaklaĢımların, ülkemizdeki konut sorununun çözümü doğrultusunda değerlendirmeleri ve önerileri ele alınmıĢ ve çeĢitli çıkarımlarda bulunulmuĢtur.
BÖLÜM 2. TOPLU KONUT KAVRAMI ve GELĠġĠMĠ
Bu bölümde önce konut kavramından ve literatürdeki çeĢitli konut tanımlarından bahsedilerek, toplu konut olgusu, toplu konutun oluĢumu ve sınıflandırılması incelenecek; ayrıca toplu konutun kentler üzerindeki etkileri üzerinde durulacaktır. YurtdıĢında ve ülkemizde toplu konutun göstermiĢ olduğu geliĢim sürecine de değinilip; Türkiye'deki bu geliĢim süreci, konunun ana hatlarının oluĢturduğu dönemler dahilinde aktarılacaktır. Dolayısıyla araĢtırma konusunun temelini oluĢturan toplu konutların oluĢum ve geliĢimi bu kapsamda ele alınmıĢ olacaktır.
2.1. Konutun Tanımı
Konut: Tanım itibarıyla bir veya daha fazla insanın yaĢadığı yer, ev veya meskendir.
Konut; insanın dünyaya geldiği andan itibaren kendisini içinde bulunduğu, kiĢilik ve benlik geliĢmesinde ilk adımların atıldığı, toplumsal iliĢkilerin, kuralların ve toplumsal değerlerin edinildiği fiziksel bir mekandır (Hasol, 2010).
Diğer bir tanıma göre konut; birey ve aile için barınak, toplum için sosyo-ekonomik ve mekansal bir olgu olup, toplumsal sistem içinde düĢünüldüğünde ise en küçük ölçekteki mekan birimidir. Ülkemizde ise konut aynı zamanda gelecek için bir güvence ve yatırım aracı olarak da görülmektedir (Erata, 1998).
Konut, insanoğlunun barınma gereksinimi nedeniyle tarihsel süreç içinde, doğal barınaklardan insan yapımı malzemeler ile oluĢturulan yeni biçimlere kadar, sürekli geliĢme içerisinde olmuĢtur. Bu geliĢim içinde insanlar barınma ihtiyaçlarını, doğal çevre, teknik ve toplumsal farklar nedeniyle, farklı büyüklük, form ve tipteki konut çevreleriyle karĢılamıĢtır.
Konutlar oldukça zengin bir çeĢitliliğe sahiptir; ayrık evler olabilir, ikiz veya sıra evler olabilir, tek kattan ya da çok kattan oluĢabilir, araziye yayılmıĢ ya da kümelenmiĢ bir Ģekilde konumlandırılmıĢ olabilir.
Bir konutun ya da binanın oluĢum sürecinde çevresel faktörler (iklim, yerleĢim, malzeme, teknoloji, doğal farklılıklar), sosyo-ekonomik faktörler (ekonomi, politika, kanunlar) ve kültürel faktörler (toplumsal özellikler, yaĢam biçimleri, örf ve adetler) arasındaki iliĢki toplumdan topluma farklılıklar göstermektedir. Bunlar konutun tasarım, üretim ve kullanım süreçlerini etkileyip, sonuç olarak ortaya çıkan konut tipleri de birbirinden farklı olmaktadır. Konut ancak, çevresi ile bir sistem oluĢturması göz önüne alınarak incelenebilir.
Ayrıca toplumdaki demografik ve bölgesel değiĢiklikler, gelir seviyesi ve gelir dağılımı gibi nicel ve nitel özellikler de konut grupları sayesinde öğrenilebilir. Konutun insan sağlığını, zararlı, fizyolojik ve psiĢik etkenlerden koruması, iyi niteliklere sahip bir konutun, beden ve ruh sağlığının desteklemesi, psiko-sosyal koĢullar arasında iliĢki kurması, iĢlevsel özelliklerinden olup; bulunduğu toplumun yaĢam biçiminin mekansal özelliklerini yansıması da konutun tarihsel geliĢim içinde bir araç olduğunu göstermektedir. Konutu sadece fiziksel bir mekan olarak değil yaĢama çevresi, teknik ve sosyal alt yapısı ile bir bütün olarak düĢünmek gerekir.
Konut denilince algılanan olgu, algılayanın kiĢiliği, toplumsal konumu, kültürel ya da mesleki koĢullanmaların etkisinde kalmaktadır. Örneğin bir plancı konutu fiziksel ve iĢlevsel yönleriyle görürken, bir yüklenici rant elde edilecek bir alan, bir politikacı parti çıkarları açısından kullanılacak bir konu, bir araĢtırmacı ise zor, ilginç, geçerli bir sorun olarak görebilir (Özerdem, 1991).
Ġnsanların barınma gereksinimlerinin zamanında ve yeterli olarak karĢılanamaması toplumsal bir sorun oluĢturur. Bu sorunun sosyal, ekonomik ve teknik boyutları ülkelerin ekonomik yönden kalkınmıĢlığına, geliĢmiĢlik düzeyine, endüstrileĢmesine ve siyasal düzeyine göre farklı özellikler içermektedir.
Konut sorunu geçmiĢten gelen ve günümüzde de geçerliliğini koruyan, en önemli sorunlardan biri olarak önemini sürdürmektedir. Dünya nüfusu her geçen gün artmakta ve var olan konutlar artan nüfusa yanıt verememektedir.
Türkiye açısından konut sorunu ise kentlerin hızlı ve aĢırı kalabalıklaĢması, çarpık büyümesi, ekonomik sıkıntılar nedeniyle insanların alım gücü darlığı sonucu ortaya çıkmıĢtır. Artan konut ihtiyacını karĢılamaya yönelik geliĢtirilen araç ve yöntemlerinin istikrarsızlığı, konut üretimi kavramının bir sorun olarak algılanmasına
neden olmuĢtur. Benzer göstergelerin halen devam etmesi nedeniyle, 55-60 yıllık geçmiĢi olan bu sorun, günümüzde de gündemdeki yerini ve önemini korumaktadır. Sorun ülkedeki birçok sektörü ilgilendirmekte ve çözüm bu geniĢ çevrede aranmaktadır (Kandil, 1991).
2.2. Topu Konut Kavramı ve Toplu Konutun Sınıflandırılması
Konut ihtiyacına karĢı geliĢtirilen çözüm yollarından birisi toplu konut uygulamaları olup; yapım tekniklerinin çok katlı yapıya olanak tanıması nedeniyle konut farklı bir anlam kazanmıĢ, toplu yaĢam, hızlı üretim ve çok katlı konut olgusunu beraberinde getirmiĢtir.
Toplu konut uygulamaları, özellikle konut sıkıntısı oluĢan kentlerde önem kazanmaya baĢlamıĢ ve konut sorununda, ekonomik çözüm sağlama ve araziyi verimli kullanma açısından toplu konut inĢası öncelikli tercih olmuĢtur. Ayrıca toplu konutların farklı gelir gruplarından ve farklı sosyokültürel yapıdan gelen kiĢileri aynı çatı altında barındırması açısından da önemli bir yapısı vardır.
Toplu konut yaklaĢımında temel amaç, toplumun büyük bir kesiminin konut gereksinimini karĢılamak, genellikle kendi olanaklarıyla konut edinme olasılığı bulunmayan ailelere konut sağlamaktır. Bu amaçla konut üretmek ve ihtiyacı karĢılamak, kararlı konut politikaları izlemekle mümkündür.
Bugün konut yapımında sadece dört duvar anlayıĢı yerine, çevresi ile planlanmıĢ, yaĢama elveriĢli, gündelik ihtiyaçların çevreden sağlanabildiği konut anlayıĢı kabul edilmiĢtir. Buna göre de kent merkezlerine yönelen nüfus yığılması yerine, kademeli kentleĢmeye geçiĢ ve mevcut kent merkezlerinin hizmet merkezi olarak kullanılması fikri benimsenmiĢtir. Bu çözümle toplu konut yerleĢmeleri, kent içinde veya kent yakınında çevresi ile planlanmıĢ, her türlü sosyal ve altyapı hizmetlerinin götürüldüğü, günlük ve sürekli gereksinimlerin karĢılanabildiği, gelecekteki geliĢmelerin göz önüne alınarak planlanan yerleĢme alanları veya yeni Ģehir planları durumuna gelmiĢtir (Adam,1988).
Toplu konut kavramı çeĢitli Ģekillerde tanımlanmıĢ olup; kendine özgü bir olguyu simgeler ve üretim sürecini belirleyen bir terim olduğu görülmektedir. Toplu konutlar, gruplar halinde çok sayıda yapılan konutlardan, sosyal tesisleri, iĢyeri ve konut çeĢitliliği ile bir bütünlük gösteren yeni kent parçalarına kadar değiĢen anlamlar taĢımaktadır (TÜBĠTAK, 1987).
Toplu Konut, belirli ölçülere göre bir komĢuluk birimi ya da bu birimin bir kesimini meydana getirebilecek büyüklükte bir arazi parçası üstünde, fiziksel ve toplumsal altyapısıyla birlikte planlanarak üretilen, insanların barınma ihtiyaçlarını karĢılayan ve genellikle çok katlı binalardan oluĢan yerleĢim bütünü ve bunlarla ilgili sosyal tesislerdir (Hasol, 2010). Toplu konut, ekonomik, sosyal ve fiziksel yönleri ile irdelenip, ülke koĢullarını ve yöresel ayrıcalıkları da içeren, sınırlamalarla uygulanabilirliği olan bir modeldir. Toplu konut alanları ise belediye veya valilik gibi devlet idaresince belirlenen alanlardır.
2487 sayılı Toplu Konut Kanununa göre toplu konut; imar planları onaylanmıĢ ve yapıma hazır duruma getirilmiĢ mevcut yerlerde 200 birim, yeni açılacak ve yüzölçümü en az 15 hektar olan yerleĢim alanlarında yapılacak 750-1000 birim ile bunların ortak kullanma tesis ve alanları ile iĢyerleridir (TMMOB, 2004). Bu tanımdan önce, toplu konut ifadesi, tek tek üretimler dıĢında, çok sayıda aileyi ev sahibi yapmak amacıyla, bir seferde büyük miktarda konut üretimi ve bu amaca yönelik politika tespiti, yasal düzenleme ve uygulamaları kastedilerek kullanılmaktaydı.
Toplu konut çözümleri kent içinde yapıldıklarında, alan darlığı nedeniyle tek parsel üzerinde apartman bloğu olarak görülmekte, kent dıĢında yapıldıklarında ise toplu konut alanları olarak bir odak noktası olup, kendi çevrelerini yaratmaktadırlar. Özellikle toplu konut üretimleri, hem konut kredilerinin cazip hale gelmesi, hem de kent merkezinin karmaĢası gibi nedenlerle, kent merkezi çevresi ve geliĢmelere açık olan daha uzak bölgelerde, son 20 yılda hız kazanmıĢtır.
Apartman tipi konutlar, çok sayıda daireyi içeren, birden fazla aile için yapılmıĢ, çok katlı konut yapısı olarak tanımlanan bir toplu konut biçimi ve toplu konut olgusunda alt elemandır (Tanyeli, Sözen, 2005).
Türkiye'de ise 1950 ve 1960'larda yaygınlaĢan büyük yapısal ve ekonomik değiĢmeler ile konut ihtiyacının çözümü apartman Ģeklinde olmuĢ, böylece nüfusun
büyük bir kesimi apartman sakini olmuĢtur. Günümüzde ise apartman, ölçeği, tipolojisi ve üretim süreciyle, kenti ve çevreyi oluĢturan yapı türü haline gelmiĢtir. En çok üretilen yapı türü olmasının getirdiği bir sonuç olarak, konut kavramı apartman kavramı ile bütünleĢmiĢtir.
Günümüz Türkiye'sindeki toplu konutlar, hem dar gelir, hem de üst gelir grubunu her ne kadar hedef almıĢ durumda olsa da aslında toplu konutun gerçek tanımı, ekonomik gelir düzeyi düĢük olan birey ve aileler için çok sayıda üretilen konut tipidir. Yapılan bir yanlıĢ ise "toplu konut" kavramının çoğu kez "sosyal konut" kavramıyla karıĢtırılmasıdır. Sosyal konut, devletin veya bazı sosyal kurumların ürettiği konut iken, toplu konut daha çok ticari bir kavram olarak ortaya çıkmaktadır (Tapan, 1972).
Toplu konutun çok sayıda ailenin barınma ihtiyacını karĢılamasının yanında, getirdiği yararlar Ģöyle sıralanabilir (Pekin 1978);
Ġyi yaĢam biçimi getirir,
Aynı tip yapının tekrarını olanaklı kılar,
Malzemeden ve arsadan tasarruf sağlar,
Yapıda ekonomi olanağı getirir,
Teknolojik geliĢmelerden faydalanmayı sağlar,
StandartlaĢma ve seri çalıĢma olanağı sağlar,
Düzenli kentsel mekan oluĢumunu sağlar,
Bakım kolaylığı, iĢletme ve örgütlenme olanağı getirir.
Günümüzde yapılan kapalı konut alanları veya siteler, tam olarak toplu konut uygulaması olmayıp; ölçekleri itibariyle konut topluluğu oluĢturmaktadırlar. Konut toplulukları, daha küçük ölçekte bir yerleĢim olmaları, konutun ve konut çevresinin standardının yüksekliği, yönetim biçimi ve hitap ettiği gelir grubu açısından toplu konutlardan ayrılır. Bu bağlamda konut toplulukları toplu konut uygulamalarının yeni biçimi ve insanların toplu yasamalarına yönelik kurgulanan toplu konut üretim biçiminin güncel bir devamıdırlar.
GeçmiĢten günümüze birçok toplu konut uygulamalarında, hızlı ekonomik olarak niceliksel ihtiyaçlar karĢılanırken, niteliksel öğeler göz ardı edilip, kaynaklar israf edilmiĢtir. Uygulamaların nitelikli olabilmesi için tasarım aĢaması önemli olup; toplu konut sorununun niteliksel boyutu, fiziksel parametreler, görsel ve estetik
parametreler, çevresel konum organizasyonu, yapının yüzeysel kompozisyonu ve hacimsel özellikleri ile ilgili parametreler ile komĢuluk iliĢkilerini de kapsayan sosyal etkileĢim parametreleri incelenmeli; bu kriterleri karĢılayıcı çözümlere gidilmelidir (T.C. BaĢbakanlık Toplu Konut Ġdaresi BaĢkanlığı, 1996).
Toplu Konutların Sınıflandırılması
Toplu konutlar için az veya çok katlı, müstakil veya apartman olarak, strüktür sistemine, yasal mevzuatlara, kullanıcısının ekonomik düzeyine göre, yerleĢmenin çevresine kapalı veya açık olarak tasarlanması bakımından, merkeze olan mesafesine göre uydu kent veya kent içi yerleĢme olması gibi farklı amaçlar için çeĢitli daha birçok sınıflandırma mevcuttur. Ancak tez kapsamında konutların esneklik ve değiĢebilirlik açısından incelenmesinde, toplu konutların yapım kaynağına göre sınıflandırılması ele alınacaktır.
Toplu konutlar yapım kaynağına göre baĢlıca üç grup içinde sınıflandırılmıĢ olup; tezin yedinci bölümü olan, “seçilen toplu konut örneklerinin bina programları açısından esnekliklerinin incelenmesinde”, bu sınıflandırma içindeki konutları kapsaması amaçlanmıĢtır. Bu sınıflandırma (Ġpekar, 1987);
1. Kamu Yatırımlı Toplu Konutlar
a. Kamu Yatırımlı Sosyal Konutlar (TOKĠ, KĠPTAġ) b. Lojmanlar
c. Afet evleri
2. Özel Yatırımlı Toplu Konutlar a. Özel Yatırımlı Sosyal konutlar
b. Özel Konutlar, Ģahısların hiçbir devlet desteği kullanmadan oluĢturdukları toplu konutlar ve konut toplulukları.
3. Karma Yatırımlı Toplu Konutlar
Devletin veya belediyenin arsa tahsisi ile özel inĢaat Ģirketlerinin yürüttükleri projeler; Ģeklindedir.
2.3. Toplu Konutun Yapım AĢamaları ve Kent Üzerindeki Etkileri
Toplu konut üretimi genel olarak oluĢum ve kullanım aĢamaları olarak iki bölüme ayrılabilir. Konutların oluĢum aĢamaları tüm imalat ve tasarım süreçlerini kapsayan, form, estetik, tasarım, strüktür, fonksiyon, projeler, araç-gereç ve iĢçilik gibi kriterleri içine alan basamağıdır. Toplu konutlarda oluĢum aĢamasından daha uzun süreci kapsayan ve doğrudan kullanıcıları ilgilendiren basamak, kullanım aĢamasıdır. Bakım-onarım hizmetleri ve bunların organize edilmesi, kullanım aĢamasında karĢılaĢılan kriterlerdir (Tablo 2.1).
Tablo 2.1. Toplu Konutun Yapım AĢamaları, (Ġpekar, 1987)
Toplu konutların tasarım ve planlama aĢamasında amaç fiziksel çevrenin düzenlenmesi ve geliĢtirilmesidir. Bu amaç doğrultusunda kullanıcı, yüklenici (müteahhit) ve tasarımcı gibi farklı araçlar bir araya gelir ve bu doğrultuda yapılması gereken eylemler, uygulama yapılacak yerdeki yasal mevzuat çerçevesinde yönlendirilir. Bu doğrultuda, yapının kat sayısı ve çevre düzenlemesinin ne Ģekilde olacağı, otopark gereksinimi, ısıtılma Ģekli ve buna bağlı alt yapı hazırlığı, çatı Ģekli ve malzeme cinsi, dıĢ cephe ve iç mekan kaplamaları, kapı-pencere doğramalarının cinsinin belirlenmesi gibi geleceğe iliĢkin birçok ortak karar alınır (Ġnceoğlu, 1980).
Konutun yapım ve imalat aĢaması, proje, araç-gereç ve iĢçiliğin birbirlerini tamamlayıp strüktür oluĢturmasıyla sağlanır. Bu aĢamada kullanıcıdan, konutu ile ilgili isteklerini belirterek katkısı da önerilir. Bu sayede kullanıcı, konutunda kedi isteklerine uymayan noktaları önceden düzenlemiĢ olup; yapacağı olası değiĢikliklerden ve ilave maliyetlerden kurtulmuĢ olur. Fakat birçok uygulamada bu basamak göz ardı
TOPLU KONUTUN YAPIM AġAMALARI
OLUġUM AġAMASI TASARIM -FORM -ESTETĠK -STRÜKTÜR -FONKSĠYON YAPIM -PROJE -ARAÇ-GEREÇ -ĠġÇĠLĠK KULLANIM AġAMASI KULLANICI -BAKIM SORUNU -BAKIM TEġKĠLATI
edilmektedir. Ayrıca imalat aĢamasında seçilen ürünlerin kalitesi, nakliyesi ve depolanması ve uygulamadaki kalifiye iĢçilik de diğer önemli noktalardır.
Toplu konutların kullanıcı açısından en önemli ve uzun aĢaması olan kullanım aĢamasında, yukarda da belirtildiği gibi bakım-onarım önemli bir yer tutmaktadır. Ancak değiĢen ve yeni ihtiyaçlar, karĢılaĢılan problemler kullanım evresinde ortaya çıktığı için kullanıcıların katılımı ve onlardan gelecek öneriler ile yapılacak yeni toplu konutların tasarım ve planlama çalıĢmalarına veri sağlanır.
Toplu Konutların Kent Üzerindeki Etkileri
Toplu konutların kent üzerine ve kent kimliği ile etkileĢimi, apartman tipi konutların ve apartmanlaĢmanın kent kimliğine getirdiği yenilik ve etkilerin tümünü içerir. Çok katlı ve yoğun konut tipi olan apartmanların, kent kimliğine en büyük etkilerinden birisi kent siluetini değiĢtirmiĢ olmalarıdır.
En çok uygulanan toplu konut tipi olan apartmanların yapılmaya baĢlamasıyla, kent ölçeğinde büyüme baĢlamıĢ; zamanla teknoloji geliĢip daha yüksek katlı blokların yapılmasıyla, apartmanlar insan ölçeğinden giderek uzaklaĢmıĢtır (Ilgın, 1997). Bu etkilerin yanı sıra, toplu konutlar büyük mahalleler olarak inĢa edildiğinden, ölçek daha da büyümüĢ ve yoğunluk daha da artmıĢtır.
Toplu konutlar çevreleriyle birlikte tasarlandığından, bireysel eve göre daha yoğun ve arsadan tasarruf sağlayan, düzenli yerleĢmeler olma özelliğine sahiptirler. Bunun getirdiği sonuç olarak, yeĢil alanlar daha fazla ve düzenli olması planlanır. Ancak kent içinde yapılan bireysel apartman tipi toplu konutlar, yeni belirlenen arsalara yapılmasının yanında, mevcut konutların da yıkılıp yerlerine yapılmasıyla yeĢil alanları ters etkilemiĢ ve kentlerin yoğunluğunun artmasına sebep olmuĢtur.
Konutların bina tipinin çok katlı ve yoğun olması, sosyal hayatı ve komĢuluk iliĢkilerini de etkilemiĢtir. Apartman tipi konut, aynı çatıyı paylaĢan kullanıcılarına bazı kurallar ile yaĢamayı ve yaĢadıkları yeri toplu olarak yönetmeyi benimsetmiĢtir. Ancak toplu konutlarda yaĢayan aileler azalan, hatta yok olma noktasına gelen komĢuluk iliĢkilerinden Ģikayet etmektedirler.
2.4. Toplu Konutun Tarihsel GeliĢimi
Toplu konut, kentleĢme ve endüstrileĢmenin bir sonucu olarak oluĢan bir olgudur. Ancak ilk belirlenen toplu konut örneklerinden olan, Mısır'daki Khun iĢçileri için yapılmıĢ, MÖ.2700 yılına ait toplu konutlardır. Bu antik dönem yapılarında, iĢçilerin kentlerin belirli kesimlerini topluca iskan ettiklerine, iĢçi mahallelerinin planlı ve kentle iliĢkili olduğu görülmektedir. Fakat bu iĢçi yerleĢmelerinin büyüklükleri, endüstri devrimindeki iĢçi yerleĢmelerine göre oldukça küçüktür.
Sanayi öncesinde kentlerde az olan nüfus, bahçeli ve yoğunluğu düĢük yerleĢmeleri benimsemiĢtir. EndüstrileĢme ve sonucunda var olan etkenler, beraberinde kentleĢme ve konut sorununu ortaya çıkarmıĢ ve toplu konut fikrini getirmiĢtir. Kentlerde küçük giriĢimciler tarafından tek parselde konut üretilmesi yerine, toplu konut niteliğindeki barınakların yapımı ise 19. yüzyıl batı ülkelerinde, sanayi devrimiyle hızlanan göç ve hızlı kentleĢmenin yol açtığı soruna çözüm olarak baĢlamıĢ ve böylece iĢyerlerinin bulunduğu merkeze aynı uzaklıkta, daha çok sayıda evin yapılmasını sağlamıĢtır.
SanayileĢmiĢ toplumlarda söz konusu konut açığı, aynı toprakta çok birimli yapılarla, yani apartmanlarla çözülmüĢtür. BaĢka bir deyiĢle apartman, modern sanayi toplumlarında iĢçi ve memurlarla beraber doğmuĢtur. GeliĢen endüstri ile geleneksel konut anlayıĢlarında ve sosyal hayatta da değiĢmeler olmuĢ, yeni yaklaĢımlarla farklı plan anlayıĢları geliĢtirilmiĢ, orta sınıf insanlar için küçük evler yapılmaya baĢlanmıĢtır (SoygeniĢ, 1995).
Öncelikle Ġngiltere, Belçika, Almanya ve Fransa gibi çeĢitli ülkelerde toplu konut uygulamaları yapılmıĢ olup, bu uygulamalarda konut tipolojileri açısından farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin Ġngiltere'de sıra ev, tek ev, ikiz ev veya apartmanlar varken, Belçika ve Avusturya'da iç avlulu bloklar inĢa edilmiĢ ve farklı planlanmıĢ konut alanları ortaya çıkmıĢtır. Zamanla kooperatifler ve konut birlikleri ile konut yapımına ticari yönden bakan büyük inĢaat Ģirketleri de konut üretmiĢlerdir. Banliyölerde konut üretiminin artması, kentlerin uç alanlarında düĢük fiyattan geniĢ araziler alan ve bu alanlarda büyük ölçekli konut projelerini gerçekleĢtiren özel firmaların büyümesini ve etkinliğinin artmasını sağlamıĢtır.
Birinci Dünya SavaĢı sonrası oluĢan konut açığını giderme çabaları, toplumsal ihtiyaçların ön plana çıkması ve iĢlevselliğin mümkün olan en ileri ve en hızlı teknolojiyle ve optimum düzeyde karĢılanması ile yapım maliyeti ucuz, endüstrileĢmiĢ yapım yöntemlerini kullanan, yüksek yoğunlukta apartmanlardan oluĢan yerleĢmeleri ortaya çıkarmıĢtır. Kat adedinin artması fazla yoğunluk sağlamanın yanında, daha geniĢ açık alanların oluĢmasına da olanak sağlamıĢtır. Ayrıca bu dönemde yapılan toplu konutlar, modernist özelliklerde ve sade bir tarzla yapılmıĢtır.
Bu yaklaĢım Ġkinci Dünya SavaĢı'ndan sonra yapılan toplu konutlarda da görülmektedir. Avrupa'da konut açığının kapatılması için savaĢ sırasında geliĢtirilen teknoloji ve yöntemlerin, konut üretimi alanına uygulanması sonucunda, yapım süreci endüstrileĢmiĢ, prefabrikasyon ve yapı üretim teknikleri geliĢmiĢ, apartmanlar ile toplu konut olgusu daha da yaygınlaĢmıĢ ve ortaya çok sayıda, küçük, niteliksiz konut örnekleri çıkmıĢtır. Toplu konut veya apartmanlaĢma süreci, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrası yıkılmıĢ olan kentlerin kurtarıcısı olmuĢ; Avrupa kentlerinde, özellikle banliyölerde hızlı bir apartmanlaĢma görülmeye baĢlanmıĢtır. GeliĢmiĢ endüstri ülkeleri, savaĢı takip eden yirmi yılda önemli ekonomik büyüme kaydetmiĢler; bu büyüme konut yapımında patlamaya yol açmıĢ ve 1970'lerin sonlarında bu ülkelerdeki konut yetersizliği önemli ölçüde giderilmiĢtir (Erata, 1998).
20. yüzyılın baĢlarından itibaren özellikle iĢçi sınıfının standartlarını yükseltmek için kiralık konut bölgeleri oluĢturulmuĢtur. Bu dönemde bitiĢik nizam konutlaĢma ile oluĢan lineer büyüme, arazi ziyanına sebep olduğu düĢüncesiyle, baĢta Ġngiltere olmak üzere tüm Avrupa ve Amerika’da yeni kent modelleri geliĢtirilmiĢ ve Avrupa’da genel olarak 4-6 katlı apartman blokları oluĢturulmuĢtur. Orta sınıfın yaĢadığı bölgelerde apartman blokları arasında kalan yerler yeĢil alanlar olarak değerlendirilirken, iĢçi sınıfının yaĢadığı yerlerde bu alanlar yine binalarla doldurulmuĢtur.
20. yüzyılda, blokların ve sıra evlerin oluĢturduğu yerleĢimler dıĢında, düĢeyde yoğunlaĢan ve tüm yerleĢim ölçeği tek bir blok içinde toplayan yerleĢimler de denenmiĢtir. Özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında gözlenen bu oluĢumun ilk örnekleri, Berlin'deki Gropiusstadt (1962-1975) (Resim 2.1) ve Hansaviertel (1955-1957), Londra Golden Lane Konut Projesi ve Le Corbusier'nin Unité d'habitation'u örnek olarak gösterilebilir. Ancak devasa blokların serpiĢtirilmesi ile oluĢan bu yerleĢim
