TAHR~R DEFTERLER~NE GÖRE VEZ~RKÖPRÜ
YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS (1485-1576)
MEHMET ÖZ*
Ülkemizde olsun Türkiye d~~~nda olsun "tahrir defterleri"ne dayal~~ ara~t~rmalarda son y~llarda bâriz bir art~~~ görülmekte ve bu sürede pek çok yörenin demografik, sosyal ve ekonomik tarihi ile ilgili muazzam bir veri y~~~n~~ ilgililerin dikkatine sunulmaktad~r. Böylece, Osmanl~~ sosyo-eko-nomik tarihine dâir görü~leri daha sa~lam bir zeminde tart~~mak ve irde-lemek imkan~~ belirmektedir. Bu çal~~mam~zda, 15-16. as~r tahrir defterleri-nin yard~miyla, bugünkü Samsun ilimizin Vezirköprü ilçesidefterleri-nin 1485-1576 aras~ndaki demografik ve sosyal durumunu ortaya koymak süretiyle bu alandaki ara~t~rmalara, küçük de olsa bir katk~da bulunmaya çal~~aca~~z. Bunu yaparken, sadece Vezirköprü'delci durumu tasvir ve tahlille yetinme-yecek, daha önce yap~lan benzer ara~t~rmalar~n verileri ~~~~~ nda baz~~ kar~~-la~t~rmalar yapma yoluna da gitmeye çal~~aca~~z.
Yörenin nüfusu ve toplum yap~s~~ üzerindeki tespit ve tahlillere geçme-den önce konu ile ilgili kaynaklar~~ ve yörenin o zamanki idari statüsünü k~saca ortaya koyman~n gerekli oldu~u aç~kt~r. Bunu müteakip yöredeki yerle~im yerlerinin k~sa bir tan~t~m~~ yap~lacak ve daha sonra da nüfus ko-nusu incelenecektir.
Kaynaklar
incelememiz üç ayr~~ döneme ait tahrir kay~tlanna dayanmaktad~ r: 1485, 1520 ve 1576. incelenen belgeler Rum Eyâleti'nin bu tarihlerde ya-p~lan genel tahrirlerinin sonuçlar~n~~ yans~t~ rlar. Bu eyâlet, bizim bilgileri-mize göre, 1455 ve 1554 civarlannda da tahrire tabi tutulmu~, ancak bu tahrirlerden yöremizle ilgili her hangi bir belge elimize geçmemi~tir. Yine, yörenin fethi sonras~nda yap~lm~~~ olmas~~ gereken ilk tahrirden de her han-gi bir iz kalmam~~t~ r. Bilindi~i han-gibi, bu yörenin tamam~, Yörgüç Pa~a'n~ n Canik seferi s~ras~nda kesin bir ~ekilde Osmanl~~ idaresine geçmi~tir(' 427-
28)1 . Bu s~rada baz~~ kom~u yörelerin Yörgüç Pa~a'n~n karde~i H~z~r Pa~a taraf~ndan tahrir edildi~i biliniyor'. Yöremizin ilk tahriri de yine bu H~z~ r Pa~a taraf~ndan yap~lm~~~ olmal~d~r. Yine 1455'te, bütün Rum Eyaleti gibi, Vezirköprü yöresi de Umur Bey adl~~ bir emin taraf~ndan yaz~lm~~t~r3, an-cak ne bu tahrire, ne de Atai Bey'in yapt~~~~ 1554 tarihli tahrire ait yöre-mizle ilgili defterlere ar~ivde rastlanamam~~t~r.
Elimizdeki kaynaklara gelince; 1485'te Tâceddin adl~~ bir emin' taraf~n-dan gerçekle~tirilen tahririn sonunda derlenen defterlerden TT 37'nin 571-672. sayfalar~~ aras~~ yöreye hasredilmi~tir. Bu defterin di~er k~s~mlar~~ bugünkü Samsun, Ordu ve Giresun yörelerine aittir. ~kinci kayna~~m~z Rum ve Karaman eyâletlerinin "nüfus ve has~lat icmali” olarak tan~mlaya-bilece~imiz TT 387'dir. Bu defterin Vezirköprü yöresine ait mufassal~~ eli-mizde yoktur. Defterin 681-694. sayfalar~~ aras~~ Vezirköprü'ye ayr~lm~~t~r. Takriben 1520'de haz~rlanan ve ilyazzast Mehmed bin ~brahim'in derledi-~i bu defterde, iskan yerlerinin nüfus ve gelirleri özet olarak verilmektedir. Trabzon sancakbeyi Ömer Bey taraf~ndan yap~lan son tahrire ait 1576 ta-rihli Amasya Livas~~ Mufassal Defterinin ikinci cildinde (TK 34) ise Ve-zirköprü yöresi 20-100 varaklar~~ aras~nda yaz~l~d~r5.
idari' Durum
15 ve 16. yüzy~llarda iki ayr~~ nahiye/kaza (Gedegra ve Kocakayas~ ) halinde te~lcilatland~r~lan yöre, fetihten sonra Amasya'daki ~ehzade sanca- ' Yörgüç Pa~a'n~n Canik harekat~~ için bkz. Ats~z(haz.), Osmanl~~ Tarihine Alt Takv~mler, Istanbul 1961, S. 103; A~~kpa~azâde, De Altosmanische Chron~k des As~kpaiazade, yay. F. Gie-se, Neudruck des Ausgabe 1929, Osnabrück 1972, s. 1o3; Ne~ri, K~tab-~~ Cihann~ima, haz. M.A.Köymen-F.R. Unat, Ankara 1957, S. II, S. 601-603; ~.H. Uzunçar~~l~ , Osmanl~~ Tarih:, c. I, Ankara 1982, 4. bs., ss. 403-406.
Bkz. B. Yediy~ld~z, Ordu Kazas~~ Sosyal Tarihi, Ankara 1985, s. 7 vd.; M. Öz. Populaii-on TaxatiPopulaii-on and RegiPopulaii-onal EcPopulaii-onomy In the D~strict of Canik (1455-1576), Yay~nlanmam~~~ Doktora Tezi, Cambridge 199o, s. 6.
' Msl. bkz. TT 37, s. 629. Gedegra'n~n Ko~alu Köyü'nde mukim bir grup ile ilgili bu kay~t ~öyledir: "Veledân-~~ ~eyh Mezid, Umur Be~~ Defteri'nde nesne virügelmemi~~ deyu kaydolunmu~". Umur Be~'in 1455 civannda Rum Vilâyeti'ni tahrir edi~iyle ilgili olarak bkz. M.T. Gökbilgin, XV ve XVL An~larda Edirne ve Pasa L~vas~, ~stanbul 1952, S. 539 Yedi-y~ls~z, ayn~~ eser, s. 6-12; Öz, ayn~~ tez, s. 6 vd.; M.A.Cook, Populat~on Pressure ~n Rural Anato-ha, 1450-1600, London 1972, s. 51.
' Yediy~ld~z ve Öz'ün yukanda zikredilen eserlerinin yan~ s~ ra ~uraya bak~ lmal~ d~r: Ah-met ~im~irgil, Osmanl~~ Ta~ra Te~k~lât~nda Tokat (1455-1574), Yay~nlanmam~~~ Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1990, s. 3.
VEZIRKOPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 511
~~na ba~lanm~~~ olmal~d~r. 1485'te yörenin be~~ nâhiyeden olu~tu~unu görüyoruz: Simre-i Ta~an, Kabakoz, Gaziler Ovac~~~, Göl tâbi-i Kocakaya-s~~ ve Zeytun tâbi-i Kocakayas~. Ayn~~ döneme ait TT 41 numaral~~ icmâl-den, Simre-i Ta~an ve Kabakoz'un Gedegra Nahiyesine ba~l~~ nâhiyeler ol-duklar~~ anla~~l~r. Göl ve Zeytun'un Kocakayas~~ Nâhiyesine ba~l~~ olol-duklar~~ aç~ k olmakt~~ beraber, Gaziler Ovac~~~'n~n durumu belirsizdir. Bu-tâbir câizse-alt nâhiyenin &yani gelirlerinin Gedegra zaimi Tâceddin Bey'e ait olmas~na bak~l~rsa Gaziler Ovac~~~'n~n da Gedegra Nâhiyesi'ne tabi oldu-~u söylenebilir. öte yandan, 152o'de, toplam 8 köyden olu~an bu nâhiye-nin 7 köyünün Kocakayas~~ Kazas~nda, sadece bir köyünün Gedegra'da yaz~ld~~~n~~ görürüz. "Alt veya ba~l~~ nâhiye"lerin verilmedi~i bu defterde Gaziler Ovac~~~'n~n Kocakayas~'na ba~l~~ yaz~ld~~~~ bellidir. Son defterde ise "alt/ba~l~~ nâhiye"ler yine yaz~lm~~~ ve bu defa Gedegra Kazâsm~ n merkez, Kabakoz ve Gaziler Ovac~~~~ nâhiyelerinden olu~tu~u aç~kça belirtilmi~tir. Yine bu son defterde yöredeki di~er kazan~n ad~~ Zeytun olarak verilmi~~ ve Kocakayas~~ ise bir nâhiye olarak yaz~lm~~t~r. Bu bilgiler ~~~~~ nda yörenin idari taksimat~~ ~öylece özetlenebilir:
Tablo I: Vezirköprü Yöresinde idari Taksimat (~~ 485-1576)
~~ 485 ~~ 52o ~~ 576
N.-i Simre-i Ta~an N.-i Kabakoz
Nâhiye-i Gedegra
K.-i Gedegra K.-i Gedegra N.-i Kabakoz
N.-i G. Ovac~~~~ N.-i Gaziler Ovac~~~~ Nahiye-i
Kocakayas~~ (?)
N. Göl N. Zeytun
Nâhiye-i
Kocakayas~~ K.-i Kocakayas~~
K.-i Zeytun N.-i Kocakayas~~ Gerek 15 ve 16. as~ rlarda, gerekse sonraki yüzy~llarda bu iki kazâ Amasya Sanca~~na ba~l~~ kalmaya devam etmi~tir. Sadece TT 387'de bu ikisinin Canik'e ba~l~~ gösterildi~ini görmekteyiz ki, ba~ka bir yaz~m~zda bunun ya sehven böyle yaz~ld~g~ n~~ ya da bu durumun bir kaç y~ ll~ k k~sa bir uygulama (I 52o civar~) oldu~unu belirtmi~tik 6.
M. Öz. "Tahrir Defterlerine Göre Vezirköprü Yöresinde Malikane-Divani Sistemi". Vak~flar Dergis~~ 'nin XXIII. say~s~nda yay~nlan~ yor. Muhtemelen 1523-25 aras~ nda tertip olu-
idari durumla ilgili tespitlerimize son vermeden önce ~u hususu da vurgulamakta fayda var: Kullan~lan terminolojide nâlz~:ye terimi hem daha geni~~ bir birimi,hem de o birimi olu~turan alt-birimleri ifade etmektedir. Üst-birim olarak ndhiyehin bu yörede ve civar yerlerde kaza'ya tekâbül et-ti~ini gösteren deliller vard~r. En az~ndan co~rafi yönden bir kazd ile "üst-nahiye" ayn~~ s~n~rlara sahiptir. Nitekim 15. asr~n Gedegra ve Kocakayas~~ nahiyeleri 16. as~rda kazd olarak zikredilmi~lerdir. Bu durum, 15. yüzy~lda
kazd 'n~n bir idari birim olarak var olmad~~~n~~ göstermez; yaln~zca, tahrir
heyetlerinin ~u veya bu sebeple "nâhiye" terimini kulland~klar~n~~ gösterir. Nitekim, TT 37'de Gedegra ve Kocakayas~~ Icad~~ lar~~ ile ilgili bir kay~t var-d~r' ki, bu da bu "üst-nahiye"lerin asl~nda birer kad~l~k bölgesi veya kazd olduklar~na delâlet eder.
rerle~im rerl~n ve Cemaaller
Bu noktada yöredeki yerle~im durumu ve yukar~da ad~~ geçen nahiye-lerin co~rafi mevkileri üzerinde durma= gerekecektir. Yöredeki nahiyele-re ba~l~~ yerle~im birimlerinin (köy ve mezraalar~n) harita üzerindeki ince-lenmesinden, Kocakayas~~ (Zeytun) kazas~na ba~l~~ köylerin bugünkü Ve-zirköprü'nün merkez buca~~n~n bat~~ kesimiyle Mezraa buca~~nda yer al-d~klar~~ anla~~l~yor. Yine Göl nâhiyesinin baz~~ köyleriyle Gaziler Ovac~~~'na ba~l~~ bir kaç köyün Be~p~nar buca~~nda bulundu~u göze çarp~yor'. Def-terlerde geçen köylerin yans~ndan ço~unun yerini tespit etmek mümkün de~ilse de,tespit edilebilenlere bak~larak Gedegra kazas~n~n bugünkü Ve-zirköprü'nün merkezi k~s~mlar~yla do~u kesimini, Kocakayas~'n~n ise bat~~ kesimini kapsad~~~~ sonucuna vanlabilir. Kocakayas~, Osmanl~~ fethi önce-sinde Kocakayas~~ kalesi hâkimi Haydar Bey'in kontrolünde idi. Buran~n bugünkü Büyükkale olabilece~i öne sürülmü~se 9 de, Kocakayas~~ nâhiyesi köylerinin harita üzerinde incelenmesinden bu ihtimalin zay~f oldu~u orta-ya ç~kar. Büyükkale bugünkü Vezirköprü'nün merkez buca~~n~n güneyin-dedir ve burayla Kocakayas~~ nâhiyesine ait köylerin bulundu~u Be~p~nar buca~~~ aras~nda o zamanki Gedegra'ya ba~l~~ Ba~alan, Esen, Boruk gibi
nan TT 95 numaral~~ t~ mar icmâlrr~den (s. 93 vd.) Gedegra Nâhiyesi'nin Amasya Livâs~'na ba~l~~ oldu~u aç~kça görülüyor.
TT 37, s. 661.
Bu kar~~ la~t~ m~alar~~ yaparken ~u kaynaklardan faydaland~ k: Köy Envanter Etudlenne Core Samsun, Ankara ~~ 968; Cumhunyet~n 59. Y~l~nda Samsun-1973 Il Y~ll~~~, Ankara ~~ 974.
VEZIRKOPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 513
yerle~imler bulunmaktad~r. Bizce Kocakayas~~ ismi bugünkü E~rikale'nin bulundu~u ve eski ad~~ Kocakaya olan yere aitti ki buras~~ Mezraa buca~~-n~n kuzeyine dü~mektedir I°.
Yörenin 1485'te en büyük alt-nâhiyesi konumundaki Simre-i Ta~an, ad~n~, muhtemelen Mesud b. K~llçarslan'~n kurdu~u Simre çiftli~inden ve zamanla buras~~ etraf~nda te~ekkül eden idari-co~rafi bölgeden alm~~t~r". Ba~lang~çta Simre olarak geçen bu birimin, ~lhanl~~ hâlcimiyeti s~ras~nda ortaya ç~kan mahalli beylikler döneminde Ta~ano~ullan ve Kubado~ullan aras~nda bölünmesiyle ikiye ayr~ld~~~~ ve bugünkü Vezirköprü'nün merkez buca~~na tekâbül eden k~sm~n Simre-i Ta~an, bugünkü Havza'ya tekâbül eden ve Kubado~ullann~n denetimine giren lusm~n ise Simre-i Lâdik ad~n~~ ald~~~~ varsay~labilir 12.
Yöredeki iskan yerlerinin ve cemaatlerin durumunu bir tabloda gösterdik (Tablo II a-b). Buradan da anla~~laca~~~ üzere, 1485'te Gedeg-ra'da ~~ o7 meskün, 3 gayr~meskün köy; 8 meskün, 29 gaynmeskün mezraa ve 14 cemaat kay~tl~yd~. 1520 civar~nda Gedegra kazâs~ndaki cemaat ve meskün köy say~s~~ ayn~~ kalm~~ken, gaynmeskün köy say~s~~ 6'ya, meskün mezraa say~s~~ g'a ç~km~~, gaynmeskün mezraa say~s~~ ise 23'e dü~mü~tür. Yöredeki iskan durumunun bu istikrar~~ 1576'da da sürmü~~ ve Gâziler Ovac~~~'n~n 8 köyünün de kat~lmas~yla meskün köy say~s~~ ~~ g'a ç~km~~t~r. Bu dönemde, Mric-ez-defter yaz~l~~ baz~~ mezraalann eklenmesiyle meskün mezraa say~s~~ ~ 7'ye, gaynmeskün mezraa say~s~~ da 3o'a ç~km~~t~r. Kay~tl~~ cemaat say~s~~ da ~~ 4'den 2o'ye yükselmi~tir. Bu cemaatler belirli köylerde yaz~lm~~larsa da nüfuslan ayr~~ ayr~~ verilmi~tir. Vergileri genelde köy hâs~l-lanyla birlilte verilmi~se de özellikle Etrâlciye cemaatlerinden elde edilen gelirlerin mal~sid-i Etriikiy~~ k~sm~~ 13 ayr~ca yaz~lm~~t~r; zira bu gelir timar sâ-hibine de~il Etrâkiye siisâ-hibine tahsis edilmi~tir.
'° Krs. Cumhuriyetin
sa
T~l~nda Samsun, s. 89. Burada köy, Kocakaya (E~rikaya) olarak verilirken haritalarda E~rikale olarak geçiyor." H. Hüsameddin, Amasya Tarihi, Istanbul 1927, c. III, s. 24; Dilcimen, ayn~~ eser, s. 19.
12 Bu beylikler için yukar~daki dipnotta zikredilen eserlere bak~labilir. Simre-i Ladik ad~~ tahrir defterlerinde bugünkü Havza yöresi için kullan~lmaktad~r. Mesela bkz. TK 34.
I3 Böyle kay~tlar için msl. bkz. TT 37, s. 584, 587, 591, 592 vs.
TABLO ila:
VEZIRKÖPRCT YÖRESINDE ISKAN YERLERI VE CEMAATLER: GEDEGRA Tarih Nahiye K ö y meskân G. meskân Mezraa meskün g. meskim Cemaat 1485
Simre-i Ta~an ioo 3 8 28 14
Kabakoz 7 — I GEDEGRA (top) 107 3 8 29 14 1520 GEDEGRA (kaz.) 107 6 9 23 14 1576 Gedegra 104 5 I 6 29 19 Kabakoz 7 1 i — Gaziler Oya. 8 — — 1 TOPLAM 119 5 17 30 20
Not: 1485 ve 1576'da Gaziler Ovac~~~'na ba~l~~ gözüken bir köy, 1520'de Gedegra ka-zas~na dhildi. 152o'de Gaziler Ovac~~~'n~n di~er 7 köyü Kocakayas~~ kazas~yla yaz~lm~~t~r. Son tahrirde (1576) ise bu nâhiyenin köylerinin hepsi Gedegra kazas~ na tabi idiler.
VEZ~ RKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 515
TABLO IIb: KOCAKAYASI (ZEYTUN)
Tarih Nahiye K O Y MEZRAA
Meskün g. meskün meskün g. meskün
1485 Gl Ovac~~~~ 8 — Göl 17 3 2 2 Zeytun '4 — K. KAYASI (toplam) 36 3 2 2 1 520 K. KAYASI 38 3 3 3 ~~ 576 Zeytun 17 1 1 K. Kayas~~ 2! 2 i 4 ZEYTUN (kaza) 38 3 ~~ 5
Not: Görülece~i üzere, 14.85'te ve 152o'de bütün yöreye Kocakayas~~ Nâhiyesi/Kazâs~~ denilirken, 1576'da Zeytun olarak geçen alt-nâhiye 1576'da Kocakayas~~ olarak kaydolun-rnu~tur.
Kocakayas~'na gelince; 1485'te, Gâziler Ovac~~~'n~ n 8 köyünü de ka-tarsak, toplam meskün köy say~s~~ 39, meskün mezraa say~s~~ ise 2'dir. Yörede 3 köy ve 2 mezraa gayr~meskündu. 1576'da Gaziler Ovac~ g~~ Ge-degra'ya dahil olmakla beraber yörenin yerle~im birimi say~s~~ ayn~~ kalm~~-t~r: 38 meskün köy, ~~ meskün mezraa, 3 gayr~meskün köy ve 5 gayr~mes-kün mezraa. T~pk~~ Gedegra'daki gibi burada da hiiric-ez-defter mezraalar~ n yaz~lmas~yla bu durum ortaya ç~km~~t~ r.
K~saca belirtmek gerekirse 485-1576 aras~nda yörenin yerle~im duru-mu istikrar~ n~~ koruduru-mu~a benziyor. Yaln~zca 16. yüzy~l~n ikinci yar~s~ nda az say~da yeni mezraan~n kullan~ma aç~ld~~~~ ve yine az say~da gayr~meski~n birimin yerle~im yeri hâline geldi~i söylenebilir. ~uras~~ muhakkakt~ r ki,
bahsetti~imiz istikrar tablosu elimizdeki defterlerin tanzim tarihleri civar~-na aittir. Bir ba~ka deyi~le, 1485-1520 aras~ ndaki 35 y~ll~ k ve 1520-1576 aras~ ndaki 56 y~ll~ k dönemlerde bu yörede baz~~ kar~~~kl~ klar~n ve neticede baz~~ yerle~im yerlerinin geçici bo~almas~ n~n meydana gelmi~~ olmas~~ ihti-mâli vârittir. Bizim bahsetti~imiz istikrar "uzun vadeli" olup k~sa dönem-deki dalgalanmalar~n varl~~~~ ihtimâlini nakzetmez.
Bu noktada, eklerde verilen "iskan Yerlerinde Nüfus" tablosunun düzenleni~~ biçimiyle de ba~lant~l~~ olarak, köylerin defterlerde nas~l bir s~-rayla yaz~ld~~~~ hususuna de~inmeliyiz. Köylerin yaz~l~§ s~ras~ n~n, co~rafi bir anlam~~ olmas~, yani birbirine kom~u köylerin s~rayla yaz~lmas~~ durumun-da hem nâhiye s~n~rlar~n~~ tespit etmek kolayla~acak, hem de bugün art~k ad~na rastlamad~~~m~z yerle~im birimlerinin, onlara kom~u köylerin duru-muna göre yerlerini tespit etmek imkan~~ do~acakt~r. Gerek bu çal~~-mam~zda, gerekse Canik Sanca~~~ hakk~nda incelememizde 1485 ve 1520 tarihlerine ait defterlerde yerle~im birimlerinin, birkaç istisna d~~~ nda ayn~~ s~ rayla yaz~ld~ klarm~~ ve bu yaz~l~§ s~ras~n~n co~rafi yönden tutarl~~ oldu~unu görmü~~ bulunuyoruz. Vezirköprü yöresi için 1520 tarihine ait mufassal deftere sahip olmad~~~m~zdan ve kulland~~~m~z icmal defterleri de yerle~im birimlerini dirlik türüne (has, timar ve zeamet, kale merdi timar~, evkaf ve emlak) göre tasnif etti~inden, ilk bak~~ta 1485'teki s~ralama ile ~~ 52o'deki-nin ayn~~ olmad~~~~ zann~na kap~l~nabilir. Ancak yak~ndan bak~ld~~~nda, her bir dirlik türüne ait köylerin kendi içlerindeki s~ralamas~n~n bizim 1485 ta-rihli defterlerde tespit etti~imiz s~ralamayla uygunluk arzetti~i görülecektir. Köylerin ço~u timar ve zeamet kategorisine girdi~inden bu durumu mü~ahede etmek kolayla~maktad~r; yaln~zca arada baz~~ köyler görülme-mektedir, zira bunlar has, vak~f veya mülk olarak tahsis edildiklerinden o tür dirliklerle ilgili k~s~mda yaz~lm~~lard~r. 1576'da ise s~ralama büyük ölçüde de~i~mi~tir. Gerçi daha önce ardarda yaz~lm~~~ baz~~ köyler bu dönemde de birlikte yaz~labilmi~tir; ama bir bütün olarak bak~ld~~~nda köylerin s~ ralamas~n~ n tamamen de~i~ti~i görülür. Belki de bu tahriri ya-pan heyet köyleri daha de~i~ik bir s~ rayla gezmi~ti. Yine de, yerlerini tes-pit edebildi~imiz köylerin durumlar~ndan, 1485-1520 dönemindeki s~ rala-man~n daha mant~ k i oldu~u sonucu ç~ kar~labilir. 1576'daki durumun se-bebini ~imdilik izah edebilecek bir delile sahip de~iliz.Son olarak ~unu be-lirtelim ki, ekteki listede köy ve mezrealar~~ 1485'teki s~ralama esas al~narak verdik; zira bizce bu s~ralama alfabetik bir s~ralamadan daha avantajl~d~r ve okuyucuya bugünkü durumu kesin olarak bilinemeyen köy ve mezraa-lar~n tahmini yeri hakk~ nda bir fikir verebilir.
VEZ~RKÖPRÜ YÖRES~ NDE ~SKAN VE NÜFUS 51 7 Yöre nüfusuna geçmeden önce belli ba~l~~ baz~~ yerle~im yerlerini - loo neferden fazla nüfusa sahip yerleri - zikredelim. Bunlar~n ba~~nda bugünkü Vezirköprü'ye ad~n~~ veren ve defterlerde ilk s~rada yaz~lan Köprü köyü gelir. 1576'da 363 nefer, yâni yeti~kin erkek nüfusa sâhip olan bu köyün toplam nüfusu yakla~~k '000 civar~ndayd~. Buna mukabil Gedegra kazâs~n~n merkezi konumundaki Nefs-i Kal'a-i Gedegra'n~n dört mahalle-sinde 97 ki~i kay~thyd~. Kaledeki muhaf~zlar~~ ve muhtemelen burada ika-met eden idari görevlileri katarsak bu say~n~n 120-130 nefer, yani 350-4.00 ki~ilik bir nüfus olarak tahmin edilebilece~i kanaatindeyiz. Nüfusu loo ne-fer'in üzerindeki di~er köyler ~unlard~r: Gedegra Nâhiyesi: Ayvalu(io1), Akviran(127), iki Etrâkiye cemaat~na sahip Sarayc~k(~ 28), Be~1ü(lo8), Çal-man( ~~ o ~~ ), Ta~luöyük(15 ), Ya~~nözü(115), Ulhan(?)(137), Esen( ~~ o7), Ça-vuldur(153), ~lalch(12o), ildik( ~~ 45), Beyviran~(2oo), E~cle~( 148), ~rema~a-c~( ~~ 27), Gulam( 04), Borukgöl(123), Doyran(247), ~ncesu( ~~ 38), Adate-pe(23 ); Kabakoz'da: Kanl~c~(127), Gaziler Ovac~~~'nda: Karaköy(158); Zeytun'da: Garibler(~ 34), Karanar(~ 4.6), Ankara(172), Erim(~ 39),Kozha-yat(t14.), Çay(149), Ula~u(128), Konac(?)(1o7); Kocakayas~'nda: Nefs-i Göl(149), Çetlü(?)(125), Hasbe~(134), Sarayclk(189), S~rba~mak(~ 6o), Kaza-nalan(156), Bo~a(21o).
Nüfus ve Toplum
Yöre nüfusuyla ilgili olarak defterlerden elde etti~imiz verilen i de~er-lendirmeye geçerken bir hususu vurgulamakta fayda vard~r: Tahrir Defter-leri "nüfus say~m" yap~lmak üzere de~il, vergilendirilebilir yeti~kin erkek nüfusu tesbit gâyesiyle haz~rlanm~~lard~r. Bu bak~mdan defterlerde, bülü~~ ça~~n~n üzerindeki evli veya bekâr erkek vergi mükellefleri yaz~l~d~ r. Bunla-r~n yan~nda vergiden tamamen ya da k~smen muaf olan baz~~ ki~i ya da gruplar da kay~tl~d~r. Bunlardan k~smen vergiden muaf olanlar, pirinç üre-timi, madencilik, derbendcilik vb. görevler ifâ eden ve asl~nda re'âyâ'ya dahil olan ki~ilerdir. 15. yüzy~lda vergiden tamamen muaf olan müsellem-ler, sayyâdlar vb. gruplar ise bir sonraki as~rda raiyyet statüsüne indiril-mi~lerdir. Bunu, ~ 52o'deki defterde s~kça rastlanan "el-müsellemiye, raiy-yet fermude ~üd", "el-mu'af raiyraiy-yet ~üd” gibi ibârelerden ve bu gruplar~ n ödemekle yükümlü olduklar~~ vergilerin "hâs~rlar~n~ n verilmesinden anla-maktay~z.
Defterlerdeki verilerin ~~~~~nda yöre nüfusunun ve bu nüfusun yap~s~n~~ incelemeye raiyyel statüsündeki ki~ilerden ba~layaca~~z. Bu incelemede as-keri s~n~fa mensup timarl~lar ve mülk sahipleri ile di~er ki~iler ayr~nt~l~~
olarak ele al~nmayacak, temelde re'âyd ve yukar~da bahsetti~imiz, defterlere kay~tl~~ gruplar üzerinde durulacakt~r. Burada hemen, kay~tl~~ nüfusun yüzde 9o'dan fazlas~= razy yet olarak yaz~ld~~~n~~ belirtelim (1485'te % 9 2 ,
152o'de %97-98 ve 1576'da °k 97-98)14. Ba~l~ca raiyyet kategorileri, çift, nim-çift, ekinlii-bennâk, caba-bennâk ve miicer~ed'dir. Say~ca az baz~~ ki~iler ise hdriç raiyyet olarak kay~tl~d~r. Bilindi~i gibi defterlerde ki~ilerin statüsünü gösteren bu ibâreler bir yandan ki~inin tasarruf etti~i topra~~n büyüklü~çrne (çift, rdm, bennâk), öte yandan da evli olup olmamas~na göre (mtizezwec-miicerred) kullan~lmaktad~r. özelde bu yörede, genelde Rum Eyâ-leti'nde bu tâbirlerin anlamlann~~ bir ba~ka makalemizde 15 ayr~nt~l~~ olarak tart~~u~~m~zdan burada sadece k~sa tan~mlarla yetinece~iz. Çift terimi, bir çiftlik miktar~~ topra~a mutasamf raiyyet-daha do~rusu o raiyyetin topra~~-için kullan~l~rd~. Bir çiftlik, ya da iki ökiizliik yerin büyüklü~ü sancaktan sanca~a de~i~ebiliyordu. Rum Eyâleti'nde iyi kalitede(l) topraktan 8o, orta halli (mutavass~tu'l-hâl) topraktan roo ve dü~ük kalitede (ednâ)toprak-tan 130 dönüm yer, bir çiftlik itibar ediliyordu ". Tam bir çift'e sahip bir raiyyet, bunun kar~~l~~~nda 57 akçe rem-i çift ödemekle yükümlüydü. Tam çiftli~in yar~s~na sahip olanlar nim (çift), yar~m çiftlikten az yeri olanlar (ekinli~) bennâk ve üzerinde kay~tl~~ topra~~~ olmayanlar ise caba (bennâk) ola-rak yaz~lm~~lard~r. Bekar yeti~kin erkekler ise miicer~ed olarak kay~tl~d~rlar 17.
Defterlerde, yeti~kin erkekler baba adlar~yla birlikte yaz~l~rlard~~ (baz~~ istisnalar, yani baba ad~n~n yaz~lmad~~~~ durumlar vard~r). Bir köydeki ki~i-ler yaz~ld~ktan sonra toplam neler say~s~, çift, nfm, bennâk, caba, miicerred, pir-i fâmi, drnii vb. say~lan verilir. Burada bir aynnt~ya dikkati çekmek
isti-yoruz: çift, nim ve bennak say~s~~ olarak verilen rakamlar tam olarak böyle yerlere mutasamf ki~ilerin say~s~~ de~ildir; bunlar, yaz~lan köydeki kay~ tl~~ çift, nimpft ve bennâk büyüklü~ündeki çiftliklerin say~land~r. Dikkat edilirse bazen neferen rakam~yla çift, nim, bennak, caba, m~icer~ed vb. rakamlann~n toplam~~ birbirini tutmaz. Bunun sebebi, baz~~ durumlarda bir ki~inin me- 14 Kr~. M. Öz, "Tahrir Defterlerine Göre Canik Sanca~~'nda Nüfus (1455-1643)", On-dokuzmayis Un~vers~tes~~ E~~t~m Fakültesi Dergin, say~~ 6, Samsun 1991, ss. 173-205.
IS Ayn~~ makale, s. 178 vd. Genelde resm-i çift sistemi için bkz. H. Inalc~k, "Osmanl~
lar-da Raiyyet Rüsumu", Belirten, XXIII (1959), ss. 575-610. Aynca bkz. Yediy~ld~z, Ordu, ss. 71-76.
Bkz. TT 387 (1520 tarihli)'deki kanunnâme, s. 349. Metnin yay~ nlanm~~~ hali için bkz. Yediy~ld~z, Ordu, s. 151.
VEZ~ RKÖPRÜ YÖRES~ NDE ~SKAN VE NÜFUS 519
sel â 1,5 çiftli~e veya bir nim ve bir ekinlü'yere sahip olmas~d~r. Defterde
çift ü r~ fm, nin: ü nîm, ?dm ü bennâk ~eklinde yaz~lan ki~ilere s~kça rastla-n~ r.Böyle yerlere sahip olan ki~ilerin iki farkl~~ toprak parças~ rastla-n~~ (mesela biri
nim di~eri ekinlü) tevârüs etti~i anla~~l~r 18. Biz tablolarda ki~i say~lar~n~~
ve-rirken bu ~ekilde yaz~lanlar~n sahip olduklar~~ yerlerden büyük olan~na iti-bar ettik; yani bir çift ve bir nim 'e mutasarr~f bir ki~iyi çift olarak göster-dik.
~cmal niteli~ini haiz 1520 tarihli defterde ise nüfus hâne ve mücerred olarak tasnif edilmi~tir. Buradaki hâne kategorisinin çift, ?fm, bennâk ve
ca-ba lar~~ ihtiva etti~ine yukar~da zikredilen makalemizde i~aret edilmi~tir 19.
Bahsetti~imiz raiyyet kategorilerinin toplam re Wyci say~s~~ içindeki oran-lar~, toplumun demografik ve sosyo-ekonomik yap~s~n~~ izah etmek bak~-m~ndan önemlidir. Öncelikle ~unu belirtmeliyiz ki, toplam kategorize edil-mi~~ raiyyet say~s~~ Gedegra'da, 14.85'te 2388, 1576'da 8405; Kocakayas~'nda 14.85'te 1044, 1576'da ise 3125 idi (Gedegra'daki 535 neler, 1485'te Koca-kayas~~ ile birlikte hesaplad~~~m~z Gaziler Ovac~~~'n~n yeti~kin erkek nüfu-sun bu iki dönem aras~nda yüzde 235 oran~nda bir art~~~ kaydetti~i gibi bir görünüm ortaya ç~ kmaktad~r. Bununla beraber, bu verilen i biraz ihti-yatl~~ de~erlendirmek durumunday~z; zira bu art~~~n önemli ölçüde kay~tl~~ bekâr (mücerred) nüfustaki patlamadan kaynakland~~~~ a~ikard~ r. ~öyle ki, 1485-1576 aras~nda Gedegra'daki bekarlar~n say~s~~ ise 24 ~~ 'den 1665'e ç~ k-m~~t~r. Yani yeti~kin bekar erkek say~s~~ yüzde 725'lik bir art~~~ göstermi~tir. Buna mukabil, e~er hâne kategorisini, yâni çift, nim, ekznlü ve caba topla-m~n~~ esas ald~~~m~zda art~~~ nisbeti yüzde ~ o6'd~r. Doksan y~ll~ k bir dönem-de nüfusun iki kat~na ç~kmas~~ normal kar~~lanmal~d~r, ama buradaki me-selemiz mücered rakamlarm~ n izah edilmesidir.
14.85'te kay~tl~~ raiyyet nüfusunun yüzde 21'ini te~kil eden bekarlar~n re'âyâ içindeki oran~~ 152o'de yüzde 31-32'ye, 1576'da ise yüzde 5o'nin üstüne ç~kacakt~r. Daha önce ba~ka bir vesileyle i~aret etti~imiz gibi ' Co-ok bu meseleyi irdelerken çe~itli ihtimallere dikkat çekmi~tir. Mücerredlerin kaydedilmesinde esas al~nan k~stas~n de~i~mi~~ olabilece~i, nüfus art~~~~ neti-cesinde geç evlenmelerin yayg~nla~m~~~ olabilece~i vb. üzerinde duran Co-ok 2i,bu konuda kesin bir yarg~ya varmaktan imtina etmi~tir. Bizce de bu
Kr~. Cook, ayn~~ eser, s. 70. özellikle TK 34'de böyle birimlere siklikla rastlan~ r. Öz, "Canik Sanca~i'nda Nüfus", s. 181; kr~. Cook, ayn~~ eser, s. 65.
20 Öz, ayn ~~ tez, ss. 72-74. 21 Cook, ayn~~ eser, s. 26-27.
iki ihtimal ~u veya bu ölçüde etkili olmu~~ olmal~d~r. Yani bekârlann kay-dedilmesine 16. yüzy~lda, bilemedi~imiz bir sebepten, daha fazla özen gösterilmeye ba~land~~~~ ve ayn~~ zamanda nüfusun artmas~~ yüzünden ev-lenmenin bir ölçüde zorla~t~~~~ dü~ünülebilir. Bu iki faktör bir araya geldi-~inde kay~ tl~~ bekar say~s~ n~ n bir önceki yüzy~la oranla inan~lmaz boyutlar-da artm~~~ görünmesi normal say~labilir.
~ ki dönemin kar~~la~t~nlmas~ ndan ç~ kan bir ba~ka önemli sonuç ta, daha önce Cook, ~slamo~lu-~nan ve Yediy~ld~z gibi ara~t~nc~lann eserlerin-de ortaya koyduklar~~ bir hususun, caba say~s~ndaki art~~~n teyid edilmesi-dir 22. Üzerinde kay~tl~~ topra~~~ olmayan evli raiyyet durumundaki caba21a-nn say~s~~ ~öyle idi: Gedegra'da 1485'te 604, 1576'da 2906; Kocakayas~ 'nda 14.85'te 206, 1576'da ~ o99. Buna kar~~l~k çift kaydedilenlerin say~s~~ azalm~~-t~ r. 1485 ve 1576 dönemleri kar~~la~t~ r~ ld~~~ nda, Gedegra'da çift say~s~~ 173'den t 19'a, Kocakayas~'nda ise 18'den 2'ye dü~mü~tür. Witn-çift say~s~~ ise Gedegra'da 872'den 780'e, Kocakayas~'nda 295'ten ~~~ ~ 'e dü~mü~tür. Yörenin bütününde ekinl~i-benna say~s~~ çok az bir art~~~ göstererek 546'dan 583'e ç~km~~t~ r.
Bu istatistik i mâlumat ilk bak~~ta, nüfus artarken re'âyân~ n elindeki toprak miktar~n~n azald~~~~ intiba~n~~ verir; ancak böyle bir görüntü yan~ lt~ -c~d~r. Ba~ka bir vesileyle belirtti~imiz gibi' kay~ tl~~ raiyyet isimlerinin alt~ n-da, o ki~ilerin tasarruf ettikleri belirtilen çift, nim-çift ve ekinlü-benna büyüklü~ündeki arazi miktarlanna bakarak gerçekten ekili olan veya kul-lan~lan arazinin miktar~n~~ bulmak mümkün de~ildir. Zira defterlerdeki vergi (pft-nim ve bennâk resimleri) ve zemin kay~ tlanndan da kolayca anla~~-laca~~~ üzere, baz~~ yerler zemin ad~~ alt~nda kaydedilmi~~ ve buralar~n sahip-leri zeminsahip-lerinin büyüklü~üne göre çift, ?din, bennâk veya dönüm resmi öde-mi~lerdir. Bu zemin sahiplerinin ço~u defterde caba veya mticerred yaz~ lan-lar olmakla beraber asl~nda üzerinde kay~tl~~ çift, nim-çift veya ekinlü-bennâk miktar~~ yeri olanlar~n dahi bazen zemin tasarruf ettikleri görülmektedir 25.
22 Ayn~~ «Cr, s. 97'deki listeler; H. Islamo~lu-Inan, Osmanl~~ ~mparatorlu~unda Devlet ve
Köylü, Istanbul 1991, s. 209, Tablo IV. 5. (Yaln~z bu son tabloda "caba"n~n bekar olarak gösterilmesi yanl~~t~r. Rum eyaleti>nde "caba"lann statüsüyle ilgili olarak a~a~~daki nota bkz.); Yediy~ld~z, Ordu, s. 70, Tablo VII.
23 Bkz. TT 387, S. 349; Yediy~ld~ z, Ordu, s. 150.
24 ÖZ, ayn~~ tez, s. 62, 71; kr~. Cook, ayn~~ eser, s. 38-77.
25 Bunun için özellikle 1574-76 tarihli TK 26, TK 33, TK 34 vb. defterlere bak~labilir. Aynca bkz. Cook, ayn~~ eser, s. 38; öz ayn~~ tez, 72.
VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 52 1
Bununla beraber, topraks~z köylülerin (caba lar~n) önemli bir k~sm~n~n ~u veya bu ~ekilde her hangi bir toprak parças~na tasarruf edemedikleri de hemen hemen kesindir. Gerek zeminlerin gerekse ormanda aç~lan (balta
yerleri) topraklar~ n önemli bir bölümüne mutasarr~f olanlar~n asl~nda caba
yaz~lan ki~iler olmas~na ra~men, söz konusu topraklar~n giderek artan caba nüfusun ihtiyac~n~~ kar~~lamaktan uzak oldu~u aç~kt~r.Bu noktada ~u husu-sa dikkati çekmemiz gerekiyor: Her hangi bir topra~~~ yok gözüken caba la-r~n önemli bir kesimi asl~nda defterde çift, nin: veya bennâk yaz~lan karde~~ veya akrabalar~yla ayn~~ topra~a mutasarnft~. Defterler bu durumu "me'a biradere~” vb. notlarla göstermektedir. Böyle yerlere ortak tasarruf edenler bu topra~~~ mü~tereken veya ayr~~ ayr~~ i~liyor olabilirlerdi; ancak Osmanl~~ merkezi yönetimi aç~s~ndan raiyyet çiftli~inin hukuki bütünlü~ünün ko-runmas~~ esas oldu~u için defterde böyle yerler tek bir ki~inin üzerine kay-dedilirdi 26. Bütün bunlardan ç~kan sonuç, Cook'un da belirtti~i gibi,
top-rak da~~l~m~n~n ilk bak~~ta görülenin aksine nisbeten e~itlikçi oldu~udur r. Yöredeki re'âyân~n durumunu bu ~ekilde izah ettikten sonra büyük ço~unlu~u re'âyâ olmakla beraber sosyo-ekonomik durumlar~ndan dolay~~ s~radan raiyyetlerden ayr~lan baz~~ gruplara ve muaf kaydedilen ki~ilere te-mas edece~iz. Bunlar~n ba~~nda defterlerde Etrâkiye ve seyrek olarak da
yörükân olarak an~lan konar-göçer cemaatler gelir. Defterlerdeki kay~t usülünden bunlar~n asl~nda kaydedildikleri köy ve mezrealarda ikamet et-tikleri ama henüz tam anlam~yla yerle~ikli~e geçmedikleri anla~~l~r. Bu ~e-kilde kaydedilenler asl~nda yukar~da zikretti~imiz kategorilere (çift, nf~n vb.) dahildirler; bu yüzden tablolarda bunlar~n say~lar~n~~ parantez içinde gösterdik. Bununla beraber vergilendirme aç~s~ndan bunlar~n farkl~~ bir statüye tabi olduklar~~ anla~~l~yor. Bunu Etrâkiye'nin kay~tl~~ oldu~u köyle-rin vergi rakamlanndan ç~karmak mümkün oldu~u gibi, özellikle son def-terde Etrâkiye cemaatine sahip her birimle ilgili sayfalarda, bunlar~n vergi-lerinin ne ~ekilde tahsis edildi~ine dair aç~klay~c~~ derkenarlardan da görmekteyiz. Bunlardan tipik olan bir örnek ~öyledir:
"~~bu ka~y~nin re'âyâs~nda mukayyed olan bennalerinden sâhib-i arza oniiç akça ve niyâbete be~~ akçe ve caba bennâklerinden sâhib-i arza sekiz akçe ve sâhib-i niyâbete be~~ akçe ve Etrâkiye reliyâsz tuttu~u ökiizliikkrden
26 Cook, ayn~~ yer, not I. Vezirköprü yöresi için ayn~~ duruma TK 34'de s~kl~kla
rastla-n~yor.
(yani yanm çiftlerden) sâhib-i arta yedi buçuk ve niyâbete dahi kezâlik yedi buçuk akçe; maadas~~ Etniklye sâhibine ve eker bennâk ile caba bennâkden niyibete be~er akçe ve maadas~~ sâhib-i Etraly. eye oldu~u tafsfl ve tas-
rih »28.
Benzer kay~tlardan da yararlanarak ~u sonuca vanyoruz: Yörede 57 akçe olan çift resmi 'nin 27 akçesi Etrâkiye sâhibine, yani Etrakiye'nin tabi oldu~u timar (zeamet veya has) sahibine, 15 akçesi sâhib-i arza, yani Etrâ-kiye'nin topra~~n~~ kulland~~~~ timarl~ya ve 15 akçesi de niyâbet hissesi sahi-bine aitti. (Serbest timarlarda niyâbet gelirinin ayr~ca yaz~lmad~~~~ ve sâhi-b-i arza ait oldu~u mâlumdur). Bennak(ekin1ü) resminin 8 akçesi Etrâkiye sahibine, 5 akçesi timarl~ya ve 5 akçesi niyâbete, caba resminin ise 8 akçe-si Etrâkiye sahibine ve 5 akçeakçe-si niyâbete tahakçe-sis ediliyordu. Ayn~~ yerlerdeki âdet-i a~nam ve bâcl-~~ heva gelirleri ise Etrakiye sahibi ile niyâbet hissesi-ne mutasamf olan ki~i taraf~ndan e~it olarak bölü~ülüyordu'.
Etrâkiye yaz~lanlann k~r nüfusu içindeki oran~na gelince, 1485-1576 aras~ nda tedrici bir azalman~n vuku buldu~u gözleniyor. Gedegra kazas~ n-da 1485'te 386 ki~i böyle yaz~lm~~ken bu say~~ 152o'de 292'ye dü~mü~; 1576'da ise 539'a ç~ km~~t~r. Ekteki tablolardan anla~~laca~~~ üzere genel nüfus içinde Etrakiye'nin pay~~ 1485'te yüzde 15'in hemen alt~ndayken 1576'da yüzde 6 civar~nda kalm~~t~r. Kocakayas~'nda ise sadece 1485'te Göl nahiyesine ba~l~~ Sarayc~ k köyü halk~~ bu ~ekilde yaz~lm~~t~ r (70 ki~i). TT 37'de "yörük bennakler" olarak geçen bu köyün halk~~ (TT 37, S. 658), 1576 tarihli TK 34'de ise (v.1 o3 a-b) 68 caba ile 121 ~nticerred'den ibaret olarak gösterilmi~tir. Bu tarihte, evli olanlar~n caba, yani caba-bennâk kayde-dilmelerini ve 1485'te ayn~~ köy halk~n~n yOriik bennâkkr olarak nitelenmesi-ni dikkate al~rsak asl~nda bu köy halk~n~n statüsünü 1576'da da ayn~~ ol-du~u sonucuna varabiliriz. Buna göre Kocakayas~~ nüfusunun 1485'te yüzde 6's~, 1576'da ise yine yüzde 6's~~ röriik bennâk statüsündeydi.
Etralciye'nin yan~nda "özel statülü raiyyet" olarak nitelenebilecek bir ba~ka grup da çeltükçülerdir. Gerçi defterlerde bu ad alt~nda yaz~ l~~ bir ce-maat yoksa da Gedegra'ya ba~l~~ Çeltek köyü halk~n~n çeltük hizmetini ifa ettikleri ve bunun kar~~l~~~nda da çift resmibi sabit ve dü~ük bir oran üze-rinden ödedikleri görülüyor. 3°.
" TK 34, v. 50a.
2<) Ayni yer.
TK 34, v. 32b. Buradaki kay~t ~öyledir: "mezbur karye re'âyâs~~ mâdâmki çeltük hidmetin ideler, çiftlüsü ve ekinlüsü ve cabas~~ onbe~er akçe virürler". Vergi miktarlar~ndan, bunun on akçesinin sipahiye, 5 akçesinin mydb~t'e ait oldu~u anla~~l~yor.
VEZIRKC/PRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 523 Bir ba~ka grup ise 15. yüzy~lda yard~mc~~ askeri hizmetler ifa eden k~r kökenli müsellemlerdir ki, bunlar, di~er baz~~ muaf gruplar gibi, 16. yüzy~l ba~lar~nda raiyyet statüsüne geçirilmi~lerdir 31. I 485'te Gedegra'da 69 müsellem, Kocakayas~'nda ise 6 müsellem kay~tl~d~r; 1576'ya gelindi~inde Gedegra'daki müsellem say~s~~ 249 ç~ karken Kocakayas~'nda hiç bir müsel-lem kaydedilmemi~tir. Kabaca ifade edersek, Gedegra k~r nüfusunun yüzde 3 kadar~~ müsellemlerden olu~maktayd~.
Di~er bir grup ise bazen "el-muafiye" genel ba~l~~~~ alt~nda toplu ola-rak yaz~lan, bazen de "zâviyedar", "imam ve hatib" gibi terimlerle yapt~~~~ i~ler belirtilen bir tak~m ki~ilerden müte~ekkildir. Bunlar~n büyük ço~unlu-~u, t~ pk~~ müsellemler gibi, 16. yüzy~lda raiyyet statüsüne indi~ilmi~tir32. Bu durumdaki ki~ilerin say~lar~~ tablolarda gösterilmi~tir. Topluca ifade et-mek gerekirse bunlar~n say~s~~ Gedegra'da 1485'te 94 iken (cY0 2.8) 1576'da 191'e ç~km~~~ (°/0 2.2); Kocakayas~'nda ise 3~~ 'den (Y0 2.6) 19'a (<3/0 0.6) dü~mü~tür.Bu grubun her iki dönemde de 2 ki~isi "duag~i" olarak yaz~l~-d~r. Bunlara ek olarak, Gedegra'da 1485'te 15 ki~i "ama", "pir-i fâni" vb. olarak yaz~llyken ayn~~ dönemde Kocakayas~'nda 18 ki~i bu ~ekilde kaydo-lunmu~tu. Yine ayn~~ dönemde Gedegra'da 20 ki~i sipahizâde, 8 ki~i ku~-çu, ~ o ki~i hizmetkâr, 5 ki~i kale hizmetkar~~ olarak yaz~lm~~t~r. Yörede ay-r~ca g ki~ilik bir Koyun Baba müridleri cemaat~~ vard~r33. 1576'da ise sipa-hizâde say~s~~ (Gedegra'da) 3o'a ç~karken 18 ki~i tülekçi ve kayac~~ (ku~~ ye-ti~tiricileri) olarak kaydolunmu~tur. Ayr~ca 4 ki~i de kale hizmetkâr~~ göre-vini yürütüyordu. Bu dönemde 22 ki~inin "hâric raiyyet" olarak deftere kaydedildi~ini de görmekteyiz. Bunlar daha önce deftere yaz~lmam~~~ veya her hangi bir sipahiye ba~l~~ olmayan ki~ilerdir 34.
Osmanl~~ ta~ra toplumuna ili~kin bilgilerimiz ve yukar~da anlat~lanlar ~~~~~ nda Gedegra ve Kocakayas~~ kazalar~ n~n her birindeki sosyal yap~y~~ ~u
Kr~. Yediy~ld~z, Ordu, s. 81-82; öz, "Canik Sanca~~nda Nüfus", s. 187.
32 öz, ayni yer. TT 387'de "el-muafiye timar-~üd", "el-muafiye raiyyet~üd" gibi
ibârele-re rastlan~r (s. 630, 665, 687 vs.). Osmanl~~ vergi sisteminde muafl~k meselesi için blcz. Inal-c~k, ayn~~ makale, ss. 598-601.
33 Bkz. TT 37, s. 590. Çeltek köyündeki bu toplulu~un türbesi Osmanc~k'ta bulunan
ve Fatih ve II. Bayezid dönemlerinde ya~ad~~~~ anla~~lan Koyun Baba'ya ba~l~~ oldu~u ileri sürülebilir. Koyun Baba ile ilgili menkabeler ve türbesi için bkz. rurt Ansiklopedisi, C. 3, ss.
2093-94 ve 2101. Zeki Gürel'in Koyun Baba hakk~nda Türk Kültür Tarihi Içerisinde
Ço-rum Sempozyumu (26-27 Temmuz 199 O'na sundu~u bildiri yak~nda yay~nlanacakt~r.
34 Osmanl~larda "hâric raiyyet" meselesinin çe~itli yönlerini ayr~nt~l~~ olarak irdeleyen
bir ara~t~rma için blcz. Oktay özel, "XV-XVII. Yüzy~llarda Osmanl~~ Toplumunda "Hâric Raiyyet", Türk Dünyas~~ Ara~t~rmalan Dergisi, 43 ( ~~ 986), ss. 159-17 1.
~ekilde tan~mlamak mümkündür: Her bir kazada sivil (adli-idari) idarenin ba~~da /cad~~ bulunmakta ve /cad~~ idareyi bizzat ve/veya ndibleri marifetiyle yerine getirmekteydi. Kad~~ 'n~ n maiyyetinde baz~~ görevlilerin bulundu~u ve
asayi~~ ile ilgili meselelerde zaim ve sipahilerle i~birli~i yapt~~~~ belirtilmeli-dir. Yine her bir kazan~n birer zeamet olarak te~kilatland~~~~ ve özellikle 1485 civar~nda Gedegra zaimi olan Tâceddin Be~'in oldukça nüfuzlu bir ki~i oldu~u anla~~lmaktad~r'. Gedegra kalesinde kaleyi korumakla yükümlü askeri görevliler, kalenin çe~itli ihtiyaçlar~n~~ gören hizmetkarlar ve son olarak da baz~~ reayan~n bulundu~u anla~~l~yor ki, bu reayân~n da kalenin baz~~ i~lerinde çal~~t~~~~ anla~~l~yor'. K~r kesiminde sipahiler ve az say~da mülk sahibi toplumun en üst tabakas~ n~~ olu~tururken sipahizadeler, müsellemler, zaviyedarlar, imam ve hatibler gibi muaf veya yar~-muaf ke-simler onlan izliyordu. Sipahiler sava~~ zaman~nda sefere gidiyor, bar~~~ za-man~nda ise köylerde asayi~i sa~l~yor ve köylüleri denetimi alt~ nda tutu-yorlard~. Hiç ~üphesiz sipahilerin bu denetimleri s~k s~k köylü üzerinde bir bask~ya dönü~ebiliyordu. Böyle durumlarda kad~ 'n~ n görevinin önemi ve dengeleyici rolü ön plana ç~k~yordu. Tabianyla, kad~'lar~n her zaman adil ve dürüst olduklar~~ söylenemezse de, Osmanl~lar~n ta~ra idaresinin askeri-idari ve adli-askeri-idari kollar~n~~ bir denge içinde te~kilatland~rd~ klan belirtilme-lidir".
K~r toplumunun büyük k~sm~~ s~radan köylülerden olu~uyordu. Büyük ölçüde hububat tanm~, bir ölçüde hayvanc~l~k ve daha küçük çapta da meyve-sebze yeti~tiricili~iyle u~ra~an yöre köylüleri, bu faaliyetlerden elde ettikleri ürünün belli bir miktar~n~~ (tar~m ürünleri için yüzde 20'sini) sipa-hilere, vak~flara veya mülk sahiplerine vergi olarak veriyorlard~ ". Sahip ol-duldan topraklar~n büyüklü~ü bak~m~ndan köylüler aras~nda baz~~ farkl~l~k-lar bulundu~u bir gerçektir; ancak yine de toprak kullan~ m~ nda çok büyük e~itsizliklerin olmad~~~~ söylenebilir. K~r toplumu içinde özellikli bir
35 Bkz. 1485 (takriben) tarihli TT 41, ss. 12-14. Buradan Tâceddin Be
~'in toplam y~ l-l~k gelirinin 95.572 akçe oldu~u, bunun 3215 akçesinin mülk olarak tasarruf edildi~i anla~~-l~yor. TT 37'deki iki kay~ttan (s. 579, 589) daha sonra iki köyün kendisine temlik edildi~i anla~~l~yor.
Blcz. Ekteki Tablo IV'ün alt~ ndaki not.
37 H. Inalc~k, The Ottoman Empire-The Classical Age, 1300-1600, Ing. terc. N. Itzkowitz-C. Imber, London 1973, S. 104-
Rum Eyâleti'nde miilikâne-divani sistemi uygulanmaktayd~~ ye ö~ür oran~~ be~te bir idi. Bu sistemle ilgili olarak bkz. Ö.L. Barkan, "Malikâne-Divani Sistemi", Türkiyede Toprak
Meselesi, Istanbul 1979, ss. 151-208. Sistemin Vezirköprü yöresindeki uygulan~~~~ için 6
VEZ~RKÖPRÜ YORES~NDE ~SKAN VE NÜFUS 525 grup, asl~nda yerle~ikli~e geçmi~~ olmakla beraber henüz konar-göçer hayat tarz~ n~~ tamam~yla terketmemi~~ olan "Etrâkiye" idi.
TABLO III: VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE KAYITLI VE TAHMINI NÜFUS
(Nefs-i Kal'a-i Gedegra Dahil)*
Nâhiye/Kazâ I 485 1520 1576
Nefer Tah. Nüf. Nefer Tah. Nüf. Nefer Tah. Nüf.
Gedegra 2678 8034 3605 10815 8712 26136
Kocakayas~~
(Zeytun) 1157 3471 1537 4681 3144 9432
Toplam 3838 ~~ 5o5 5142 15426 ~~ 1856 35568
(x) Tahmini nüfus, (nefer x 3) formülüne göre hesaplanm~~t~r. Yörede takriben ~ oo ti-mani, 60-65 mülk sahibi bulunmaktayd~. Timar sahiplerinin maiyyetleri ve aileleriyle mülk sahibi bulunmaktayd~. Timar sahiplerinin maiyyetleri ve aileleriyle mülk sahiplerinin ailele-rinin tahminen 800- ~~ 000 ki~i oldu~unu farzedersek, yukar~daki toplam nüfusa bu rakam~~ ekleyip görenin toplam tahmini nüfusuna ula~~nz.
Yöre nüfusundaki de~i~melere bakt~~~m~zda, Nefs-i Gedegra'n~n nüfu-sunda pek kayda de~er bir de~i~ikli~in olmad~~~~ görülür. 1485'te be~~ ma-halleden olu~an Nefs-i Kal'a'n~n bir mahallesi 16. yy.da ortadan kaybol-mu~tur. Kale içindeki kay~tl~~ nefer say~s~~ 1485'te 62, 152o'de 58 ve 1576'da 97 idi. Bununla beraber ilk iki dönemde kaydedilenlerin tamam~na yak~-n~n~ n hâne olmas~~ muhtemelken, 1576'daki hâne say~s~~ 54 oldu~undan kale nüfusunda pek bir de~i~iklik olmad~~~, kale muhaf~zlar~~ hariç toplam tah-mini nüfusun 300 civar~nda bulundu~u ve kale muhaf~zlar~, kad~~ ve maiy-yeti hesaba kat~ld~~~nda yakla~~k 350 ki~inin kalede ya~ad~~~~ söylenebilir. Bu hâliyle Nefs-i Kal'a-i Gedegra mahallelere bölünmü~~ olmakla beraber orta boy bir köy hüviyetindedir.
K~r kesiminin nüfusunda ise, gerek 1485-1520, gerekse 1520-1576 ara-s~ nda kayda de~er art~~lar~ n vuku buldu~u gözleniyor. Bir bütün olarak
yörenin nüfusu 1485'te tahminen 1 1 - 12.000 ki~i iken bu say~~ 1520'de 15-'6 bine, 1576 itibariyle ise 35-36 bine yükselmi~tir". Böylece 1485-1576 aras~ nda yöre nüfusunun yüzde 200 oran~ nda artt~~~~ ve 1520-1576 aras~~ esas al~ nd~~~nda ise art~~~n yüzde 130 civar~ nda gerçekle~ti~i söylenebilir. Bu çapta bir nüfus art~~~~ 16. yüzy~l Anadolusu'nun di~er baz~~ yörelerinde de de gözlemlenmi~~ ve bu asr~ n ikinci yar~s~ndaki sosyal huzursuzluklar~n en önemli sebeplerinden birisi olarak telakki edilmi~tir'.
Yöre nüfusunun yap~s~~ ile ilgili olarak son bir hususu da belirtelim: 15 ve 16 nc~~ yüzy~l tahrir defterlerinin incelenmesinden yöredeki nüfusun tamamen müslümanlardan olu~tu~u, yani yörede gayrimüslimlerin ya~a-mad~~~~ anla~~lmaktad~ r. Bundan da bu yörelerin Türkle~me ve ~slamla~ma sürecinin Osmanl~~ fethinden önce tamamland~~~~ sonucu ç~kar~labilir.
Sonuç
Bütün bu anlat~lanlardan nas~l bir sonuç ç~karabiliriz? 1520'den önce-ki dönem, Yavuz Selim'in ~ah Ismail taraflar~na kar~~~ düzenledi~i harekat~~ da kapsad~~~ndan, orta-kuzey Anadolu'nun demo~rafik tarihinde bu döne-min do~al geli~meler kadar, göç, yeni yerle~meler vb.ye de sahne oldu~u-nu dü~ünmek yanl~~~ say~lamaz. Buoldu~u-nunla birlikte, iskan yerlerinde mü ~a-hede olunan istikrar, bu dönemde yöremizde meydana gelmi~~ olmas~~ muhtemel sars~ nt~~ ve çalkant~lar~n büyük boyutlarda olmad~~~ n~~ dü~ündürüyor. Her ~eye ra~men yöreden d~~ar~ya ve d~~ar~dan yöreye baz~~ göçlerin vuku bulmu~~ olabilece~i kuvvetle muhtemeldir'. 1520-1576 ara-s~ndaki nüfus art~~~n~n Anadolu'nun pek çok yöresinde de görülmesi, bize bu art~~~n büyük ölçüde tabii bir art~~~ oldu~unu dü~ündürmektedir. Bu büyük çaptaki nüfus art~~~ n~n beraberinde bir tak~m meseleleri de getirdi~i ve nüfus tazyiki yüzünden ya~anan bunal~ml~~ bir dönemden sonra Anado- " Bu tahminler, ilgili tablodan da anla~~laca~~~ üzere, nefer x 3 formülüne dayan~ r; ancak 1576'da bekklar~n nüfusun neredeyse yans~m te~kil ettikleri hesaba kat~ l~ rsa bu forrnülle bu dönemin nüfusu öncek dönemlere göre oldukça yüksek ç~ kar. Bir hâne'nin 5 ki~iden olu~tu~u varsay~ m~yla nüfusu hesaplarsak yöre nüfusu 14.85'te yakla~~ k 15.000; 1520'de 18.00o; 1576'da ise 29-30.000 olarak tahmin edilebilir. Tahrir defterlerindeki ra-kamlara dayanarak nüfusun nas~ l hesaplanabilece~i konuslyla ilgili tart~~malariçin bkz. N. Göyünç, "Hane Deyimi Hakk~ nda", IUEF Tarih Dergisi, 32 ( '979), S. 331-48.
' Bu konu Cook'un eserinde aynnt~l~~ olarak tart~~~lm~~t~ r.
VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 527 lu'nun genel nüfusunda hat~n say~l~r bir azalman~n meydana geldi~ini ima eden baz~~ delillere sahibiz 42. Ekilebilir arazi miktanndaki geni~leme-nin nüfus art~~~ h~z~n~n çok gerisinde kalmas~, tar~m teknolojisinde verimli-li~i büyük çapta artt~rma~a yarayacak yenililderin görülmemesi dikkate al~n~rsa, 17 nci yüzy~l ba~lar~nda nüfusta bir azalman~n meydana gelmesi-ni tabii kar~~lamak gerekir.
EKLER
TABLO IV NEFS-~~ GEDEGRA VE MAHALLELERI
Mahalle ~~ 485
Nefer
1520 Nefer
1576
Nefer müzev. müc. müderris
I -Kaledibi 26 23 38 21 16 ~~ 2 - Hatib 19 ~~ 7 22 14 8 3 - Dere ~~ o 9 21 IO Il 4-Kal'a-i küçük 4 5 16 9 7 5 - Germiyon 3 x x Kale merdleri — 20 - TOPLAM 62 54+20 97 54 42 i
Gedegra halk~n~n vergilerden muafiyeti bütün defterlerde belirtilmi~tir: "kal'a civar~nda olduklar~~ eclden kadimden rüsi~m-örfiye ve behrehat ve avanz-~~ divaniye virügelmemi~ler, girü hemân ber-karar virmeyüb mu'af ve müsellem olalar; amma resm-i tezvic ve cerime vaki oldukca suba~~ya virügelmi~ler, girü vireler." Bkz. TT 37, s. 6o6. Bu kay~t özü ayn~~ kalmakla beraber, baz~~ de~i~ikliklerle müteakip defterlerde tekrarlanm~~t~r. Kr~. TT 387, s. 681; TK 34, v.41 a. Bunlarda resm-i tezi& ve eerfine 'nin kime verildi~i belirtilmemi~tir.
TABLO Va:
GEDEGRA NAH~YES~~ NÜFUSU (1485) (Nefsi Gedegra hâriç)
Nahiye Nefer Çift Mm Bennak Caba Mücerred m.v. Etrak Di~er S. Ta~an 2350 16o 764 249 554 399 26 (386) 198
Kabakoz 268 13 1o8 13 50 50 2 — 32
TOPLAM 2618 i73 872 262 604 449 28 (386) 230
Aç~klamalar : Etrak ka egorisinin 20'S~~ "Di~er", kalan~~ ise çift, bennak, caba ve
mücer-red aras~ndad~r. Gedegra'da 46 zaviyedar, 12 imam ve hatib, Kabakoz'da ise ~~ zaviyedar
"Di~er" sütununa dahil olan "muarlar aras~ ndad~ r. "Di~er" sütunu ~u unsurlardan olu~u-yor: Gedegra'da 49 müsellem, 65 muaf, 20 sipahizade, 8 ku~çu, 2 duagu, 10 ama, pir-i fani vb., 20 Etrak, to hizmetkk 5 kale hizmetkan ve 9 ki~ilik müridan-~~ Koyun Baba;
Kaba-kofda 20 müsellem, 7 muaf, 5 ama vb. "m.v.", yani "mea veledihi" sütununda
gösterilen-ler, defterde babalanyla birlikte yaz~lm~~~ ve "noter" rakam~na dahil edilmi~~ olmakla bera-ber, tek tek nüfus kategorilerinde yer almayan ki~ilerdir.
TABLO Vb:
KOCAKAYASI NAH~YES~~ NÜFUSU (1485)
Nahiye Nefer Çift Mm Bennak Caba Mücerred m.v. Etrak Di~er G.Ovaci~i 23 ~~ 4 105 3 t 38 35 5 — 13
Göl 529 14 127 98 91 106 5 70 18
Zeytun 397 — 63 155 77 57 33 — 12
TOPLAM 1157 18 295 284 206 198 43 70 43
Aç~klamalar : "Di~er' sütunu, G.Ovac~~~'nda 5 müsellem, 7 ama vb. ve t ~erik(?)'ten;
Göl'de t müsellem, rt muaf, 6 ama vb. den; Zeytun'da ise, 7 muaf ve 5 ama vb. den olu ~-maktad~r.
VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 529 TABLO VIa/ ~~
GEDEGRA KAZASI NÜFUSU (1520) (Nefs-i Gedegra hâriç)
Nefer Hane Mücer. müsel. muaf Etrak s.zâde zav. di~er
353 ~~ 207 980 61 21 292 IO 27 69
Not: "Di~er" de 13 pir-i fâni, 2 malül, 7 imam, 7 sayyad, 29 ki~ilik 2 cemaat, 6 ki~ilik
veledan-~~ Seyh Mezid, 5 ki~ilik kale hizmetkân vard~r. Etrak'in 90'~, muaflann ise 5'i mücerred'dir.
TT 387'de verilen nüfus toplam~nda ise Etrak, muaf ve imam ve sayyadlar hariç "di~er " sütunundakiler "re'âyâ" aras~nda yaz~lm~~t~r. Aynca Gedegra kalesi halk~~ da bu toplama dahildir.
Defterde verilen toplam rakamlar ~öyledir:
TABLO VIa/2: Nefer kad~~ imam sip. zâvi- say-
hatib zâde yedar yad
müsel- lem mül. kale R eâ ya hâne mücer. Top. 3595 ~~ 7 9 24 7 62 20 2397 1093 3490
Bizim tek tek kay~tlar~~ toplayarak buldu~umuz yukar~daki toplama (3531) Gedegra ka-lesi nüfusunu (54 raiyyet ve 20 kale mülaz~m~n~) eklersek 3605 rakam~na ula~~nz. Defter
toplam~~ her ne kadar 3595 ise de, toplam~~ olu~turan rakamlara bak~ld~~~nda bunun 3620 olarak düzeltilmesi gerekti~i görülür. Defter toplam~ nda, pir-i fani ve malül yanlanlar mücerredlerle birlikte toplanm~~t~ r.
TABLO VIb:
KOCAKAYASI KAZASI NÜFUSU (1520)
o) b) Nefer (Rey) hane müc. p.nat. mâlül müsel- lem zaviye- dar
merdân kad~~ GENEL TOPLAM
1537 1063 467 7 8 6 Il 1 ~~ 563
1588 1114 474 9 51614 ~~ t ~~
Not: a) k~sm~~ bizim hesab~m~z~n sonucunu, b) k~sm~~ ise defterdeki top am rakamlan yans~t~yor. Aradaki fark~n sebebi, "evkaf ve emlak" fasl~ndaki hane say~s~ n~n asl~nda 72 iken 123 olarak gösterilmesinden kaynaklanm~~t~ r. Öbür fas~llann (Hassa-i hümayun, kale merdi timarlan ve erbab-~~ timar) sonuçlar~~ ile bizim sonuçlar~m~z ise t~pat~ p ayn~~ ç~ km~~t~ r.
TABLO VIIa:
GEDEGRA KAZASI NÜFUSU (1576) (Nefsi Gedegra hariç)
Nahiye Nefer Çift Nim Bennak Caba Mücerred Etrak Di~er Gedegra 7570 io6 592 304 2532 3826 (539) 210
Kabakoz 510 9 i oo 7 I 7 t 223 — —
G.Ovac~~~~ 535 4 88 24 203 216 — —
TOPLAM 8615 t 19 780 335 2906 4265 (539) 210
Aç~klamalar : Et~okiyehin parantez içinde yaz~lmas~n~n sebebi, di~er sütunlardaki ra-kamlara dahil olmas~ndand~r. Yine yukar~daki kategorilere dahil di~er baz~~ zümreler ~unlar-d~r: Gedegra'da: 42 muaf (raiyyet olmu~), 30 sipahizâde, 145 zâviyedar ve zâviye reâyas~, 18o müsellem, 18 kayac~~ ve tülekçi, 4 kale hizmetkân, 2 duaguy, 2 imam-hatib, 22 hariç raiyyet ve 172 ki~ilik muhtelif cemaat mensubu. Kabakoz'da 40, Gaziler Ovac~~~'nda ise 29 müsellem.
TABLO VIIb:
ZEYTUN KAZASI NÜFUSU (1576)
Nahiye Nefer Çift Nim Bennak Caba Mücerred Di~er
Zeytun 1380 — 54 129 450 745 2
KOCakayaSI I 764 2 57 t i9 649 920 t 7
TOPLAM 3144 2 I I I 248 1099 I 665 19
ISKAN YERLER' VE NÜFUS (1485-1576) (Nefer olarak) Nahiye-i Gedegra
Birim 1485 1520 1576
~~ - K. Köprü 50 t 25 363
VEZ~RKÖPRÜ YÖRES~ NDE ISKAN VE NÜFUS 531
Birim 1485 ~~ 52o 1576
3 - K. Kayalu 14 23 67
4 - K. Adatepe 69 95 23!
5 - M. Lalacuk
6 - K. Akviran maa M. Temürta~~ (1520 ve 30 55 168 1576'da K. Alcviran ve M. Demrek (?)
7 - K. Karap~ nar — — 8 - K. Avdun 53 88 144 9 - K. Kü~ne 5 3 9 ~ o - K. Çaltucak 3 10 12 1 ~~ - K. Kavraz 19 38 77 12 - K. E~de~~ 44 6g 148 13 - M. Kohac (?) 14 - K. Karkucak 31 37 49 15 - K. ~rem 25 40 74 16 - K. ~rema~ac~~ 38 71 127 17 - K. Ta~luöyük 25 31 151 18 - K. Bedne 31 ~~ 3 40 19 - K. Çekmedan 12 19 76 20 - M. Çalmanc~ k — — (K.) -
21 - M. ~eyh Aziz ve M. Buruncuk ~~ 6 18 44
22 - K. Gedür 26 16 124 23 - K. Kabaklu 12 16 36 24 - M. Yumr~(ca)ta~~ 4 -- 25 - M. Göl 5 -- — 26 - K. Ayvalu 26 26 lo ~~ 27 - K. Kuyucak ve 22 - 85 M. Viranc~k ? ? __ 28 - K. Bayramköy 16 19 44 29 - K. Gulam 29 66 104
3o - K. Çak~ roba mea Kebesüz 5 7 24
31 - K. Bulutalan 28 28 51 32 - M. Simre — — — 33 - K. Çeltek 47 64 85 34 - K. ~ncesu 43 75 194 35 - K. Çalman I 7 53 bol q6 - K. Göbek ~~ 5 ? 39
Birim 1485 1520 ~~ 576 37 - K. Sultangazi — — 7 38 - M. Viran-~~ Küçük — — 39 - K. ilbe~~ to ~~ 3 44 4o - K Zirne (?) 34 36 77 41 - K Çok~ükürden 4 12 25 42 - K. Yenitam 19 23 58 43 - K. Ya~c~~ 21 20 119 4.4 - K. Karacaviran 8 12 52 45 - K. Kulyar~~~ 22 20 14 46 - K. Filak (?) 15 14 28 47 - K o~ürlü 14 16 55 48 - K imircik-i Küçük ve K. imircik 15 14 41 49 - K Musac~k 22 25 58 50 - K. Tahir ~~ 7 22 51 51 - M. Astavlaz — — ~~ 52 - M. De~ranos — — — 53 - K. Güder 6 9 22 54. - M. Kürtyaz~/Güderyaz~~ — — — 55 - K Külek 47 42 47 56 - K. Kökse (Gö~se) 41 41 58 57 - K Ya~anözü 14 32 115 58 - C. Be~lü 21 14 (K) ~~ 16 59 - K Ya~~basan nd. Sürlü 25 27 21 6o - M. Kebir 1 4 3 61 - M. Elmalu 4 2 (K) 17 62 - K. Göllüalan 3 Il 59 63 - K. Samukalan 6 6 26 64 - K. Kozlukuyu — — — 65 - K. ~eyhköy — 3 26 66 - K. Karaovac~k 3 ? 4
67 - K Zaviye-i ~eyh ümmet 5 1 (sadece zav.)
68 - K Göynükhisar~~ 25 28 85
69 - K. Kalyon (?) 14 23 44
70 - K Teslimviran~~ 6 14 32
71 - M. Kozp~nar~~ 4 5 20
72 - K. ishakalan 9 8 to
VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 533
Birim 1485 ~~ 52o 1576
74 - K. K~z~lcaviran to 16 35
75 - K. Anarlu (be-nam-~~ Mardarsu) 59 58 76
76 - M. K~rancebi (?) — — —
77 - M. Akviran — 8 ?
78 - C. Etrakiye-i Sarayc~ k ve M. Narlu 86 105 228
79 - K. hakl~~ 48 79 ~~ 20 8o - K. Derekürt 24 27 64 81 - M. Viranhamid — — — 82 - M. Çukurviran — — — 83 - K. Halkahavl~~ 12 13 39 84 - K. K~l~çgüney 14 16 35 85 - K. Borukgöl 17 32 123 86 - K. Martaz 24 19 43 87 - K. Yahyaköy 13 ~ g 21 88 - K. Karacaviran(-1 di~er) 3 5 15 8g - K. Bah~ayi~~ 27 20 61 - K Kariu/K~rlu 90 K. gi - K. Çal(~) köy 17 8 30 ii 52 20 92 - K. Kovac~k io ~~ ~~ 52 93 - K. Timarc~k 4 7 23 i 94 - K. Ankalan 2 5 23 95 - M• ( 7) 2 - - 96 - K. ~ldöndü 37 41 40 97 - K. Gökçe 28 26 53 98 - K. Kiraslu 24 22 37 gg - M. Devlet~ah — — —
ioo - K. Üre~ir nd. Çerisayan 17 ~~ g 36
101 - K. ~eyhyeni 27 33 34
102 - K. ~lmi~~ (~lmen ?) 17 30 67
~~ o3 - K. Ac~ kovuk (Ac~ kuyu) — —
104 - M. Viranc~k 2 2 (K.) g 105 - K. Elmalu 2 --- - 106 - K. Sülemi~~ g 16 27 107 - K. Sarayc~k 25 36 48 ~ o8 - K. Yaz~ kürd ii 20 21 iog - K. Buçukçift 13 14 35
Birim 1485 1520 1576 ~~ to - K. Kula~uz 12 18 47 111 -K. Kavu~ub 12 41 58 112 - K. Ko~alu 28 13 32 113 - K. Belviran 14 5 to 114 - K. Çayçukuru — — — 115 - K. Ba~alan 3 27 (M.) ~~ 116 - K. Esen 35 44 107 117 - K. To~an 13 to 6 118 - K. Esenbe~~ 50 49 91 119 - K. Dikenlüce 3 8 28 120 - K. Ortaklu/Ortaklar 29 48 73
121 - K. Çavuldur (1576'da M. Çavuldur 81 102 153
ve Çobanviran~~ ile birlikte)
122 - M. Kayalu — — (K.) — ~~ 23 - K. Ko~abumu 15 34 loo 124 - K. Garetbükü 8 13 44 125 - K. ~ldengüney 28 25 39 126 - K. Sitti (?) 2 — (M.) — 127 - K. ~ldik 40 44 145 ~~ 28 - K. Çömi 3 13 31
129 - K. Be~viran ve M. Etsand~k 85 144 K.B. viran: 200 K. Ersand~ k: 87
1520 ve 1576'da ilave olunan köy ve mezraalar:
Birim 1520 1576
- M. ~tkulu 2 8
2 - M. Çergan (?)
3 - M. Adal~~ 2
4 - M. Taban~yass~~ (~ 52o'de M. Susus ile) 5 - M. Uzunlu
VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 535 Birim 1520 1576 7 - M. Kuba~dan (?) — (K.) 6o* 8 - M. Çeltek x — 9 - M. ~eyh x 11 ~~ o - M. Küçükö~ürlü x 3 i I - M. ~.:Jryan x 4
I 2 - M. Halil Baba tabi-i K. Güllüalan x 29
1 3 - M. Kozolu~u tabi-i K. Güllüalan x 15
14 - C.-i K~l~ç v. Halil** x 172
15 - M. To~an~ah x —
16 - K. O~uzlu (hâli ve harab) x —
17 - M. tabi-i K. Bah~ay~~~ x —
18 - M. Mehmed ve mezâri der K. Doyran x —
19 - C. Etrakiye-i Geçili x 71
* "~arklu tâifesi gelüb ~enledib ziraat ider" (TK34, v.48a). *e "Dulkadir'den gelmi~~ cemaatdir" (TK 34, v. 52a).
Aç~ klamalar : K: Karye, M: Mezraa, C.: Cemaat, x: Bu tahrirde yok; -: nüfus yok. Önceden mezrea olup sonradan karye olan yerlerin durumu ilgili sütunda nüfus rakam~~ ve-rilmeden gösterilmi~tir. Nahiye-i Kabakoz Birim 1485 1520 1576 i - K. Kanl~c~~ (?) 50 51 127 2 - M. ~eyhler 7 9 18 3 - K. Sarayc~ k 44 59 93 4 - K. Ball~k 15 16 18 5 - K. Ba~ac~ k 55 60 93 6 - K. Kank 23 34 55 7 - K. Çal 27 30 49 8 - K. K~z~lcakoy 47 51 58 9 - M. Esenlüyeri x x —
Not: Kabakoz bütün dönemlerde Gedegra'ya ba~l~~ idi; 152o'de nahiyeler yaz~lmad~-~~ndan bu köyler Gedegra köyleri aras~ nda verilmi~tir.
Nahiye-i Gaziler Ovac~~~~ Birim 1485 1520 1576 I - K. Karaköy 8o 91 158 2 - K. Kürd 22 27 50 3 - K. Bal~ldu (Bal~klar) 16 20 6o 4 - K. Yedideresi 19 18 57 5 - K. Durucasu 5 Il 40 6 - K. Kanutatlu 14 9 10 7 - K. Salur 36 58 89 8
-
K. Kozalan 39 33 7'Not: ~~ szo'de Yedideresi köyü Gedegra, di~er köyler Kocakayas~~ kazas~~ içinde yaz~l~d~r. 1576'da bütün nahiye Gedegra'ya ba~hyd~.
NAH~YE/KAZA-~~ KOCAKAYASI (ZEYTUN): Nahiye-i Göl (Kocakayas~)
Birim 1485 1520 1576 ~~ -K./Nefs-i Göl 44 71 152 2 - M. Sorukderesi — 6 (K) 55 3-K. Kurdgirrnez ~~ o I 6 29 4-K. Has(an)be~~ 24 65 134 5-M. Bal~kl~su to 20 ? 6-M. Koramazözü 5 6 32 7-K. Alan~n~eyh 3 3 22 8-K. S~rba~mak 16 53 ~ 6o 9-K. Daruçay 58 64 91(x)
~~ o-K. Cebelü (Çetlü ?) 12 34 125
ii-K Sarayc~k 70 69 189 ~~ 2 - K. Artuncas~~ (?) 23 21 28 I3-K üre~ir — — — ~~ 4-K. Çaltulu/Çaltular to 26 55 ~~ 5-K. K~z~llcilise 9 — (M) 6 16-K. Çit(köy)(xx) 92 107 25(x) 17-K. Akçaköy(x) x 139
VEZIRKÖPRÜ YÖRESINDE ISKAN VE NÜFUS 537 Birim 1485 1520 1576 I 8-K. Ar~ m(x) x 3 19-K. Yenice 15 6 21 20-K. Kay~lar 5 4 2I-K. Çay~ryaz~~ (?) x x 26 22-K. K~ranalan 26 57 156 23-K. Viyac~k/Dibac~k — — 24-K. Bo~a 55 77 210 25-K. Oruc 30 27 65 26-K. Susuz 17 32 8o
Not: (x) i~aretli üç köy ~~ 576'da kay~thd~r. (xx) i~aretli köye 152o'de Ar~m ve Akçaköy de dahil. Nahiye-i Zeytun Birim 1485 1520 1576 ~~ - K. K~ rlar 43 7° 146 2 - K. Ankara 43 57 172 3 - K. Ula~u 36 58 128 4 - K. Garibler 41 62 134 5 - K. Konac 53 52 107 6 - K. Kozhayat 38 50 114 7 - K. Çay 51 72 149 8 - K. Yarba~~~ 9 9 8 9 - K. E~ekbükü 9 24 83 ~ o - K. Pelidcik (x) 12 9 13 ~~~ - K. Ulukol (xx) 14 19 48 I 2 - K. Kamilköy (xx) 30 30 75 13 - K. Sarayc~ k 2 1 -- 14 - K. Zeytun-1 Küçük 16 33 69 15 - M. Kozcu~az x — — 16 - M. Kovanalan x — x
(x) Bu köy ~~ 52o'de Gedegra'da yaz~l~.
(xx) Bu köyler ~~ 576'da Kocakayas~~ nahiyesinde yaz~l~.
Not: Yukar~da yaz~lanlara ilaveten Kocakayas~ 'na ba~l~~ gayr~meskun üç mezraa daha vard~r. Bunlardan Bu~ra ve Garetalan~~ hem 152o'de hem 1576'da yaz~l~d~r; Çay~ryaz~~ köyüne ba~l~~ ad~~ belirtilmeyen mezraa ise sadece 1576'da kay~tl~d~r.
