"'O. -t1l ... '" : :;' >,.. ~.;..! ~ :,'('" u:; \"''' : : /-'-' r. ' }foi''':'fli~ ',. ,, 1..., ,.,.,.. _,,.,. - f "'.,...

....

..!!! c

> >- «n

Q) .:: ::;J .:.!. tU u.

-

t1l >-:ö CD "'O w ·u; CD

....

:~ CD >

·c:

::::>

CD C> w

@) .. ;r%~}~~~0~Kt~~ı~l'<i~ n,.__ _. iı,ı,,I' .-,,.,,,.

, .•

~·~ · •1.·/·,;,.I

.\ (,,_,•.·",'(. '',

~

...

~

.... ·

~o\ı-'J.':-!::- p··~·

J "'-'1 •r •'ro-•"··"'

,~,:; ı

'')' ".,,.,

-~~-ı::-,""t /~.,,:·:_.. ... :::,""·· . ..::·>~·z.··~--.:,.:

L

j~·Y:iJ:· :ı~~ Jıı,-r-:.::-<~,.-s-:.(-.., ..;t:=:.: ~ - -~:f·

·ii<._

·~ ··ı •.-1-· . . ,. ·t;y--~-i::T -if':~:!: ı~\',

..

,::~"i"·~ .:!~ '.:J..,. , ... = .. --~ ),~_.-. .. ·ı.1.!>--···.-

J4'°,;:-·

y·"'' ".-'.1 1"-.""-·~~·<·(;".'·~"-' , t, .,;~/ .,__ ' c.• .: ~;J: .. ;Jb" ·,r"2 · "1·.~ ·, "'"'' A>"""' ;"~"''·' .::.~i~·-~;·;ıP_ ı:ıc ' ( :,:Ait" ~i~-:_1 fi,~~ '\}~~}J!<lf!~=~~~'Z' 1 1'4~ {~d· 1 ı~- -~ .. t~;ı;, 1 ,1.{11;

....

~.\ r >:.~:.·. -·--·'\ı

-"/i"-''.1.t:--.-:·

-~-' ~-

...:..

·ı.: ı .~"\::·;··~"•'"·\ .s,_~ _-:' _',ıx ıjJıl~- _ .ıı ~ . ı\i

,., '"" ,.

,-)ıc.ı_

<'"'t:

·:.~,-~ı

...

l ~N.,.~~~r,, ·:,, ı .... ..,.,,_,.:;-

''0.:-. \." " .. ' , J. ,., ••

,ı l.-..::.:. ~-

• ., .. ,,,_., -· ''·'. ..,

l~

. ·t--.

z::· ·ı

... ,,_..-.' .. /': .

~\.~~· .. '; /JJJ.~ .. .":)/ ~ ~'.J_:;ı·~·:~--tıt ; V'.}h-:'../_:..:.~~.~/\'·, ,~ ;,ı r'.,,. ~'.:.:.\·

... -'}._<:

\~l'(,_r} .~~Y .

fr\-

~~:-:--~}\ ''"" 'l'-" -"'· · ,. • .,. "W'" · ' : · w«· 'i' .,, , . ._' '6'" '"' ı;c, " . ,,

11•

i· "'h ,F:_•f{//: ıı ~f") ·~ y _ :';-< ::::~·...__ • ._ ·~-- ~;~ · 1 1 ı ~.\\':-'-· .. ,~·\:;.<Y.li·,:\\'-~~-'ı <~-f.~?\~'·ıJ.

:'\V

_\K

1

.ı\·\-~'·,~:\',~

·o.; .. ·' ,/lnf .,•,; · ·

ı · · . 1 ·'ı

( H ''" '·il

<~ <•'

1 .1

/ı'';o•: "·'

l.

~

' i ' tl

«

>'i''

!i~/i_[·~·,l!)yt ·) J.:iıiiı- :. ı: .. :· ::::. .: ~''h ?_l::::.~~ıı-1>;.;(,..:._ı·\ı0_ ;./·-=~\~(j<.~~ ,;~·, :":_/';·· .. '.-.. ~\

•' ,.,, •. •·o:f ., """"" .:· .

~'·

,, .•

'•"·•10'""'\'

.jl .. ' '"'' ., ,.

«'"'-"', " . · ,, "

.o;f\

lı~ ıl"I'' '"' '"

'

~ _,, !' - · İ'"""S''i"ı"' • ıf , ,,·))1> ~,,,. "'' .. ,~ \ ) ... , . :::

I /'-'·'"'\\\

,ı '" :•:;' •>, .. ~

.;..!

~

:,'('"

u:; \"''' : : /-'-'

r. ' ••

}foi''':'fli~ ' , . ı , ... , ., "t"'"'"·':•j · "·· · ı'"' '' \, - ··· .. ,_ , ' " ... ,. , ... ,~ ... , ·d~ '·• . ,, ıjJ'

" . ; \'

'"'ı

: ,, ·' • ,,,,.,,,.: " i ._," ,. ... . . ·"" . : «tr{' .,,,, •'i!, '·' .,,,, ' .

.~": .

• ' < 1 ,.

~.,~ '

/"' .r ...

: _ ·~ ;:.-· -~ '"""' ..., ..

.. .. _, ,,, ... ,, .. ;.,'-/,"" ,,1,1·.1. ;1(<,-,.,-!l} )

···ı· >ı_·\

,, 1 ... ,. .--• •• ...· • , .,., .. _,,.,. ··-·· f "' ., ... -'' ' • '"'

ı ·

'll'7 • 1.-

.«~:: \,":' CC . c ;;-

1 , ..

r ;«"1''' " :,;.· "'' ,;;:· ""',,.;;•,!, ·''

\rf::.··>>

• ,., .. • ı·,· • ' "'' ' .. · , LM . , .-

·< • • . ..,

""~"·"'"' '-f- .. -''/ '- ,

--f .'.

,f "'""

1

'. ... ~ · · : '. '1" ' ~ ' .;,; · l•:s'~:/ı' ,ı',li' :i; ;~''\\.\Y.1,i\..;;;{>::;:. 1 ;,:-:.·\...c;,,~ , J(! .~~ ·q \;ı'',:!<iı ... .. Q ·:··-fı ., . , . . '\t'F.i~jl· ' ı''>i!}:':· ,c..CJ ı' l .. '/:':ıi'i \:;. 11 '~~,;:4:\ c:> ;;ı· >~'::C.;;C-.• · .'-. :\ ı ~·~·'r, :/:':il"•''~:::; '":i ı : .

1'"-· ••

/ii'/': li {;'•) ~.~ :.:?~

A.

\1ı"'·": ~_.:1,_-J ; .~.;;, : :f :"::.v~··,:,': ~:L :--,'.\': '·'. : ı' (';:::: /:;~: .. ,:'•

0,: ··@·!:lt"-.. • ,_ .. , :O·. --zt · .. · -=: :.'

,~

.. ·

_ ;,ı

..

~~~:/:ı ~\·

... ,

,_.·;J,n :ı

-,·

ı")

.

ı

...

~

...

,.,.ı· 't~:;\

.,>-,.-. ...

:.ı.\"'·'

'..,,_r,1 1•·,

~

. t'> · · ., .-,:·· , · :·'/ ..

~' ı·

, ..

~" ...ı .ı;ı:-

·"• ,, •.

:~

.,, ·" .:

ı: ·\ıı: , H ·

'

\\.?,.; .. · " ;: , ı = -.-,};~;-:.;<"

·!

,~;<"').•:, ·.~fo:· '.ı.:," ı·. !ı/

"'

l • ıı·~i~l//t~,;i

·

ı ·, ,~~·;' ',·; " ·.(' J.:\~},

\flf'>.·ji\1 -'! .. ··.l"• ... lr ...

~t~.·.:-~~,,. 1 ·,,~ ·

...

-·~·:·

,.,"'.-/.;\·1i;.:1 . .:_ .• _ ...

;.-.r· ·'"-~

'"·'

lı.'/

·"

( ''1'·~\.

t ''

\ı'/

·.·.:.·,.t·'''!

~ ,..t .. 'ıı:r/.-

-.·,·• "'!,.·""··· ..

~

..

·;:_<,-:"ı'"'·'··--·'

,'.•,'· '/i ..... , V•"

;,_· ~ ·

.f

.__,..,,:~-1~\·ı

.• , .·; ..

<t'-•·ıi·;,"•""'i ,•,\'--'·-~-r""'

-,-,,,,.,.--.1

ı• ,. ,., · ' -..;. " « ''"'' \ '.'-"'·· ,,., ,>c :' r •. .ol" " i'" ... \' ,., .. :,,co " ' ,,,\~; ;

.... ,..,_1'"\

"?. , ·:.~· · · . -~;;..?-fi:'

.. _

·V/!: , -:lı• · . . . rı?.U.;'

:J '',: ......

~;'... ı _ .·, .l~,:-rj

··/

' J,<ı.. ... · "- _, _ ... ,.... ; .. ~. ' .. "Jı~.,,

•'

~..

.... ;' 1 , ", ... ·'"

,~~.-~l). ~ .·

·

,;~

.... · _ .. · ....

·:~.;,.~·:.; · ;r~-.:~~-\

,·

~''·· ·· , 1 v1~~ -~.,., -

...

-~

.. "'· ,.c--·ci',·l_r:·,

\ ~ / ·ı. ~_.·/

x·-"-;· ... _.:-• ... '"t'.-/·" '.:'\ ... , ,..,. ''

· .r~~~ -'

.. "--..•• ,, --.•/ ... ,.,

'ı...;

" -,.1 1':1"")i (• • "' (,/ ti '\<) .. ,,;

1-~',;

.• ,-.,. .• ,...-'-'j'." . · •' I

':.::: ,"·"' . ı'Vl'· ' .. !'\.... ril\'., .... iı'Jt~)ji 1 1•''lı-', 1;'<-. «

1

i·· "' ·:;__'ıJ:."i;.~:' ,;; J ı~ıı:: r - ,ıji:r;;~ 1'§i'":~·,;f3;); «, ~:;~ ·;'?;'~-.: .:::~":.:, ~, ··~"':.,,(;-;r~

• .!_:;':_."

·0 ..• -· · .... ;.:::;(,-;_.;:..~~,,_ ' ,-.::··ı::::c· ::ı,~ı

...

~ .:.:·· ·"

,, ..

"~.;:ı.~

... '

_,._- < 'iı-:-r::~~

....• :--

~·

·-."

r(._,,,_...,.~

...

-;;ç;. --·=~.,. ··-<·~·· ·;r.kt/.-rr'' · - ~'.t:f&~:~ ~r2trtf.'.}~'":~r,/

··N co

- .

O) ..-

' er:

~

!::!

KQZLUK'TA (SiÎRT) ÎKÎ CAM!

Rahmi Huseyin Ûnal * 1974 yili sonbahannda gerçeklestirdigim arastirma gezisi sirasinda inceleme firsati buldugum Kozluk'taki islami devir anitlarmi bugiine kadar yaymlamam mùmkùn olmamisti. Bu kiiçùk inceleme yazisi çer- çevesinde, Kozluk'taki ùç onemli anittan ikisini tamtmaga çahsacagim (1).

HIDIR BEY CAMISi

Halen kullamhr durumda olan cami, yakm zamanlarda bir onarim geçirmistir. Harim duvarlarmi orten kalm siva tabakasi ve yapi plamn- da gôrûlen eklemeler, caminin daha once de çesitli onarimlar geçirdigi- ni gôstermektedir.

Yapi, distan son derece sade ve basit bir gôrùniimdedir. Dis duvarlarin bûyûk bir kesimi sivalidir. Pencereler, onarimlar sonucu degisiklige ugramis, dis yûzeyleri dikdortgen birer açikhk sekline dônûs- mûstûr. Kûrsûsû oldukça saglam oldugu halde ust kesimi tamamen yi- kilmis olan minare, dûzgûn kesme taslarla insa edilmistir. (Res. 1). Kib- le duvannda, yanm daire profilli mihrap çikmtisi gorûlmektedir.

Yapiya, dogu duvannm kuzey ucunda yer alan 3m70 derinligindeki bir dehlizden girilmektedir (Çek. l'deA).Sivri kemerli bir tonozla ortûlû olan dogu-bati yonlû bu dehliz 2m 10 genisligindedir. Giris dehlizinden dik- dortgen bir mekana geçilmektedir (Sek. l'de B). Bu mekanin bâti duva- rindaki genis açikhktan, yaklasik es boyutlardaki C mekanma, buradan da benzer dûzenli D mekamna geçiliyor. B,C ve D mekanlan, kuzey-gû- ney yonlû, sivri kemerli birer tonozla ortûlûdûr. Her ûç mekanin da gûney duvarmda, harime açilan birer geçit bulunmaktadir. Bu geçitler- den B ve C mekanlannda yer alanlar birer taçkapi gôrûnûmûndedir. D

* Prof. Dr., Ege Ûniversitesi, Edebiyat Fakûltesi, Arkeoloji-Sanat Tarihi Boliï- mû'nde ôgretim iiyesi.

(1) Alâaddin Keykubad devrine tarihlenen Pisyar Çayi ùzerindeki koprû hara- besini ileride yayinlamayi umuyorum.

— 81

RAHMÎ HUSEYIN UNAL

_ 82 —

KOZLUKTA (SiiRT) ÎKI CAMÎ

mekamndaki geçit ise, bir pencerenin genisletilmesiyle elde edilmis iz- lenimini uyandirmaktadir. B ve C mekanlanna açilan taçkapilar es dii- zendedir (Res. 2 ve 3). Bu kapilann disa dogru bir çikmtilan yoktur. An- cak, duvann lm70 e varan kahnhgmdan yararlamlarak duvar içinde bir niç olusturulmus ve bu nis, iri alçi mukarnaslara sahip bir kavsara ile ôrtiilmùstur. Her iki taçkapida da aym diizene sahip kavsaralar, iiç si- ra iri mukarnas dizisinden olusmaktadir. tJst kesim, istiridye kabugunu andirir dilimli bir tepelik seklindedir. Mukarnaslarm ve dilimli kesimin yiizeyleri, kabartma bitkisel ôrneklerle siislenmistir. Ancak zamanla do- kulen ve iizerlerine defalarca badana siiruldiigu anlasilan bu siislemeler, bugiin zor seçîlir durumdadir. Bu nedenle siislemelerin giivenilir bir sema- si çikanlamamistir. Kapilann ikisinde de giris arahklari birer atkitasiyla ôrtiilùdùr. Atkitaslari, mukarnash konsollar iizerine oturmaktadir. B mekamndaki taçkapinm atkitaçi ùzerinde iki satirhk, C mekamndaki taçkapimn atkitasi Uzerinde de iiç satirhk arapça birer kitabe yer al- maktadir. Kitabeler ve mukarnas kavsaralar dismda kapilann diger un- surlan, muhtemelen sonraki onanmlarda yok olmustur. Varhklan muh- temel mihrabiyeler, kose siituncuklari vb. bugiin mevcut degildir.

îçten içe yaklasik 15m x 20m boyutlannda bir dikdôrtgen seklinde- ki harime, yukarida sozùnii ettigimiz ùç kapidan girilmektedir (Res. 4).

Harim, dogu-bati yonlii sivri kemerli tonozlarla ôrtûlmûstur. Sivri ke- merler, tonozlari birbirinden ayirmaktadir. Dogu ve bati duvarlari b o yunca, bagimsiz sayilabilecek dorder mekan yer almaktadir. Bu mekan- lar da dogu-bati yonlii, sivri kemerli tonozlarla ortiiliidur. Yan mekan- lann tiimii, genis birer açikhkla orta sahina açilmaktadir. Genislikleri 80 - 90 cm. arasinda degisen bu geçitler, yan mekanlan birbirine bagla- maktadir. Dogu ve bati duvarlarinm list kesimine, içeriye dogru hafifçe genisleyen, basik kemerli iiçer pencere açilmiçtir. Ahsilmisin disinda bir derinlige sahip mihrap nisi, yarim daire profillidir ve çeyrek kure sekil- li bir kavsara ile ôrtûlùdur. Mihrabm iki yaninda, uzerleri boyanmis gomme siituncuklar gôriilmektedir (Bk. Res. 4).

Yapida bugiin mevcut siislemeler, dista minare kiirsiisu ile içte iki taçkapi uzerinde toplanmis durumdadir. Dikdôrtgen bir açikhktan iba- ret minare girisi, kiirsuniin dogu yiiziindedir (Res. 1). Dikdôrtgen giris arahgi, belirli arahklarla kesisen dort dogrunun meydana getirdigi bir geçme seridi ile çerçevelenmistir (Çek. 2). Bu seridin hemen ùstiinde, gi- ris arahginin list kismina isabet eden kesimde, ana ôrnegi Miihr-ii Siiley- man olan bir gulbezek yer almaktadir ($ek. 3). Kiirsuniin dogu yùzùn- de, sekiz sivri kollu yildiz ôrneklerinden oluçan bir baska geometrik se- rit, giris arahginin iist hizasindan baslayan bir dikdôrtgen pano olustur-

— 83 —

RAHMI HUSEYIN UNAL

Sek. 2— Hidir Bey Camisi. Minare giris kapisini çerçeveleyen geçme seridinin semasi.

Sek. 3— Hidir Bey Camisi. Minare giris kapisi iistiindeki giilbezegin semasi.

84

KOZLUK'TA (SiîRT) ÎKt CAMI

Çek. 4— Hidir Bey Camisi. Minare kiïrsûsiï ûzerindeki yildiz ôrnekli siisleme çeridinin çemasi.

maktadir (Res. 1, Çek. 4). Bu panonun ortasmda, hafifçe sola kaymis du- rumda, bir kitabe levhasi goriilmektedir. îki satirhk farsça kitabe levha- si, mukarnaslardan olusan bir çerçeve içine almmistir. Dikdortgen pa- nonun iist kismmda, enine iki kaytan silme goruliiyor. Kaytan silmelerin hemen iistiinde yer alan iri geçme ornekli serit hayli harap durumda oldugundan semasi çikanlamamistir.

Yapi içinde, B ve C mekanlarmdan harime geçisi saglayan taçkapi- larm kavsaralanni susleyen bitkisel ôrneklerin harap durumda oldukla- nna isaret etmistik. C mekamna açilan taçkapi ana nisi içindeki kitabe- nin iki yaninda yer alan ve birer kesimi, sonradan insa edilen bolme du- varlan içinde kalan iki adet beyzi sekilli gulbezek de bitkisel orneklerle siislûdùr (Res. 5,6).

Yukarida da sozunii ettigimiz gibi bugiin yapida ûç kitabe mevcut- tur. Bunlardan ikisi tarihlidir. C mekamndaki taçkapi ana nisi içine yer- lestirilmis olan ùç satirhk Arapça insa kitabesinin metni sôyledir:

ji/y> juc*vi

f

/*vi

r

ii

t

'vi j / v \ &J\A\ ij\c*s\ . > .ii«A ^ L. u* - \

j»><£\ oki^{1 1} J(a yn. ) ,tjl/Vl _;l ^ » l o-^l

^JuJ <Ôi'i>j JJ ^ b i l Jjjii¹ c^^..^

*Vu* i <>•_." <— (IkelimeU'lLLo

—85 —

RAHMÎ HUSEYÎN ÙNAL

Tùrkçesi : Buyiik, alicenap, adil, mantikh, serefli, emirlerin iftihan olan émir, bu miibarek yapiiun insa edilmesini, merhum, Yuce Tann'nm rahmetine muhtaç, bâti hanedanmdan, Hazo (2) ve Sason'un (3) hakimi - Tann miilkunii ve saltanatmi ebedi kilsin-Ebu Bekir er-Riiski'nin (?) oglu, alicenap melik'in kurtanci yardimlanndan yararlanan, Celai iid- Devle ve'd-Diinya ve'd-Din Hidir Bey zamamnda, 890/1485 yilmda em- retti.

Kitabede adi geçen sahislar hakkinda bilgi sahibi degiliz. Ancak adi- m Ebu Bekir er-Ruski olarak okumaga çalistigimiz zatin Bâti Haneda- m'ndan oldugu belirtilmektedir. Bu ùnvan, Bitlis Beyleri'ne bagh yore- sel bir derebeyi'ni hatira getirmektedir. Bilindigi gibi Dogu Anadolu yo- resi Anadolu Selçuklu Devleti'nin yikihsindan, XVI. yùzyil baslanna ka- dar çok dalgah bir siyasal donem geçirmistir. Yore, bu dônemde tama- men, daha sonraki yûzyillarda ise kismen yoresel beylerin egemenliëin- de kalmiçtir. Nitekim kitabede de, Hidir Bey bin Ebu Bekir er-Riiçki'- nin Hazo ve Sason'un hakimi oldugu belirtilmektedir.

B mekanina açilan taçkapi iizerindeki kitabe iki satirhktir ve dik- dôrtgen bir çerçeve içine ahnmistir (Res. 7). Kitabedeki iki satin biribi- rinden ayiran yatay çizgi, ortada bir geçme ornegi ile sùslenmistir. Bi- rinci ve ikinci satinn sonunda birer rumi sûsleme gôriilmektedir. Kita- benin metni soyledir.

Tùrkçesi : Bu, kâinatin yaraticismm, dindarhga ve cômertlige ada- digi yapidir. Kapdan ûzerine zafer yazildi. Onu yol olarak kullamn (4).

kursiisù ùzerinde yer almaktadir (Bk. Res. 1,8). Farsça kaleme alinmis Yapidaki ûçùncii kitabe, yukarida da belirtildigi gibi, minai-enin kitabe hayli asmmis durumdadir ve biiyùk bir kesimi okunamamakta- dir. Levha, enine ve dikine birer çizgi ile boliinmùs, boylece dort bolme

(2) Hazo, Kozluk tlçesi'nin eski adidir. Bk. 1967Siirt 11 Yilh£i, Ankara, 1963, s. 137.

(3) Sason, Siirt'in kuzeybabsmda, Mu§ lli'ne kom§u, yaklaçik 3.000 nùfuslu ilçe merkezidir. Bilgi için bk. ay.es., s. 161-166.

(4) iki arapça kitabenin okunmasinda ve çevirisinde yardimlanni esirgemeyen Paris-Sorbonne Ûniversitesi profesôrlerinden Sayin. Dominique Sourdel'e ve Ege Ùni- versitesi, Edebiyat Fakûltesi ôgretim gôrevlilerinden Sayin Dr. Samira Kortanta- mer'e tesekkûrù borç bilirim.

— 86 —

KOZLUK'TA (SiiRT) ÎKÎ CAMi

elde edilmistir. Mukarnash bir çerçeve içine yerlestirilmis olan levha, aynca bir geometrik geçme ile çerçevelenmistir. Kitabenin okunabilen kismi sôyledir:

jU As J » )' (oj) l* ù} •*- - N

t * j - <

•J?$ ^ ô-J. - *

•l;« jl^ ^ C b - t

Tiirkçesi : 1— Bu yapi Murad Han zamamnda tamamlandi.

2— tarihinde

3—

4— Goze hos gôrUnen minare...

Fotografta pek belirgin olmamakla birlikte, kitabe levhasimn alt kenan ortasinda, geometrik geçme seridi uzerine tasmis bir sekilde «se- ne 987» yazisi okunabilmektedir. Eger rakkamlar dogru okunabilmiçse, kitabede yazi ile verilen, fakat okuyamadigimiz tarih açikliga kavusmak- tadir. 987 hicri yih 1579 milâdi yilina denk gelmektedir. Bilindigi gibi 1579 Sultan III. Murad'in saltanat donemine (1574-1595) isabet etmek- tedir. Boylece, kitabede adi geçen Murad Han'in, Sultan III. Murad ol- dugu anlasihyor.

Yapinin kuzeyinde yer alan tonozlu ùç bolmenin sonradan ilâve edil- digi açikça bellidir. B ve C girisleri iizerindeki iki kitabe de bu savi des- teklemektedir. Minarenin bugiinkii konumu yadirganmaktadir. Yapmm, kuzeydeki kesim ilâve edilmeden onceki durumu gôzoniine ahndigmda, minarenin, cephenin sol kosesine isabet ettigi gôriilmektedir. Bu da sik rastlanan bir durumdur. Minare kursùsû iizerindeki 987/1579 tarihli ki- tabede, minarenin tamamlanmasmdan sozedilmektedir. Bu durumda, baslamp da tamamlanamayan veya herhangi bir nedenle yikilmis bir mi- nare dùsùnmek gerekmektedir.

Yapmin harim kisminm plani ilgi çekicidir. Dogu ve batida hiicre- leri andiran bolmeler, bir cami için hiç de uygun bir dvizen arzetmiyor.

Yan mekanlarda namaz kilan birinin, mihrabi gormesine olanak yoktur.

Bu durumu ile yapi bir camiden çok bir medrese veya bir tekkeyi andir- maktadir. Zaten kitabede de «cami» veya «mescit» adiyla degil «imaret»

(5) adiyla anilmaktadir. Dolayisiyla yapmin hangi amaçla insa edildigi açikça belirtilmis degildir. Bu nedenle yapinm bir cami olarak degil, bir

— 87 —

RAHMi HUSEYÎN ÛNAL

medrese veya tekke olarak insa edilmis olabilecegini dûsiinmek mùm- kiindûr. Ancak yine de, ilk seklini korudugunu tahmin ettigimiz orta sa- hinm, neden kuzey-gùney yonlû tek bir tonozla ôrtùlmedigini açiklamak mùmkiin olmamaktadir.

Uzunca bir orta mekanm iki yanma siralanmis hiicrelere sahip med- reseler sayica fazla degillerdir. Kayseri Kiiliik Camisi'nin bitisigindeki medrese (XII. yûzyil ortasi), tonozlu bir koridor boyunca tek sira halin- de siralanmis yedi hucreden olusmaktadir (6). Mardin Çehidiye Medre- sesi'nin (XIII. yùzyil ilk yansi) dogu kanadmda, ogrencilere ayrilmis hûcreler de uzun bir koridor boyunca sagli sollu siralanmislardir (7).

Aym plan semasmi Amasya'da Pir ilyas Tekkesi'nde de (1412 -13) gor- mekteyiz. Burada da tonozlu bir koridorun iki yanma siralanmis hiicre- lerden olusan iki sira mekan soz konusudur (8). Hidir Bey Camisi adiyla amlan inceledigimiz bu yapmm da bir medrese veya tekke olarak planla- mp insa edildigini diïsiïnmek mumkùn gôrùnmektedir. îki yandaki hiïc- relerin orta mekana bakan duvarlan kaldinlmis, sonra da hiicreler ara- smdaki duvarlarda gedikler açilarak birinden digerine geçis saglanmis, mekanlar arasinda bir bùtùnliik elde edilmek istenmistir. Yapinin han- gi tarihte camiye çevriîdigi hakkmda bir bilgimiz yoktur.

1485 yilmda, Diyarbakir yoresinin Akkoyunlu hakimiyetinde oldugu bilinmektedir (9). Akkoyunlu Devleti'nin son gùçlii hukumdari Yakub Bey, tahta geçmeden once Diyarbakir valiligi gôrevinde bulunmaktaydi.

Bu yillarda, Sah ismail'in babasi §eyh Haydar'm çiiligi yaymak amaciy- la girisimlerde bulundugu, Sirvan Hùkiimdari Ferruh Yesar ile Akko- yunlu Sultani Yakub'un buna karsi koyduklari da biliniyor. Bu nedenle, Kozluk'taki bu Tekke'nin (?) sùnniligi ayakta tutmak amaciyla insa edil mis olabilecegi akla gelmektedir.

(5) Arapça kitabelerde «imaret», onanlan, in§a edilen yapi anlamma gelmekte- dir. Kelimenin Osmanhca'da kazandigi «yoksullara yardim edilen yer» anlami bura- da sôzkonusu degildir.

(6) Plan için bk. M. Sozen, Anadolu Medreseleri H, Istanbul 1972, s. 94, §ek. 18;

A. Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969, s. 13, §ek. 5.

(7) Plan için bk. A. Kuran, a.g.e., s. 34, §ek. 15; A. Altun, Mardin'de Tiirk Devri.

Mimarisi, Istanbul, 1971, s. 79, plan 21; M. Sozen, a.g.e., s. 143, §ek. 28.

(8) Plan ve bilgi için bk. A. Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie II, Paris, 1934, s. 51-53; G. Goodwin, A History oi Ottoman Architecture,, London, 1971, s. 83.

(9) Bk. i.H. Uzunçarsih, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1969, s. 195.

KOZLUK'TA (SîiRT) IKÏ CAM!

IBRAHIM PA$A CAMÎSÎ

Son yillarda kiiçuk capta bir onarim gôrmiis olan yapi halen kulla- nihr durumdadir (10). Kuzeyindeki avlunun cevresinde, yakm zamanda insa edilmiç ekleme yapilar yer almaktadir. Guneyde, iist liste yigilrms kirma taslarla insa edilmis bir duvaria çevrili kiiçuk bir bahçe yer al- maktadir (Res. 9). Kuzeybati kosesinde yer alan minaresi de dahil olmak iizere yapmin turn duvarlan kesme taslarla kaphdir.

Kuzeyde, bes kemer gôzlii bir son cemaat yeri mevcuttur (Res. 10).

Kemerlerin tiimii sivridir. Ortadaki kemer digerlerinden daha basiktir.

Dogu ve batidaki ikiser kemer egik kesimli birer silme ile, ortadaki ke- mer ise bin geometrik, digeri bitkisel iki siisleme seridi ile belirlenmis- tir (Res. 11). Kemerler, ikisi serbest, dôrdii de gomme olmak iizere alti adet yekpare tas siitun iizerine oturmaktadir. Biitiin siitunlarm, kôseleri pahh dikdortgen prizma sekilli altlik ve bashklan vardir. Cephede, ke- merlerin iist kisrnmda, diizgiin araliklarla yerlestirilmis kiiciik konsollar iizerine oturtulmus bir sira kesme tas saçak gorevi yapmaktadir. Saçak yapiyi çepeçevre dolanmaktadir. Ortadaki kemer goziiniin iist kismina iiçgen bir alinhk yerlestirilmistir. Harimi ôrten kubbeleri gizleyen yiik- sek kasnaklar da aym tip saçaklara sahiptir (Bk. Res. 9).

Son cemaat yerinin dogusunda açikhk birakilmamis, bu kesim bir duvaria ôrùlerek içine bir pencere yerlestirilmistir. Ancak bu pencere sonradan oriilerek kapatilmistir (Sek. 5). Son cemaat yerinin dogusunu, minarenin kiirsiisii kapatmaktadir. Minare girisi son cemaat yerine açil- maktadir. Bes bolmeli son cemaat yerinin ortabolmesi, kuzey-gûney yôn- lii sivri kemerli bir tonozla, iki yandaki ikiser bolme de pandantifler iize- rine oturan kùçùk birer kubbeyle ôrtùliidùr. Orta bôlmenin tonozu ve yanlardaki kubbeler kirma taslarla insa edilmistir. Giris eyvanmi andi- ran bu bolumiin iki yan duvarma sivri kemerli birer geçit açilmis, son cemaat yerinde bir biitiinliik saglanmasma çahsilmistir. (Bk. Res. 10, Sek. 5).

Sivri kemerli bir sagir nis içine yerlestirilmis olan giris araligi, yek- pare, dûz bir atkitasiyla ôrtiilmiistiir (Res. 12). Atkitasmm hemen iizeri- ne, bir kenari 0m65 uzunlugunda, kare sekilli bir tas levha iizerine yon- tulmus, bes satirlik Osmanhca ve Arapça bir kitabe yerlestirilmistir.

(10) 1967 Siirt 11 Yilhgi'nda (s.20) yer alan fotografta, caminin son cemaat yeri kemerlerinden dogudan itibaren ilk ikisinin iist kesimlerinin ôrùlmûj oldugu goriil- mektedir. 1975 yazindaki ziyaretimde bu dolgular kaldirilmiçti. Sozûnû ettigim onanm 1967 ile 1975 yillan arasinda gerçekle§tirilmi§ olmalidir.

— 89 —

RAHMÎ HtTSEYÎN UNAL

0 1 2 3 4 5m,

Sek. 5— Ibrahim Pa§a Camisi. (Kozluk) Plan.

Taçkapi nisinin kemeri, basit bir mukarnas sirasi ve bir geçme seridi iie belirlenmistir.

Harimin iç duvarlari da, diizgiin siralar olusturan kesme taslarla lùdùr (Res. 13). Diïz bir atkitasryla ôrtùlù olan dikdortgen pencecre ara- hgi, iiç dilimli bir kemer içine yerlestirilmistir. Kemer, govdeleri geçme ôrnegiyle siislii iki gomme sùtuncuk iizerine oturmaktadir. Pencere per- vazmda ve gomme sùtuncuklar yamnda, geçme ôrnegiyle siislii seritler goriilmektedir.

Harimin iç duvarlari da diizgiin siralar olusturan kesme taslarla kaplanmistir. Harim, ortada bir ana mekan ile iki yanda es buyùklùkte iki yan mekandan olusmaktadir. Yan mekanlar, orta mekandan birer sivri kemerle ayrilmistir. Ûç mekan da birer kubbeyle ôrtiilùdùr. Kubbe yuvarlagina geçis pandantiflerle saglanmistir (Res. 14). Pandantifler kes- me taslarla, kubbeler ise tugla ile insa edilmistir. Ana kubbe pandantif- lerinin iist kesimine birer îsik deligi açilmistir. Harim duvarlannda top- lam sekiz adet nis mevcuttur. Giiney duvarmdaki iki nis yuvarlak, diger- leri sivri kemerlidir. Dogu ve bati duvarlarimn iist kesimine açilmis pencerelerle, harime açilan iki pencere ve giris kapisi arahgi içten yu- varlak kemerlidir. Orta hacimin giiney duvari ortasina yerlestirilmis olan mihrap, yarim daire profilli bir nis seklindedir (Res. 5). Istiridye ka-

— 90 —

KOZLUK'TA (SÎÎRT) ÎKÎ CAMÎ

bugunu andiran çeyrek kùre çekilli bir kavsarasi vardir. Kavsara, silme- lerden olusan bir kemerle kusatilmistir.

Yapinin içinde, sùsleme olarak nitelendirilebilecek tek unsur, silme- lerden olusan mihrap kavsarasi ile kusatma kemeridir. Diger susleme unsurlannin tûmù, cephede ve minare gôvdesinde toplanmistir. Son ce- maat yerindeki susleme unsurlarindan yukanda kisaca soz etmistik. Mi- narenin pabuç kisminda gôriilen sùsleme unsurlan da benzer ôzellikler gostermektedir (Res. 16). Minarenin kiibik kiirsùsû, koselerde çift pah- lara sahiptir. Bôylece onikigen bir pabuç elde edilmistir. Bu kismm ait hizasinda, kaytan silmeler arasina yerlestirilmis, dort kollu yildizlardan olusan geometrik ornekli bir susleme seridi govdeyi dolanmaktadir. Pa- bucun, geometrik seridin iist kisminda kalan kesimi, kas kemerlerden olusan bir kemerleme dizisi ile sùslenmis, onikigenin her yuzûne,dairesel, kare veya damla sekilli gùlbezekler yerlestirilmistir. Giilbezeklerin ço- gunun ôrnegi bitkiseldir. Kemerleme dizisi, ust kisimda bir çift kaytan silme ile sinirlanmistir. Silindirik minare govdesinin baslangicinda, yan yana dizilmis palmetlerden olusan bir susleme seridi goriilmektedir.

Gôvdede, esit arahklarla yerlestirilmis iki susleme seridi daha mevcut- tur. Gôvde iizerine serpistirilmis gùlbezekler dikkat çekmektedir.

Taçkapi ùzerindeki insa kitabesi, yekpare bir tas blok ùzerine yon- tulmustur (Res. 17). Kitabenin ilk dort satin Osmanhca, son satin da Arapçadir. Osmanhca kesimde satirlar yan yana iki kartus seklinde, Arapça kesimde ise tek kartus olarak dùzenlenmistir. Osmanhca kitabe- nin metni çôyledir:

1— Emir-i ekrem îbrahim-i dânâ îdiip hayrata bezl-i zerle himmet 2— Yapup bir mescid-i nev-tarh-i dilkes

K'ola ta haçre-dek cây-i 'ibadet 3— 'inayet eyle fazlunla ilâhî

Bula mùlk-i bekâda sahn-i cennet 4— Taniam oldu didum târih-i salin

Salâdir mescide gelsiin cema'at Metni bugùnkù Tùrkçeye sôyle aktarabiliriz :

1— Buyuk Emir, bilgin Ibrahim, hayir isine bol para harcayarak, 2— Ebediyete kadar içinde ibadet edilmesi için hosa giden yeni bir mescid insa ettirdi.

3— Yarabbi! Onun ebedi alemde cenneti bulmasi için faziletinle yar- dimci ol.

— 91 —

RAHMÏ HÙSEYÎN ÙNAL

4— Yihn tarihi tamamlandi dedim. Sala veriliyor. Cemaat mescide gelsin.

Yapinm insa tarihi ebced hesabiyla bulunabilmektedir. Kitabenin son satirmdaki harflerin karsiliklan 1117/1705-6 tarihini vermektedir ki Arapça kitabede verilen tarih de budur.

Kitabenin Arapça kaleme almmis son satinnda sunlar okunmakta- dir:

»_illj <>_Uj _ri * «**-* ^ ~ <J Tiirkçesi : Ibrahim Bey ibn Murtaza Bey 'Arzî (12) bu yiice caminin yapilmasmi 1117/1705-6 yihnda emrettl.

Kitabede, yapmm 1117/1705-6 yilmda insa ettirildigi açikça belirtil- mektedir. Yapinin banisi Murtaza Bey oglu Ibrahim Bey hakkmda bir bilgiye rastlamadik. Bu yazida tamtmaga çahstigimiz diger camiyi yap- tiran zat (Hidir Bey) gibi Ibrahim Bey de muhtemelen yorede hiikiim siiren derebeylerinden biriydi. Nitekim Arapça kitabede geçen 'Arzî kelimesi Garzi seklinde okunacak olursa, bu zatin Garz/Garzan asireti- ne mensup biri olmasi ihtimali kuvvet kazanmaktadir.

Cami, mihrap onii mekanmi ôrten bùyûk kubbe ve iki yandaki me- kanlan orten daha kiiçùk kubbeleri ile zaviyeli camilerin plan semasini hatirlatmaktadir. îznik'te 1388 tarihli Niliifer Hatun imareti'nin (13), gûneyindeki çikmti dismda kalan kesimi Ibrahim Bey Camisi'ni yakin- dan hatirlatmaktadir. Ancak yan mekanlar, orta mekandan duvarlarla ay- nlmis durumdadir. Tire'de 1441 tarihli Yahçibey (Ye§il imaret) Camisi için de aym sey sôylenebilir (14). Amasya'da, Halveti dervisleri için Ya-

(11) Kitabe metni, latin harfleri ile, 1967 Siirt 11 Yilhgi'nda (s.20) yayinlanmi§tir.

(12) 'Arzi olarak okumaga çahgtigim bu kelime ûzerinde tereddiïdlûyiim. 1967 Siirt 11 Yilhgi'nàa (s. 20) Ibrahim Bey Camisi'nden sôzedilirken «Garzan agiretin- den Murtaza Bey'in oglu Ibrahim Bey tarafindan tamirine émir verildigi» belirtilmek- tedir. Kitabede bu kelimenin ilk harfi aym'dir. Gayin okunmasmi saglayacak nokta mevcut degildir. Bu nedenle 'arzi olarak nakletmegi uygun gôrdiim. Ancak gayin'in noktasinin unutuldugu veya sonradan silinmis olabilecegi kabul edilirse, kelimeyi Gara geklinde okumak da mùmkundûr.

(13) Plan ve bilgi için bk. G. Goodwin, a.g.e., s. 44-45, §ek. 38.

(14) Plan ve bilgi için bk. i. Aslanoglu, Tire'de Camiler ve Vç Mescit, Ankara, 1978, s. 36-39, sek. 28.

- 92 —

KOZLUK'TA (SÎÎRT) ÎKÎ CAMI

kup Pasa tarafindan 1412-13 yilmda insa ettirilen Pir îlyas Tekkesi'nin (15) kuzeyde kalan kesimi, cami olarak planlanmamis olmasma ragmen bir bùyiik, iki kuçùk kubbe dùzenini tekrarlamaktadir. II. Beyazit'm og- lu Çehzade Ahmet'in Amasya valiligi sirasmda, Mehmet Pasa tarafindan insa ettirilen Amasya'daki Mehmet Pasa Camisi'nin (16) plani, Ibrahim Bey Camisi'ninkine çok daha yakmdir. Ancak burada, bati kanadindaki kubbe sayisi bir degil ikidir. Tokat'da, Sultan II. Beyazit'in, annesi Gul- bahar Hatun adma 1485 yilmda insa ettirdigi Gùlbahar Hatun Camisi'n- de (17), mihrap ônii mekani yan mekanlardan çok daha buyuktiir. Beç bôliimlù son cemaat yerinin orta bôlmesi mukarnasli bir manastir tono- zu, yanlardaki ikiser bolme de birer kubbe ile ortûludùr. Ibrahim Bey Camisi'nde de, son cemaat yerinin orta bolmesi sivri kemerli bir tonoz- la, yandakiler kubbeyle ortûludùr. Bu durumda, Ibrahim Bey Camisi'ne en yakin ornek Tokat'daki Gùlbahar Hatun Camisi olmaktadir.

Yukarida siralamaga çahstigimiz orneklerden de anlasilabilecegi gi- bi, bu dùzendeki camiler Osmanh mimarisinin ilk doneminde pekçok ornegini gordùgùmùz zaviyeli camilerin (18) planma benzer bir ôrnek sergileyen Ibrahim Bey Camisi'nin, 200 yil onceki bir plan semasmi tek- rarlamasi, yorede baska orneklerine tanik oldugumuz bir rônesans an- layisi ile açiklanabilir kanisindayiz (19).

(15) Bk. A. Gabriel, a.g.e., s. 51-53, §ek. 33; G. Goodwin, a.g.e., s. 83, §ek. 77.

(16) Bk. A. Gabriel, a.g.e, s. 42-43, §ek. 23.

(17) Ay.es., s. 89-91.

(18) Zaviyeli camiler hakkmda bilgi için bk. S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Ca- miler, îktisat Fakiiltesi Mecmuasi, XXI/1-4 (1963), s. 3-80.

(19) Bk. O. Ank, Bitlis Yapilannda Selçuklu Rônesansi, Ankara, 1971.

— 93 —

Lev. X X X I V RAHMÎ HÙSEYÎN ÙNAL

WÊÈ

pip© '".

Res. 7— Hidir Bey Camisi C mekamna açilan taçkapinin ana nisi icindeki kitabe.

< 1 1 - ( :-

n

K

f- •

1^lt f t * . ^-

HI" ^{: :}

-s> - ^ » "rtir " " " """in '»»n*win»wiuii(Minvr '•?.,*

A:- :w.

pft *

"".V

.. .:

f

^ ^ • . • . . • : .^:- - V ^ > . ^ . - - ^

Res. 8— Hidir Bey Camisi. Minare ktirsùsù ûzerindeki farsça kitabe.

JO > X C5 > Res.9—IbrahimPasa Camisi.GimeybatidaiiRes.10—IbrahimPasa Camisi.Soncemaat yerininsorunusu. kuzeybatidangôrùnûsii.

r c < <

Lev. XXXVT RAHMÎ HÙSEYÎN UNAL

à

Res. 11— Ibrahim Pasa Camisi. Son cemaat yerinin orta kemer gôzii ve harime giris.

t

f•»««»]

-W⁴>;."|t. ?

>

v

Res. 12— Ibrahim Pasa Camisi. Taçkapi.

RAHMI HUSEYIN UNAL

Lev. XXXVII

•

MP

WÊÊ

!' " • • • -

Iff**

iSf-*

x

•J

M o

Ë

ni

ii ^:

1 i

1 erf

:\MiS

i&Jrfcr'è»'^

^ &#* t fe^;,;.-^r' m

H . £

If -R«i!,.-fc

c

oa

a .fa U X) al g SS" « 5 -P g "3

s»9i§œ c

a

Lev. XXXVIII RAHMÎ HÙSEYÎN UMAL

. ' • ' • ' :- . • • • . • •. • . • • . • - • • • • • ' • • • • • • • •• • • ' • • • • • • . ' .•••:-..•:•

• i M

, WmÊÊÊk

i - m wm

: . . . . . . ' . . -à

CSs-

g

a

[ / )

ms

S ,3Ri

u ^O₃

Kl

•s

Cfl a

PH OJ

e

^>

s

_{-; ^}^:3

ku

ce!

Ift'it:

|l§i§|||§

|l§i§|||§

ft:^ï'

^;

B,V'i..

^:

RAHMI HUSEYIN UNAL Lev. XXXIX

H i

1

• f * 94

'-•

Res. 17— Ibrahim Pasa Camisi. Kitabe levhasi.

RAHMÎ HtJSEYÎN UNAL Lev. XXXÎ

X!

aS

*w ft

a •*

<3 .s?

m D T3 'G

Ci *

eu

:=S :3 Ai 0)s-.

taG

S u

o

m -3

ce'

Lev. X X X Ï I RAHMÎ HUSEYIN UNAL

seilii '««««wj? ••mmsm-

B^S^fi^^!^^'^^,v.^aEfejaH~H(eJw^jS

Res. 3—- Hidir Bey Camisi. C mckanindan harime geçis kapisi.

m

Res. 4— Hidir Bev Camisi. Harim orta sahim ve mihrab.

RAHMI HtJSEYiN tÏNAL Lev. X X X I I I

m

iym^l"

:.--.'-^, »;»*§»

* ' " " : ili»««::W«J»:llli

Res. 5— Hidir Bey Camisi. B mekanmdaki taçkapi nisi içine yerlestirilmis kitabenin sag kesimi.

Res. 6— Hidir Bey Camisi. B mekanmdaki taçkapi nisi içine yerlestirilmis kitabenin sol kesimi.