Ş e h i r c i l i k :
Nezihe ve Pertev TANEE Yüksek Müh. Mimar
T a r i h t e R i z e :
Rizenin malûm olan en eski sekenesi İskit Türkleri ile İyonlardır. Milâttan evvel sekizinci asırdan itibaren İskit Türkleri Anadolunun kuzey kısmında yapmış oldukları akın- larla bu havaliye yerleştiler. Bundan sonra onuncu ve seki- zinci asırlar ortasında Anadolunun batısında yüksek bir medeniyet meydana getiren İyonlar, Karadeniz sahilinde müstemlekeler teşkil ederek orada Mile şehri gemicileri Rizenin eski ismi olan Rizüsü kurmuşlardır. Rizüs Y u n / n lisanında Dağaltı demek olduğuna göre, bu şehrin İyonlar tarafından kurulduğu tebarüz eder.
Rizüs şehri milâttan evvel altıncı asırda İran h ü k ü m - darlarından Daryüsün idaresi altına geçti ve iki asır İran satraplarınm idaresinde kaldıktan sonra İskenderin prensle- rinden Nitridat milâttan evvel 312 tarihinde merkezi Trab-
zon olan Pontüs kır allığını kurması üzerine Rizüs te Pon- Rizeııin panaroması
tüs krallığının bir şehri oldu. Romalılar milâttan evvel 62-67 seneleri arasında bu havaliyi zaptederek Pontiis krallığına nihayet verdiler. Ve bu suretle Rizüs şehri evvelâ Roma İmparatorlarının, daha sonra Bizans hükümdarlarının h â - kimiyetini tanıdı, 1204 tarihinde Bizansta Lâtin İmparator- luğunun kurulması üzerine oradan kaçan Aleksi merkezi Trabzon oilan Trabzon-Rum İmparatorluğunu kurdu ve Ri- züs şehri bu devletin idaresine geçmiş oldu. Nihayet Os- manlılar Fatih zamanında 1461-1462 yıllarında bu impara- torluğu yikarak Rizüs şehrini Rize ünvanı ile bize bağlamış oldular.
Rize şehri ilk önce zeamet tarzında idare edildi, sonra müsellimlik şekline girdi. Kadısı, müftüsü vesair m e m u r - ları ile kaza vaziyetini gösterecek şeklinde idi. 1866 da müs- seUümlük adı değişerek nahiye ismini aldı ve 5-6 sene son- ra da kaza oldu ve Trabzona bağlandı. 1878 de mutasarrıf- lık merkezi oldu. Hopa ve Atina kazaları kendisine bağ- landı, 1919 da Rize liva mutasarrıflığı ünvanını aldı. 1924 de ise Dahiliye Vekâletinin 8 ekim 1339 tarih ve 2258 sayılı telgrafları ile Vilâyet merkezi haline girdi. Rize bir müddet için Çoruh vilâyeti merkezi oldu, Artvin vilâyeti de buraya bağlandı. Fakat daha sonra bu idarî teşkilât de- ğişti ve Rize bugünkü haline girdi.
BUGÜNKÜ RİZE ŞEHRİ
Rize şehri 40 ıncı tul ve 41 inci derecelerinin birleştikle- ri noktalar üzerindedir. Şehrin kuzeyinde Karadeniz, doğusun- da Taşlıdere, Batısında Fenerburnu; güneyinde Molive ve Ekmekçiler bulunmaktadır. Rize vilâyeti Türkiyenİn en yağmurlu yeridir. İklim mutedil-sıcak ve çok rutubetlidir.
Senede ancak 15-20 gün kar yağar, toprak ve iklim şartları her çeşit ziraat yapılmasına müsaittir. Bilhassa portakal, li- mon, mandarİna istihsali büyük bir yekûn tutmaktadır. Son zamanlarda çay ziraatine başlanmış ve çok iyi neticeler alınmıştır.
R i z e n i n b u g ü n k ü n ü f u s u :
Yapılan nüfus sayımlarında şehrin nüfusu aşağıdaki v a - ziyettedir:
1927 Nüfus sayımında 13,881 1935 » » 14,417 1940 » » 15,036 Bu nüfus mahallî İcaplara uyarak 81 Km2 ye dağıl-
mıştır. Rizenin çarşı kısmı müstesna bütün evler büyük por- takal bahçeleri ortasındadır. Şehir sahil boyunca 12 Km uzanmaktadır. Nüfusu bu şekilde dağılmış olan bir şehirde belediyeciliği ve şehrin imarı bakımından çıkan müşkülleri nazarı itibara alarak yeni yapılan imar plânında şehir m e r - kezileştirilmiş ve 88 hektara indirilmiştir.
Ş e h r i n h a r i c î y o l l a r ı :
Rizeden esas itibariyle üç ana yol ayrılmaktadır:
a) Hopa şosesi:
Bu şose Hopadan başlıyarak Rizeden geçer, Trabzona gider ve oradan da Orduya kadar devam eder. nemli sahil şosesi olan bu yol Rizeye Taşlıdere mevkiinden girmekte ve şehrin merkezinde parke olarak inşa edilmiş olan Cumhuri- yet caddesi ile birleşmektedir.
b) Trabzon şosesi:
Bu yol şehrin merkezinde bulunan Cumhuriyet Cadde- sinin nihayetinden başlıyarak şehrin fener mahallesinden harice çıkar ve sahil boyunu takip ederek Trabzona ve ora- dan da Orduya kadar gider.
c) Rize - ispir yolu:
Bu yol natamam olduğundan bugünkü durumu ile sey- risefere müsait değildir. Vilâyetin sahille irtibatı yoktur.
Bu bakımdan İspir yolunun Rize şehri ile bağlanması za- ruridir. Bu şose vasıtası ile dahilide bulunan köy ve kasaba mahsulleri kolaylıkla Rizeye getirilebilecektir. Şehirde de- miryolu yoktur. Fakat arazi Hopadan başlıyarak Trabzo- na kadar demir yolunun inşasma müsaittir.
Diğer ikinci ve üçüncü derece yollar yol profilleri 'plâ- nında tafsilâtı ile ayrı, ayrı gösterilmiş ve bu yol profilleri- nin nerelere ait oldukları da 1:2000 mikyaslı imar plâmnda numaralarla İfade edilmiştir.
B ö l g e l e r :
Bugünkü Rizenin esas istikamet mıntakasmı denize k a r - şı olan sırtlar teşkil etmektedir. Buralarda evler çay ve portakal bahçeleri içinde gayet seyrek alarak inşa edilmiş- tir, Bu sırtlara açılan bütün yollar dikine açılmış ve dar bir vaziyettedir. Hattâ bu yolların bir. çokları basamaklı yol- lardır. İmar plânında bu vaziyet göz önünde tutularak İşe yarayan mevcut yollar muhafaza ediâmek suretiyle vesaitin yukarılara çıkabilmesi için araziye uygun az meyilli yollar açılmıştır. Yeni ikamet mmtakası için şehrin şarkında bir kaç portakal bahçesi feda edilerek güneşe nazır tatlı me- yilli sırtlara alınmıştır.
Çarşı bölgesi: Burası şehrin tamamen merkezinde olup iki kısımdan ibarettir.
a) Yeni camiin etrafındaki merkezi çarşı bölgesidir ki bu kısımda imar plânında görüldüğü veçhile lâzım gelen onarma yapılmıştır. Sokakların dar oluşundan dolayı .bu kı- sımda iki kattan fazla inşaat yapılmaması sıhhî ve ayni za- manda şehircilik bakımından iyi olur.
b) İkinci çarşı bölgesi Atatürk caddesindeki çarşı böl- gesidir. Yeni inşa edilen bu cadde imar plânında, olduğu gibi bırakılmış, alt katları dükkân, dükkânların üzerinde de iki kattan ibaret olan bina bloklarının yapılması düşünül- müştür. Bu cadde üzerinde mağazalar, ticarethaneler, acen- talar, kahve, lokanta ve otellerin sıralanması şehircilik bakı- mından muvafık görülmüştür. Atatürk caddesine amut olan
bir kısım caddeler kapatılarak seyrisefere daha uygun bir şekle sokulmuştur.
R e s m î b i n a l a r b ö l g e s i :
Yolcu iskelesi ile istikbalde kurulacak yük iskelesi a r a - sında gösterilmiştir. Bundan başka hükümet meydanının et- rafında boş kalaıı yerlere resmî ve yarı resmî birfaların y a - pılması muvafık görülmüştür.
Ş e h r i n m e y d a n l a r ı : Şehrin iki esaslı meydanı vardır.
a) Hükümet meydanı: Hükümet meydanı Atatürk cad- desinin sonunda nihayet bulduğu meydandır. İ m a r plânın- da resmî ve yarı resmî binaların mühim bir kısmı bu me- yanda gösterilmiştir.
b) iskele meydanı: Son tamirini görmüş olan Giimıük binasının bu meydandan kaldırılması ile yeniden tanzim edilecek olan iskele meydanı plânda yeni yapılan cami ile birleştirilmiş ve ayni zamanda bir sahil şehri olan Rizenin denizle olan irtibatı arttırılmıştır.
M e k t e p l e r :
Rizede halen mevcut iki ilk okul ve bir orta okuldan başka yeni açılan sanat enstitüsü mavcuttur. İlerde inşa edilecek olan yapı usta okulu için stadyum yanında
TUZE. STURL IMAR P L I N L - M U M U R ı E N I H A U T S ı M 1 üoo
B İ T E - i S t t L t " 1 l O O
Rize: Nümune mahallesinin alacağı şekil t
yeter derece yer bırakılmış ve erkek sanat enstitüsü için de yine plânda görülen kısımda yer ayrılmıştır.
Yeşil iahalar: Rize tabiat itibariyle pek zengin bir mem- leket olduğundan burada yalnız mevcut bulunan park m u - hal aza edilmiş bundan başka park yeri için yeni saha gös- terilmemiştir.
Yeni yapılan çocuk bakım evinin yanındaki gaz deposu ile elektrik santralı kaldırılarak burası ilerde çocuk bahçesi haline getirilebilir.
Spor sahası için dc orta okulla yeni inşa edilecek olan İnşaat usta okulunun nihayet bulduğu saha gösterilmiştir.
Pazar ve hal: Hayvan pazarı şehrin batısında İspir ve Trabzon şoselerinin birleştiği düz arazi üzerine konulmuş- tur.
Rize: İskele - Belediye meydanının alacağı yeni şekil Temizlik işieri şehrin haricinde hayvan pazarının ya- nındadır.
Hapishane gene şehrin merkezinden uzak olan şehrin batı tarafındadır.
EV TİPLERİ İZAH NOTU
Rize .şehri imar plânının nümune mahallesinde inşa e - dilecek evler,
A - Tipi B - Tipi C - Tipi
olarak hazırlanmıştır. Bu plânlar hazırlanırken, Rizeye ge- lecek olan memur ailelerinin malî durumları nazarı iti- bara alınmış ve bu maksatla son derece iktisadî ve ucuz bıı
Rize şehri: 1:2000 Mikyaslı imar plânı
şekilde inşa edilecek şekilde tanzim kılınmıştır. Belediye veya Bankalar vasıtası ile Rizede yerleşecek her memur ai- lem n ü m u n e «mahallesinde kendisine bir ev temin edebilir.
Bu üç tip evlerin hazırlanmasında arazinin meyli, iklim şartları, güneş vaziyeti nazarı itibara alınmış ve mahallî in- şaat malzemesi ile millî mimarî karakterimize m ü m k ü n mertebe sadık kahnmşıtır..
A — T i p i :
İnkişaf sahasında arazi oldukça meyilli bir arazide oldu- ğundan A - tipindeki evin yola yakın cephesi bir katlı bahçe- ye olan cephesi araziye uyularak iki katlı olarak çizilmiştir.
Rizede fazla rutubet olduğundan bütün odalar üst kata alın- mış, alt kata da kiler, hamam, mutfak yerleştirilmiştir. Evin sokak tarafından girilen bir kapısı olduğu gibi alt katta mev- cut kilere mutfak v.s. ye girecek bir de bahçe kapısı vardır.
Rizede evlerde umumiyetle mangal kullanılmaktadır. Fakat b u evlerde yerleşecek olanlar soba k u r m a k istiyecekleri de nazarı itibara alınarak her odaya birer soba bacası deliği foı- rakılmıştır.Gelen yabancı memurların ekserisi mısır ekmeği yemediğinden, mısır ekmeği pişirmek için baca kaldırılmış onun yerine normal m u t f a k bacası konulmuştur. Üst katta bütün odalar bir sofa üzerinde toplanmaktadır. Bu suretle so- faya kurulacak bir soba ile bütün odaların teshini sağlana- bilecektir.
Bu evler inşa edilirlerken alt katları kırma taştan, üst katları da ahşap 'bağdadi veya masif tuğladan zelzele tali- matnamesi hükümlerine göre inşa edilebilirler.
C — T i p i :
Bu tip evler yolların üzerinde kalan evlerdir. Bu bakım- dan arazinin meyline uyularak ön cepheleri iki katlı, arka cepheleri de bir katlı olarak tanzim edilmiştir. Bunlarda da A — tipinde olduğu gibi kiler, mutfak, banyo alt katta, o t u r - ma ve yatak odaları da üst kata alınmıştır. Kuzeyden gelen rüzgârla helâ ve mutfak kokularının ev.in içine girmemesi için.
helâ ve m u t f a k güneydedir. Bütün ev tiplerinin odalarına bi- rer dolap yerleştiirlerek ev kadınının işi daha kolaylaştırıl-
mıştır. Bu ev tipleri de alt katları kırma taştan, üst katları da bağdadi arasına tuğladan veya yalnız masif tuğladan zelzele talimatnamesinin esaslarına göre inşa edilmelidir,
C — T i p i :
Bu tip evler imar plânında da görüldüğü veçhile meyil- li olmıyan arazi için hazırlanmıştır. Bunların plânları Rizeye yerleşecek her memur ailesinin malî durumu nazarı itibara alınarak son derece iktisadî düşüncelerle tanzim edilmiştir.
En küçük memur ailesine bile kredi sağlandığı takdirde o me- m u r ailesi evin tutarını kısa zamanda kolayca ödiyebilmesi için plân m ü m k ü n mertebe küçük tutulmuştur. C - tipi ev- ler dört oda, hol, mutfak ve icabında yıkanılabilen kurnalı bir helâdan ibarettir. Bu evler de alt katları kırma taştan, üst katları da ahşap bağdadi veya tuğladan, diğer evlerde olduğu gibi zelzele talimatnamesi esaslarına göre inşa edilmelidir.
N e t i c e :
Nümune mahallesindeki evlerin ön bahçelerinin tanzimi işi mahallenin ve dolayısiyle şehrin güzelliği bakımından çok önemlidir. Bu bahçelerin tanzimi işinde, meselâ belediye fi- danlığından halka ucuz fide vermekle veya bu bahçelerin tanzimi hususunda teşvik edecek mahiyette ufak müsabaka- lar açmakla faydalı olabilir. Bunlardan başka ev sahiplerinin ön bahçelerini kolayca tanzim etmeleri ve çiçeklendirmeleri için her bir mahallenin kollektif olarak bir tek bahçıvan tutması çok iyi netice verebilir.
Yeni inşa edilecek bu ev tiplerinde badana renklerinin umumî ahengine bilhassa dikkat etmek icap eder. Bu renk- lerin göze batan renklerden intihap edilmesi üzerinde duru- lacak meselelerden biridir. Güzel Rize şehri için, binalarda kullanılacak en uygun badana renklerinin beyaz, bej, krem gibi açık renklerden olması uygun olacağı kanaatinde oldu- ğumuzu arze deriz.
Nezihe ve Pertev TANER Ankara 1946
( Başı 91 inci sayfada )
Böylece bir inkişafın sebebi hareket için saha bı- rakmak başkalarına manı olmadan kımıldamak im- kânını vermektedir.
Acaba İngiliz şehirciliğinin hangi sefahati bugün ve istikbalde Türkiyeye faydalı olabilir?
İngiltere'de biz dersimizi çok pahalıya öğrendik ve bazen öyle geliyor ki tashihat yapmak için bu ders- leri çok geç öğrenmiş olduk. XVIII inci asrm sana- yi devrinin büyük fenalıkları yani fazla zenginli- ğin yanında büyük fakrü zaruret, fazla nüfus kala- balığı, hastalık, işsizlik; iktisadi karışıklık ve harp
bize şehirlerimizi ne şekilde düzenlememiz lâzım geldiği hususunda çok şeyler öğretmiştir. Londra ve Manchester gibi şehirlerin yeniden inkişafı, ye- ni şehir yapmasından daha güç bir görevdir. Mem- leketinizde yerinde ve iyi inşaat yapmak fırsatı elinizde mevcuttur. Gönül arzu eder ki bu plânlar malûmata istinat etsin ve olaylara dayansın. İn- giltere'de şunu keşfettik ki, son 15 sene zarfında toplamış olduğumuz nev'iden statistik malûmat ve araştırmalar şehircilik için hayatî 'bir ehemmiyete haizdir. Bu yüzden bunların teminine devam et- mek üzere ayrıca bir Bakanlık kurmuş bulunmak- tayız.
