Ankar~ı Üniv Vet Fak Derg. 48. 43-50. 2()()1
Manyas Gölü'ndeki dört cyprinid türünde (Blicca bjoerkna,
Rutilus rutilus, Scardinius erythropthalmus, Vimba vimba) belirlenen
sestod olgusu
M. Oğuz ÖZTÜRK
l,F. Naci ALTUNEI}
i Afyon Kocatepe Üniversitesi. Fen-Edehiyaı Fakültesi. Biyoloji Böliimü, Afyon: c Uludağ enil'ersitesi. Fen-bkhıy~lt FakültesI.
Biyoloji Bölüımi. Bursa
Özet: Aralık 1996 ıle Kasım 1998 tarihleri arasında gerçekle~tirilen bıı çalışmayla. Kıı~ (Many~l.sJ Göllı balık faıın;l.sllıda ver abın türlerden Bliccu iJjot'rkııu. RU/ilus ruıılus, Scurdiııius eryıhmpıhulmus ve \iimiJu vimiJıicbki .sestod olgusu ;lra~tırılmışl1r. Söz kı: nusu halıklarııı viicııl ho~luğu ve sindirim horulannda Cestoda'dan 3 tiir (Curyophl'l/ul'us IUliCt'/'s, Curl'ophl'l/ul'lı/es {i<lıl1icus. Li-gıt/u IIITesillwlis pleroserkoid) ıespit edilmi~ıir. Paraziılerin halık ıürlerine göre dağılımı ise ~u şekildedir: 115Blıccu iJjlJt'rkııu'd;1 38 Curwl/,iıyl/llt'us luıiceps. 123 Ruıilus ruTilus'la 4 Ligilla iıııesıiııalis pleroserkoid. 135 Scarı/iııiııs I'ryTiımpiıl/ılı/mus't;ı 14 Cur-\'iJI'iı"l/ut'ldl's {eııııicus. 142 \iimiJa viııı/}a'da 17 ('aryopiıyl/({('ııs luıiceps. Sözü edilen türlerin morfolojik-anatonıik özellikleri şe kılieric ayrıntılı olarak açıklanmı.~tlr. Ayrıca. hcl' hir halık tliriindeki parazitlerin ortalama. minımum ve maksimıım enfdsıyon
1'0-ğıınluklarl. mevsımlere ve h~ılık hoyuna göre çizelgeler yardımıyla değerlendirilmi~ıir.
Anaht;ır kelimeler: Bliccu iJjoerkııa. Cur\'Oph)'l/lIl'iı/es Imııicus. ClIryop/nllul'lIs 11Ilict'{J.I.Ku~ Gölii. Ligulıı ııı/esıiıııt/ıs ple rosı~rkoid. Rıılilus rllTilus. Scıırı/iııius eryıiımpT/llIll1ll1s. \iu17!Jli vim!JlI
The occurrcncc of cestodcs in four species
(Blicca bjoerkııa, Rutilus ru/i/us, Scardiııiuserythroptha/mus, Vimba vimba)
of Cyprinidac from Manyas Lake
Summary: In this sıudy. parasites of following fish speeies were investigated in L;ıke Kus (\1;ınY;is) rrom DecC'mher i'.J9(1ıo :'-J()ıember 199X. These fish speeies are Bliccıı iJjoerklılı. RIITiflıs /'Uıilus. SClIrdiıııus "rwiıropThlıllıılıS and \iiııı/w ı'im/w. At the end ol thıs research. 3 speeıes of Cestoda (Car\'iJphvl/ueus liIliCt'ps. ClIryophvl/lIl'idt'S feııııiws, Ligulıı {IITesıiııalis plenıcercoıd) were round in the abdoıııinal G\ı'iıy and digestiıc traet of fishes. The distrihution of these parasııes in vanOliS fısh speeies \Verı:' giıen ,",cloll'. Thıny-eighı Carl'lJp/nl/al'us 11Iıiceps in 115 fish speeiıııens of Bliccıı bjnakııa. 4 l.igıılu illTl'slil;(Ilis picrocercoids in iD rl.sh specııııens or Ruıilus ruıilus. 14CarViJphvl/aeıdl's/i:'lılıicııs in 135 fish speeiıııens of Scurıliııiııs t'rı/iı/'ilpl!llIII11U.ı. 17CUrl(lphrl/lIelıs /llıil'l'{JI in 142 rish speciıııens Vimha \'imha were reeorded. At lhe end of ıhe stııdy. ıııorphologic. anaıoııııc and char;lcll'l"ISIIl ,tnıcıure of these par;ısite spceies were described in detaıL. In addilion. infeeıion densityol' ıhe parasiıes Ilere ;ın,dvsed aı'CoJ'(iıng to ıhe seasonal ~ınd fısh sıze distribution results rol' each fish species.
Key words: Blicuı hjol'l'kıııı. ('aryopiıyl/aeidl's ./i:'Iı/IıCUS. CIITlıphrl/al'lIS 11IIice/,s.Ku~ Lıke. I.igu/a illTesıiııalis pleroeercoıd.
RuTllUS ruTllus. SClIrı/iıııus "rVThmpllllllmus. Vimha vimha
Giriş
Balık yetiştiriciliği \..alı~malarında karşılaşılan en ünemli sonmlardan biri: zararları doğalortamlarda pek fark edilmeyen ya da görülmeyen parazil kökenli has-t~IJıklar ve para/iılerin doğrudan doğruya konak c,u,lı üze-rinde meydana getirdikleri eıkidir. Çalışma alaııı olan Kuş Gölü, su ürünlerinin çeşitliliği açısıııdan, oldukça zengin bir hiyotop oluşturmasının yaııında. ekonomik yönden de vazgeçilmez hir öneme sahiptir. Başta Cypri-IIT1Swrpio olmak üzere B/icuı bjoerknu. Rıııi/ııs I'IIti/IıS, Scımliniııs eryı/ıroı/ııt/ıııııs. Viıııhıı viıııh(ı gihi halı k tür-leri yiire balıkçıları için önemli hir geçim kaynağıdır. Bugiine kadar Kuş (Manyas) Gölü ilc ilgili değişik alan-larda çalışnıalar yapılmış (ı ,3-6) olmasıııa karşııı, göldeki halıkların helmint faunasıııın belirlenmesine yönelik hcr-hangi hir çalışmaya rastlaııılmamıştır.
Sestodlar ilc ilgili değişik araştırıcılar tarafından gü-niimü/e kadar yapılan bir çok çalışma bulunmaktadır. Bunlardan hazıları ([ir/erin coğrafik dağılımıııı (9,14,21,
2635), bir kısmı hayat döngülerini (1 9.24 l. hir kısmı ise ekolojik ortam faktiirlcrinin parazitler iizerine 01,111 et-kilerini (15,17,IX) araştırnıışıır. Türkıye'cle de balık ~cs-todlarıyla ilgili gerçekleştirilen çalışmalar hulunmaktadır. Örneğin Ugıılıı pleroserkoidlcri: Cip giilii ıe Kehan Baraı Gölündeki Lellı:isclı.1 cl'plw/ııs orienlulis, CllPIWTl1 UIIIIWI{/ IIl1ıhltl, Bıır/ms plehejlı.1 /ııcnıu' Cıa (i 2): lI/hıIıWIS oml/-ıis, Si/ııris g/wıis, ChOllc!rosıolılıı regiııııl. Viıııhıı Viıııhıı teııellu, Leııciscııs cep/ııı/ııs, Cııp0l'lıl ClıpıwllI. Cıırm nı/iı Oh/IıS11gibi bazı balıklarda (20): tç Anadolu' nun hazı tat]i su kaynaklarındaki Al!ml'l1l1s sp. ilc E\iJX /lıcilı.1 'ta (10) ve Kovada Giilü'ndeki Cypriııııs cıı/pio'da tespit edilıııi~tır (8). Bir haşka ara~tırıeı ıarafından gcçeklc~ıirilen ça-lışmacia da (29) Sapanca Gölü'nde ya~ayan Rıııilııı
/II-ıi/ııs, Scıırdiııilı.1 eryıhmphl/lII/IlIlI.I, B/iccıı hiıınkıııı. Tim'ıı ıili ciL , Fsııx IIICilı.I, Si/ııms g/ııııis gibi halık tür-lerinde Triıı eli op!l oן'ILs cmssııs ıc Si/ıımllll'Ililııilıııi olmak lizere iki sestod türü kaydeclill11i~tir. ıznik Gölü'ndeki Cypriııııs uırpiıı ve Rııli/isjrisi'lerin sindiriııı
44 M. Oğuı Öztürk -F.Naci Altlıncı
kanalı helmintlerinin tespitine yönelik yapılan çalışmada (3i) adı geçen ilk konakta Bot!ıriocep/wlıı,\ {(c/ıeiloK'lllt!ıi, Cıırl'Ophyllııelıs lııtict'ps, ikinci konakta ise 8.{(c/ıei/oKıuıı!ıi
türlerine rastlanmış; Akıncı (2), Uluabat (Apolyont) Gö-Iü'ndeki BlicCi/ hioerkn{('da C{(ryophyll{(eides sp.'yi tes-pit etmiştir.
Yapılan bu araştırmayla, yukarıda sözü edilen ba-Iıklardaki sestod türleri belirlenerek bu alandaki boşluğun doldurulmasının yanısıra, doğal gölortamı ile helmint türleri arasındaki ilişkinin tespiti hedenenmiştir. Ayrıca, Kuş Gölü'nün ekolojik potansiyelinin korunmasına yö-nelik ileride yapılabilecek çalışmalarda başvurulacak bir kaynak ol uşt urulması amaç Ianmıştır.
Materyal ve Metot
Aralık 1996 ile Kasım i999 tarihleri arasında ger-çekleştirilen çalışma süresince 115 RiicCi/ binerkn{(. 123 Ruıilıı.\ mıilııs. 135 Sumliniııs eIJıhropt!ı{(IIııIıS, 142 Viııı/w viııı/w olmak üzere toplam 515 balık kontrol edil-mişlir. Yiiredeki balıkçıların yardımları ilc fanyalı ağ ve serpme kullanılarak yakalanan her balık türünden aylık ortalama )-20 birey. değişik kaynaklarda (7.25,27) be-linilen metotlara güre, şu şekilde incelenmiştir: sindirim borusunda endohelmint olup olmadığını görebilmek için ürogeniıa! açıklıktan itibaren anteriorda farinks se-viyesine kadar uzunlamasına disseksiyon yapılarak vücut hoşluğu ve sindirim horusunda yer alan sestodlar pens veya fırça yardımı ile fizyolojik su ortamına alınmış, bir-kaç defa ımısluk suyu ile yıkanarak mukus temiz-lenmişıir. Fiksasyon için örnekler lam-lame! arasına yer-leştirilerek üzerine sıcak fiksatif (AFA veya Bouin' s) dö-külüp. fiksatif sıvısı içinde en az iR-24 saat bek letilmiştir. Fiksasyondan geçirilen örneklerin bir kısmı,
IX,) gliserin içeren 17ı70 eti i alkolde saklanmış, diğer bir kısmı ise daimi preparat haline getirilmek için Mayer's haematoxylin boya ortamına oradan da alkol ve xylol se-rilerine (%35. 50, 70. 85. 95, absolü alkoL. xylol-
ı.
xylol-2) alınmıştır. Kesit işlemi için Lintestin{(lis pleroserkoid örnekleri i cnı'lik küçük parçalara bölünerek paral'in blok ortamında kızaklı mikrotom vasıtasıyla 6 ~m ka-lınlığında enine kesitler alınmıştır. Bu aşamalardan ge-çerek hanrlanan materyaller ile diğer sestod örneklerini daimi preparat haline getirmek için, lam merkezine bir damla kapaımı ajanı (entellan) damlatılmış, daha sonra örtü lameli kapama ortamımn bir köşesinden hava ka-barClğl kalmanıasına dikkat edilerek kapatılmıştır. Ma-teryalin düz bir şekilde sabitleşmesi için Iamel üzerine kıskaç vb. bir gereçle basınç uygulanmıştır. Preparat oda sıcaklığında i224 saat veya sıcaklığı 50"( aşnıayan bir etüvde i-2 saat bekletilerek kurutulmuştur. Kuruyan pre-paratın bir köşesine para/.itin türü. stok numarası. diğer köşesine i,e konak canlının yaşadığı lokalite. konak canlı tlirü. parazilin bulunduğu organ ve inceleme tarihi ya-zılnıışıır. Maıeryallere ait şekil çizimleri Bauehlomh mik-roskobunda "kamera lusida" yardımıyla gerçekleştirilmiş, türlcrin tanımlanmasında ise çeşitli kaynaklardan ya-rarlanılnıışıır (11.22.25,28,34).Bulgular
Çalışma süresince incelenen. 115 Bliecu hııı-erkilu'dan 18'inde (%15.6) 38 Curyııp!ıyll{(eııs /miceps.
123 Rııtitııs mti/ııs'tan i'inde (%0.8) 4 Ligıı/u inte.\II-nulis pleroserkoid, 135 Scurdiniııs erythwpthu/llIl1s'tan
lO'unda (l1(17.4) 14 Curyopııyllueides ji'lllıiClIS \T 142
Vimhu vimh{{' dan 9' unda (1;;,6.3) 17 Cu rl'Op/nlluelıs lu-ticeps kaydedilmiştir. Böylece', dört balık ı.ürüne aiı top-lam 515 adet bireyden 3R'inde ('/i,73) liç farklı para/it türüne ait toplam 70 adet sestod belirlenmiştir. Siiı: ko-nusu türleri n sistematik. morfolojik ve anatomik özel-likleriyle ilgili veriler aşağıda tanımlanmıştır.
Curyop!ıyll{{l'lıs /{{ticeps (Pallas,
ın
ı). Syn: C 11111-({{hi/is Rudolphi. 1802; C. coıııııwnis Schrank. in8: K.canlı: Bliccu bijoerkııu. Viııı/)({ viıııbu. Habiıat: Sindirim borusu. Yumurta ile dolu olgun hireylerin hayları
960-1530 (1385) !..lIn. enIeri ise 654-860 (708) ~tm olarak by
dediImiştir (Şekil I-A). Vücudun anterionıncb yer alan skoleks konak canlı ya tutunmada yardımcı olan ve de-ğişken karakterde bir çok girinti-çıkıntıya sahip olmasma karşın bothrium ve kanca gihi elemanlarından yoksundur. Skoleks, karanfile benzer bir şekilde genişleme yapması ve testis ile viıcllojen bClleri içerıncmesiyle vücudun diğer kısmından kolaylıkla ayın edilebilmekıedir. Erkek üreme sisteminde yer alan yaklaşık 300 adet testis. sko-leksin hitiş kısmı ile ovaryumun antcrioruna kadar (ılan alanda median hat boyunca üç sıra halinde yer al-maktadır. Vücudun pasıcriorunda yer alan dcferent kanalı bir çok kıvrım yaptıktan sonra cinus kesesine açıl maktadır. (irl'lls kesesi 500-620 (5R6) x 300 360 (325) Ilm çaplarında olup. ovaryurmm anterionında yer al-makıaclır. Dişi üremc sistemi içinde büyük bir yer lut,u! ovaryum, hoyuna iki laleral kitleden oluşmakta olup. ventral tarafta tnınsversal bir köprü ilc birbirine bağ lanarak "1-1"şeklinde bir görünüm meydana getirnıektedır (Şekil i-B l. Ovaryumun ventralinden çıkan ovidukıusun bir kolu resaptakulum seminise açılırken diğer kolu eırafı mehlis hezleri ile çevrili bir ootip'i oluşturınaktaclır. Uıe rus ise. ovaryumun arkasında bir çok kıvrını yaptıktan sonra anwriora doğru yönderek genişleme giisıermekıe ve erkek genital açıklığın hcmen posteriorunda yer ,ılan vagina ile birleşerek duktus-utero-vagİn:ıyl meydana ge tirmektedir. Reseptakulum seminis. ovaryumun anterjo l'lında median hat ü/erinde yer almaktadır. Cirl'lls açık-lığı ovaryumun anterior seviyesinden dı~arı açılmaktadır Vite\lojen bezleri iki sıralı küçük foliküler yapılar ha lindedir. Bununla birlikte, vücudun her ıarafına homoıen olarak dağılabildiği gibi, bazı bölgelerde testislerin et-rafını da sardıklan gözlenmektedir. Ayrıca. ov,ıryuımm posteriorunda "V" harfi şeklinde birikim yaptıkl,ırı göl.
lenmiştir. Küçük olan yumurıa!an. e!ip,oit şekilli. ince çeperli. operküllü ve 52-58 (54) x 3(ı-43 (41) pm ho yutlarındadır.
Curyııphyllueides fennicııs (Sehneidcr. 10(2): Nybe lin, 1922. K. canlı: Scurdiniııs eryl!ımpt/w/lıl1ls: H,ıbitaı: Bağırsak. C/eııııicııs'un boyu 1214-1452 (1305) /-1111, ovaryum seviyesindeki enlcri ise 853-1026 (984) pm ola-rak kaydedilmiştir (Şekil 2-A). Anterinl'da yer al,ın skı)-leks vücudun devamı gibi gerümekte. konak canlıya dahil
Ankara Dniv Yet Fak Dcrg. 48.2001 :ı. N ...., c ---.ii(
Şekil
ı.
C{/ryophyll{/t'Us /(/ıiceps'in anatomik yapısı (orijinal). A- genel görliniim. B- posterior bölge; mb: Mehlis bezleri, 00: ootip. ov: ovaryum, dk: deferent kanaL. rs: resept,.;~ulum seıııııııs. sra: sirrus açıklıgı. srk: sirrus kesesi. t: testis. iit: uterııs, uva: utero-vaginal açıklık. vd: vıtellodııktııs. vit: vitellojen bezleri.Figure i.Anatomical strııcturc of C{/ryophy//{/eııs /ariCl'ps (originaı). A- general view. 8-posterior part: mb: Mehlis' glands, 00: ootypc, av: avarium, dk: vas deferens. rs: receptaculum seminis. "ra: ciınıs pore. srk: cirnıs pouch. t: testis. ut: IIterıls. uva: uterovagina! pore, vd: vİteiloductus. vit: vitellogen glands.
iyi tutunmayı sağlayan girinti-çıkıntı, bothrium ve kanca gibi elemanlardan yoksundur. Ortalama 145 adet olarak tespit edilen testisler, skoleksin bitiş kısmı ile ovaryumun anterior kısmı arasında kalan bölgede median hat bo-yunca yer almaktadır. Cim!s kesesi, ince çeperli, oval şe-killi, 390-600 (461) x 300-350 (307) Ilm boyutlarında olup, ovaryumun anteriorunda yer almaktadır. Ovaryum, ters "A" şeklinde olup, iki yan kol ile bunları birbirine bağlayan transversal bir köprüden meydana gelmektedir. Ayrıca, anterior kısmı posteriara göre daha uzun bir
ya-pıya sahiptir. Ovaryumun transversal bir köprüyii andıran kısmının median alanında, kısa bir oviduktus yer al-maktadır. Bu kanalın devamında reseptakulum seminis ve vitellojen bezlerden gelen vitelloduktuslar varclı!'. Ovar-yumdan sonra en belirgin dişi genita! sistem yapısı olan uterus, ovaryumun yalnızca posterionına doğru uzan-makla kalmayıp aynı zamanda cirrus kesesinin anterior seviyesine kadar ulaşmaktadır (Şekil 2. B). Utenıs cirrus açıklığının posteriorundan vagina kanalı ile birlikte dışarı açılmaktadır. Reseptakulum seminis ovaryumun heınen
'\tl. OğU! Öztürk -F.Naei Altlıncı E ::l.
~i
i A~ekil 2. C{(ITophyllaeldesjl'lıııicus'in anatomik yapısı (orijinal). A- genel göninüll1. B- posterim hiilgc Fıgurc 2. AI1dtomieal stnıetme
or
Caryophyllaeidesj'eııııicus (originaı). /\- general "icw. 13-posıeriur part.önünde kısmen lateral tarafta yer almaktadır. Vitellojen bC/leri skoleks bitiminin hemen arkasından. vücudun posterim kısmıııa kadar vücudun her tarafıııa homojen olarak dağılmaktadır. Yumurtalar elipsoit şekilli, ince çc-perli. operklillii ve 72-68 (70) x 50-48 (49) ıım bo-yutlarında tespit cdilmiştir.
Li,t;ııl({ inıesıin({lis Linne, 1758; K canlı: Ruıi/Il.1
ן'Il-ıi/ııs: Habita\: Karın boşluğu. Ligııl({ inlesıinoli.ı'in ple-ruscrkoidlcri 5()-
ı
06 (n) mm boyunda. 8-10 (9) nuneninde tespit edilmiştir. Vücut, kayış şeklinde ve eıli olup. ventI'a! yüzeyi boyunca uzunlamasına yiv şeklinde hir yarık bulunmaktadır Anterim terminalde skoleks gö revi yapan kassı yapı, ovalimsi bir şekle sahiptir Bu kısım dorso-ventral yönde c.:ok az belirgin "iı c.:en1iği" şeklinde iki hothriuma sahiptir Bu bireylerde boyun yok-tur. Dış segmentleşmenin görülmediği strohila' da. yalancı segl11entesyon yalmzca anterior kısımda iı. halindedir
Ankara Üniv Vet Fak Derg, 48, 2001 47
ekı
Ol'
t
sk
.Şekıl 3.Li;.:ulu illlf'sıiııulis pleroserkoidinin enine kesiti (orıJinal). bkı: boyııııa kas tabakası. ekt: enine kas tabakası. av:
ıvaryııııı. p: sııbkIJllkıılar tabaka. sk: sinir kordomJ. t: testis fıgure 3. Cross secıion of Li;.:ula iilIesıiııah" pleroeereoid (miginaı). bkı longııııdinal ımıscle laycr. ekt: transverse ınııscle layer, ov: ovariııııı. p: subcutİcıılar laycr, sk: nel've tnınk, t: testis
enine bircr tabaka halinde yer alırken dorso-ventral fib-riller tüm yan alanları doldurmaktadır. Pleroserkoid saf-hasında olan bireylerde olgunlaşma tamamlanmamış
01-Illasına rağmen, genital organlar (testis, ovaryum ve vitellojen bezleri) görülebilmektedir. Testisler; merkezi paranşima dokusundan başlayarak, dorsal yüzey cidarına kadar olan kısımda median bölge hariç, bütün gövde bo-yunca tck sıra halinde dizilmektedir (Şekil 3). Kasımsı
özellikteki cirrus bursa kesesi strobi!anın orta çizgi hat tından dışarı açılmaktadır. Ovaryum. paranşimaıik do kUl1lın median bölgesinde olacak şekilde yer almakta ve genital açıklığın karşısında hulunmaktadır. literus nıcdian alanda tüpsü yapıda olup, aşırı kıvrılına göstermekte ve vaginayla birlikte ortak bir kanalla dışarı açılmaktadır. Vitellojen bezleri. kesemsi yapıdaki şekilleriyle kahuk paranşimasının alıı ile boyuna olan kas tabakası ara-sındaki alanda genita! yapıların bulunduğu hölgeler dı-şında strobilanın her yerinde bulunmaktadır (Şekil 3)
Tartışma ve Sonuç
Araştırma süresince incelenen Blicuı hioerkıl({. Rıı-tilııs mRıı-tilııs, Scurdiııııs erytlıropt/WllllllS ve Viııı/)(/ vil1l/){{ bireylerinde tespit edilen sestodların sayısı ve bu-lunduklan ycrler Tablo 1 ve 2'de gösterilmiştir. Oldukça yaygın bir Wl' olan Caryoplıyllaeııs lııticl'ps. Blicw bio-erkila'da genellikle yaz ve sonbahar aylarında tespit edil-miş olup, bir balıkta rastlanılan parazit sayısı 1-4 ara-sında değişmiştir. Söz konusu parazit, yaz dönemi başlangıcında (Mayıs), ortalama %40 enfeksiyon oram ve bir balıkta maksimum 2 parazitıc kendini göstermiştir. Bunu takip eden yaz aylarında enfeksiyon oram (';',50-66'ya kadar çıkmakta. bir balıktaki parazit sayısı da 4 adet ile en yüksek değere ulaşmaktadır. Sonbaharda (EylUl) ise enfeksiyon kısmen azalarak devam etmekte ve kış nıev-simiyle birlikte tamamen sona ermcktedir. Aynı parazitin V. viıııha' daki mevsimsel değişimi incelendiğinde: sadece yaz ve sonbahar dönemlerinde görüldüğü, enfeksiyon şid detinin sonbahar döneminde biraz arttığı tespit edilmiştir (Tablo I). Elde edilen bu sonuçlara paralel veriler kay-deden Kennedy (19), A.hmııw' daki Chltü'eps' in mev-simsel dağılımını; Nisan'da (Yr21. Mayıs'ta '/,,16, Ha-ziran'da '~IS, Temmuz'da "Ir.7, Ağustos ve EylUl'de ise %5 olarak tespit etmiştir. Wunder (32) ise, CI11}ophyllııeul enfeksiyonunun Mayıs ayında maksirıııını seviyede gö-rüldüğünü bildirmekte. bu değişikliği balığın beslenme-sinde yer alan Tııhif'ex'lerin soğuk dönemlerde bulunm;ı-masına bağlamaktadır.
Iki balık türünde kaydedilen Claticep.\ ile söz ko-nusu balıkların boy uzunluğu arasında da anlamlı bir iliş-ki gözlenmektedir. C.laticeps enfeksiyonunun kaydedildi-ği birinci balık türü olan B.hjoerklU/ bireylerinin boyları i2-
ı
S cm arasında değişmekie olup, enfeksiyon oranı ile balık boyu arasında ters hir oran tı tespit eelilmi~tir. (Lr-neğin. en küçük boya sahip B.hjoerkl1a bireylerinele bir halıkta maksimum 4, ortalama 2.5 Claticepı hireyi kay dedilirken. i6 cm uzunluğundaki balıkta bu değer i pa. razile düşmekte ve daha hüyük boylu bireylerde ise hiç parazi te rastlanılmamaktadır (Tablo 2). V. vil1l/J({'da ise balık boyu ile Claticepı enfeksiyon yoğunluğu arasında paralel hir orantı tespit edilmiştir. Bu kapsamda si)z ko. nusu balık bireylerinin boy guruplarındaki ortalamaClaticepı sayısı 0-2.5 arasında deği~mekle birlikte. halık boyu arttıkça enfeksiyon yoğunluğunun kaelenıelı olarak arttığı gözlenmiştir.
4ıl M. oguz Öztürk - F. Naci Altunel
Tablo l. BlicCClhjoerknu (Bb) ve Vimha \iimha (Vv)'da tespit edilen Caryophyllaeus laıiceps (Clb, Clv) ile Rwilu.l ruıilus (R,r)'da
tespit edilen Liı:ula inıesıinalis (Li) ve Scardinius eryıhrophtalmus (Se)'da tespit edilen Cw)'ophyllaeides fel111icu'(O')'un aylara
göre bul unuŞdegerieri.
Table
ı.
Amounts of occurrence of Caryophyllaeu.l laıiceps (Clb. Clv) in Biiecu hjoerkna (Bb) and Vimha ı'imha. Ligula inıesliııali.l(Li) inRuıilus ruıilus (Rr). and C(II)'ophyllaeidesfelıııicu.l (Ct) inScardinius eryıhrophtalmus (Se) according to months.
Inelenen balık Parazitli balık Ortalama ve toplam
sayısı sayısı ve enfeksiyon oranı (%) parazit sayı'ı (+)
Aylar Bb Vv Rr Se Clb Clv Li
cr
Clb CIV Lici
Aralık /96 8 5 4 Ocak /97 8 7 13 Şııhat /97 8 8 4 8 Mart /97 LO 6 Nisan /97 6 7 5 9 Mayı'i /97 8 8 8 1(12.5) +1 Ilaıiran /97 6 ıl 8 6 4 (66.6) 12+5 Temmuı /97 3 6 8 8 2 (66.6) 1(16.6) 2.5+5 2 +2 Ağustos /97 4 8 ıl 8 2 (50.0) 3 (37.5) i(I 2.5) 3 +6 1+3 2 +2 Eylül /97 6 4 3 (50.0) 1.3+4 Ekim /97 10 Kasım /97 4 8 4 9 1(ı i.ı) 2 .+2 Aralık /97 4 6 4 i (25.0) 2 +2 Ocak /9ıl 8 7 Şubat /98 8 8 8 Mart /98 8 8 9 Nisan /9S 6 7 Mayıs /98 3 8 6 8 2 (66.6) 1.5+3 Hazinm /98 4 8 4 4 2 (50.0) i(25.0) 3 +6 2 +2 Temmuz /9S 7 5 8 8 3 (42.8) 2 (40.0) 12.5 1 (12.5) 2 +6 2.5 +5 4+4 +1 Agusıos /98 6 8 EylLil /98 4 8 7 4 2 (50.0) 2.5+5 Ekim /98 4 6 4 8 3 (50.0) 2 (25.0) 2.3+7 +2 Kasım /98 6 6 6 8Tablo 2. Bliccu hjoerkna (Bb) ve Vimha I'imha (Vv)'da tespit edilen Caryophyllaeus laıiceps (Clb. Clv) ile Ruıılu.l mlilus (Rrl'da
tespit edilen Ligula inlesıinalis (Li) veScurdiniu.l eryıhrophıalmus (Sel'da tespit edilen Caryophvllaeidesft'llııicııs (CO'un halık hay uzunluguna göre bulunuş de~erleri.
Tahlc 2. Amounts of occurrence Caryophyllaeus laıiceps (Clb, Clv) in Blicc'a hjoerkna (Bb) and Vimha I'iln/xl. Ligiila iıııe.lıiıı(//ı,
(Li) ınRuıilus ruıilıı.l (Rr), and Caryophyllaeidesfeııııicus (CO inScardinius eı)'ıhrophtalmus (Se) according to host fısh sll.c Parazitli halık
sayısı vc enfeksiyon oranı (%)
Ortalama ve ıopl,ıın parazit sayısı (+) incclcnen balik sayısı ve boyları (cnı) Bb Vv Rr Se 22 (12) 28 (14) 7 (I i) i O (i2) 30 (13) 20 (I 5) S (12) 8 (13) 20 (14) 35 (16) 12 (13) 8 (14) 23(i5) 34 (17) 14 (14) LO(15) 12 (16) 25 (18) 20 (15) iO (I 6) 4 (I 7) 20 (i 6) 7 (17) 4 ( IS) 14 (17) ıl (ıS) iO (
ı
8) 8 (19) io (
19) 8 (20) S (20) S (21) 8 (22) 8 (23) 6 (24) 6 (25) 7 (26) 8 (27) 7 (28) Clb 4(18.1) i (3.3) 4 (20.0) 8 (34.7) i (8.3) Clvı
(3.5) 2( 10.0) 3 (S.5) 3 (8.8) Licr
1 (I 2.5) 1 (5.0) i(I 0.0) 2 (28.5) 6 (75.0) Clh 2.5+10 20+ 2 2.2+ 9 2.0+16 1.0+ i Clv 2 +2 2.5+5 2 +6 1.3+4 Lı 4+4cr
2 +2 i +1 i +2 15+9Ankara Ünİv Vel Fak Derg, 48, 2001 49
Balık boyunun uzunluğu ile Claticeps'in en-feksiyon şiddeti arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığı konusunda yapılan hir araştırmada (24), C.laticeps en-feksiyonunun en yoğun olarak küçük balıklarda yer aldığı gözlenmiştir. Kulakowskaya (24), 15 cm 'den küçük sa-zanlarda % i00 enfeksiyon oranı ve bir balık ta ortalama 7 parazit, 15 cm'lik boy gruhunda %50 enfeksiyon oranı ve bir balıkta ortalama i parazit, 17-19 cm'de %52 en-feksiyon oranı ve bir balıkta ortalama 12 parazit, 19-21 cm'de %45 enfeksiyon oranı ve hir halıkta ortalama 5 pa-razit, 2 i-23 cm'de °1<::24 enfeksiyon oranı ve bir balıkta ortalama 16 parazit, 23-25 cm'de %40 enfeksiyon oranı ve bir halıkta ortalama 13 parazit tespit etmiş; 25 cm 'den büyük halıklarda ise enfeksiyonlu hireye hiç rast-lamamıştır. Bu verilere zıt olarak, Ruhr havzasındaki (Al-manya) A.hraıııa 'lar üzerinde yapılan bir çalışmada (17), hüyük boylu balıkların (43 cm) küçüklere (15.5 cm) oran-la daha fazla enfeksiyona yakalandıkları gözlenmiştir. Başka bir çalışmada (15) ise, İran' daki sazan ba-lıklarında, Claticeps enfeksiyonunun yaş artışına paralel olarak helirgin bir artış gösterdiği tespit edilmiştir. Bu hağlamda araştırıcılar (15), 2 yaşındaki halıklarda %25 enfeksiyon oranı ve bir halıkta ortalama 4 parazit, 3 ya-şındaki balıklarda %44 enfeksiyon oranı ve hir balıkta or-talama 11 parazit, 4 yaşındaki balıklarda % 100 en-feksiyon oranı ve hir halıkta ortalama 80 parazit kaydet-miştir. Kennedy (19), C.laticeps enfeksiyonunun halı k hireyleri arasında farklı yoğunlukta yer almasını balığın cinsiyetine, heslenme alışkanlığına ve hazı bireylerin daha az dirençli olmalarına bağlamakta ve yumurta dökme mevsiminde dişi bireyin çok şiddetli enfeksiyona yakalanmasını örnek vermektedir. Bu dönemde balığın hormon dengesinin değişmesi, yumurtlama alanlarına gitme nedeniyle meydana gelen mekan değişikliği, aşırı stres altında olması, yumurta dökmek için zamanının büyük kısmını yumurtlama havzalarının zemin kısmında geçirmesi ve bu süre içinde zemindeki bentik faunada yer alan Tubifex '!erle beslenmesini ağır parazit en-feksiyonlarına yakalanma sebepleri olarak sıralamaktadır.
Diğer hir cestod türü olan Caryophyllaeides fen-nicııs ise, S.erythroplıtlıalmus'ta tespit edilmiştir. Bu pa-razite yaz, sonhahar ve kış dönemlerinde rastlanmıştır. Parazitin ilk tespit edildiği ay olan Haziran 1997'de en-feksiyon oranı %66.6 ve bir balıkta rastlanılan parazit sa-yısının da 1-3 arasında değiştiği tespit edilmiştir. Son-bahar düneminde ise gerek enfeksiyon yoğunluğu, gerekse hir halıkta rastlanılan parazit sayısı yaz dönemine göre yarı yarıya azalmıştır. Bunu takip eden kış ve ilk-hahar dönemlerinde ilgili parazit enfeksiyonuna hiç rast-lanıımamıştır (Tablo 1). Balık boy uzunluğu ile
Cfennicus'un enfeksiyon yoğunluğunun ilişkisine
ha-kıldığında ise bir önceki türün verileriyle paralellik gös-terdiği görülmektedir. Araştırma süresince incelenen ve boyları i2-28 cm arasında yer alan S.eı)'throphthalmus
hireylerinden parazitli olanların ilk yedi grup içinde yer aldıkları görülmektedir (Tablo 2). Öte yandan,
C.fennicııs'un enfeksiyon yoğunluğu ile ilgili çalışmaları hulunan bazı araştırıcılar (2,23), söz konusu parazitin
farklı türlerinde farklı yoğunlukta tespit etmişlerdir. Krits-cher (23), Haziran'da incelediği 1 17 A.albunıus' da 12 adet, 5 R.mtilııs'ta 9 adet ve 11 S.erythrophtlıilll1llls'ta ')
adet Cfeııııicus'a rastlamıştır. Akıncı (2) ise. Uluabat
Gölü'ndeki Blicca hjoerkno'daki Cjennicııs'un en-feksiyon oranını % 16 yoğunlukta ve bir balıkta ortalama 2, maksimum ise 6 parazit olarak kaydetmiştir.
Üçüncü sestod türü olan Ligıılil pleroserkoid hi-reyleri Rlltilus rutilııs'ta tespit edilmiştir. Enfeksiyon mevsimsel açıdan incelendiğinde tüm çalışma periyodu boyunca yalnızca Temmuz 1998'de 15 clll hoyundaki hİr balıkta 4 adet olarak gözlenmiştir (Tablo I). L.intestinillis,
çizelgeden de görüldüğü gihi araştırma süresince en az kaydedilen sestod türü olma özelliğindedir. Duhinina (14), balıklardaki Ligula'nın yo~unlıığunu etkileyen haş-lıca faktörün besin diyetleri içindeki Cyelaps oranı ve su kalitesi olduğunu belirtip; sıcak, hafif dalgalı ve sığ su-ların Ligula için en iyi ortamlar olduğuna işaret et-mektedir. Hartley (16) ise, halıkların genç bireylerinde
Li-gıila oranının yüksek olmasını. hu balıkların besinleri
arasında copepodların hüyük bir yer tutmasından kay-naklandığını, yine benzer şekilde yaşlı bireylerdeki en-feksiyon oranının düşük olmasını ise bu bireylerin co-pepodla heslenmesindeki azalmayla paralelolarak değişim gösterdiğini kaydetmektedir. Bu görüşü des-tekleyen Dence (13) de, 3 yaş ve yukarı A.lmll1u1'lardaki
Ligilla enfeksiyon oranında azalmanın görüldüğünü
he-lirtmektedir.
Ligilla sp. 'nin patojenitesi yüksek hir helmint
ol-duğu belirtilmekte olup, pleroserkoidlerin gelişme sı-rasında kıvrılarak vücut boşluğunu doldurduğu, bunun so-nucu olarak da kalbin anteriara doğru itildiği, gonadların ve karaciğerin küçülerek deforme olduğu, parazitin temas ettiği yüzey dokusunda incelme meydana geldiğini he-lirlenmiştir (30,33). Bu çalışmada da enfekte balık türüne ait birey yukarıda sözü edilen mekanik hasarlar göz-Ienmiştir. Türkiye sularında Ligulu'nın tehlikeli hir pa-razit olduğu bilinmektedir. Bu kapsamda çalışma yapılan Cip Gölü ve Keban Baraj Gölü'ndeki L.cep!wlu.\, C.Ulpoew
ve B.plehejus' da, Ligula enfeksiyonu kaydedilmiş,
ça-lışma alanında rastlanan balık ölülerinin otopsisinde.
1)-gulu enfeksiyonunun çok ciddi boyutlarda olduğu ve il-gili parazitin konak hirey ölümünden sorumlu tutula-bileceği saptanmıştır (12). Ligulu enfeksiyonunu Deve Geçidi Baraj gölündeki (Diyarhakıı') Acwu!w!Jml1/(/
/11UI'-Illid' da kaydeden Kelle (18), enfeksiyonlu balıklar ile nor-mal balıklar arasındaki boy-ağırlık ilişkisini karşılaştıl'mış olup, enfeksiyonlu balıklarda % 19 oranında hir gerileme tespit etmiştİr.
Sonuç olarak, bazı eserlerde de (I
ı.ı
7,22.35) işaret edildiği gibi farklı balık türlerindeki parazitlerin gerek Ilir gerekse yoğunluk olarak nadir benzerlik taşıdığı be-lirIcnmiştir. Ayrıca, türleri n morfolojik ve anatomik özel-likleri ayrıntılı olarak tanımlanmış, parazit yoğunluğun-daki değişmeler mevsim ve konak canlı boyu ile iliş-kilendirilerek tartışılmıştır. Bu çalışmayla elde edilen araştırma sonuçlarının, iIcride yapılacak olan gölün eko-lojik potansiyelinin korunması ve geliştirilmesiyle ilgili çalışmalara destek olması umulmaktadır.50 M. Oğuz Öztürk - F. Naci Alaıııel
Kaynaklar
Akçaalan R (1999): Manvas GiWi Su San (Phra}(lI1iıes Ausıralis) Topluluklal'l Üzerinde Yaşayan Diyaıome/erin Ml'l'simsl'l De{[i,çill1leri. Yüksek Lisans Teıi. IÜ Fen Bil Enst. IstanbuL.
2. Akıneı A (ı(99): Uluahaı (Apolyonı) Gölünde Ya~'a)'an Talııa Balıklal'lndaki '(Biicm Rjoerkna L.) He/minI Pa-raziıleriliiıı Tespiıine Yıiııelik Çalışmalar. Yüksek Lisans TezI. l!Ü Fen Bil Ensl. Bursa.
3. Balık S (1988): Kuş G(jlii halıklal'l ve balıkplıifı üzeriıze kirlf'//111enill etkileri. llL. Bandırma Ku~ Cenneti ve Ku~ Gölü Sempozyumu. 5-7 Haziran
ı
988. Bandırma.4. Balık S; Lstaoğlu MR (1990): KII,Ç Giilü (Bandırma) swan (Cyprinu.\ carpio L.) populasyolZunun biyo-ekolojik ıjzellıkll'rilıin incelenmesi. X. Ulusal Biyoloji Kongresi. 18. 20 Temmuz
ı
990. Erzurum.5. Balık S, Uslaoğlu \'tR, Sarı HM (1997): Ku,ç Giilit '/1(/eki (/3U1ldll'l1w) km/k(//ıaı (Smrdiniııs errılııoplııhamus L.) po. pulas\'I)/1unıul hiiriill1l' VI' ürl'ml' (jZl'l/ikleriııilı incelelimI'si.
iX. Ulus,lı Su lirlinleri Scmpozyumu.
ı
7-19 Eylülı
997. Eğirdir. Isparla.(ı. B:ilık S, Uslaoğlu MR, Sarı HM, Özbek M (ı9(6): Ku,ç Giilii'ndeki (/3andırma) ıaıltsu ko/voz (Chalcalhul'l1us cllIll-<.'Iııdes Güldensıeadı, 1772) popu/asyOlIUlIUlI hiyolojik özel-. likll'rinin Iılcelen/1u'si. EÜ SU Ürünl Derg, 13. 171-182. 7. Baucr ON (1965): Parasiles of FreshwllIer Fish and ıhe
Biologiuı/ Basins j('" T/1I'ir Conırol. Israel Program Sci-entific Translations. Jenısalem.
8. Beeer A, Kara D (I 998): KIJI'ada Gölü'ızden \'Cıkalmliln sazan (C'prinus carpio L.) halıklal'llllll popu/asl'oıı yapısı
1'1' paraWleri üzeriııl' hir araştırma. T Par Derg. 22.
199-203.
9. Boomker .i, Huehzermeyer FW, Nauder TW (1980):
/3ollırioceplllllus iıı ıhe CO/1l1lWII carp in ıhe Easlem Trans-vu/. J South Afr Vct Ass. 51. 263.264.
LO. Burgu A, Oğuz '1', Körling W, Güralp N (1988) Iç Ana-dolu'ııun lJim vijrelerinde lallt Sıı halıklal'llllll pa razi I/eri.
Etlik Vet Ylikrobiol Derg. 3.143.146.
iI. Bykho\'sky-Pavlovskaya lE (1962) Kev ıo ılıe Parasiıes o( ılıe Frnlı'Valn Fıshes of ıhe U.S.S.R. Translatcd Birroh l\. and Colc. Z.S. 1964 Isracl Program for Scientific Translations. Jcnısalem.
12. Cantoray R, Özcan A (1975): L!U7I,!f VI' çevresim/I'ki ıaı/ı
I'U 1)([lıklul'l/ldu liiiulose. Fırat eniv Vet Fak Derg, 2.
29R-30 I.
13. Dcnce WA (I 957): Sıudies on Ligula ilı{ected commOll .\lıinen (Noı!'Opis comulus Fonlalis aKassiz) in ıhe adi-mııducks. Parasitology. 3. 334-338.
14. Duhinina MN (ı949): Inlluellce on the puI'(Isile Icıııııa of /is/ı o{ ı/ıl'ir ol'erwiıııerilZ}( in ıhe ol'erwinıerilZ}( hrmıclıas of ılıe Volga. Parazitol Sbortl Zool Inst Abd ?\l,ııık SSR. 11.61.97
15. Eslami AH, Anwar 1\1 (1971): Occurrel1ce alZd iıııensity or ılıe inlectiOlI hy Crır\'oplırl/al'us limIJriceps in wrp in 11'(111Rıv it Piscic Iao[) l\ Vi. 1. 21-22.
16 Hartley PHT (1947): TIı<: natımı! history
id'
sOlne Briıish /i'eslıwıııer .fishes. !'roc Zool Scot London. ll, 129-206 17. Karanis 1', Tarasehewski H (I 993): l/osı-purasiıein-ıerliıce ol Caryoplıyl/aeııs laıiaps (!~'ucosıoda: Car-.ıophrl/idı/f') in ıhree specil's ol/is h. J Fish Dis. 16, 371-379
18. Kelle A (1978): Ligulu iıııeslinulis L. ın huzı hulık rıir-lerinde (Ac([lıthohrama mamıid Hedel. 1843: Owl-ca/IJurnu.l- mossull'lzsis Heckel. 1843) hor-a;!ırlık ılişkı!<:n ve hiyomeırik karakıerleri üzaine dkileri. EÜ Fcn Fak Derg S B, 2. 95- 107.
i9. Kennedy CR (I 9(9): SellS(JIlIII incidence und del'e/opnwnı of ılıe cesıodl' Curyoplırl/ul'us larıceps (Pal/us) in ılıe river
Aıımı. J ParasitoL, 59, 783-794.
20. Keskin N, Erk'akan F (1987): Olkmıiz Iullııu 1)((-lıklarında LiiiUlosis HÜ Fen ve Yliih Bilım Dcrg. ll. 57-70 21. Khalifa KA (1986): Cesıodl's olfi'eslnm!er lill'l1/('(/ fislın
in Iraq. J Wildl Dis. 22. 278-279.
22. Khalil LF, Jones A, Bray RA (ı994): Ke\'llo ılı/" Cl'stodl' Parasiıes o{ V/"rlahraıes. C/\B InternationaL. Colset Ptc Ltd. Singapore.
23. Kritseher VE (ı988): Die Fische des Nl'usi('(/Iersee.\ Iıl1d ihre Parasiı<:n II/I. Trl'l11ul{}(/a: Mon(/.~en(!(/ Iıl1d Zu-summenliıssıuıg. Ann Naturhıst Mus Wıcn B. 90. 4()7-421 24. Kulakowskaya Ol' (1962): Deııdopıııell/ oL
Curmpln/lu-eidae (Cl'sıoda) in un inverte/mııl' /10.11. Znol Zlıur. 41. 986-992.
25. Markevicb AP (1951): Pamsiıic Fauılli ol Frl'l'lı Wıııl'r Fish ol Th/" Ukranian SSR Oldhourtle Pres,. London 26. Mishra TN, Chubb .lC (I (69): Tlıe pal'ilıiıt' /11I1I1IIoL tlıe
lish oııhe Sh!'Opshire Unirh. C(//lII/. CllI'slılrt' J Zool Lon-don. 157. 2 13-224.
27. Prilehard MH, Kruse GOW (1982): Tlıe Col/nlimı ([Iıd Presavaıion o{ I\nimal Pal'(lsiı/"s. Uni\' '\Iehrask<ı Pres,. Lincoln.
28. Richards KS, Arme C (I 98ı): Th/" UI'I'(ISII'//(.lure of 1/11'
scolex-neck synecıium. n/"ck cel/s (IIıdtl'lJllwI ,:1'11.1of CIII'.
yophyl/aeus laıiceps (C/".\[oda). Parasitology.1l3. 477-487. 29. Soylu E (I 989) Sapwıw Gölündeki /3117/ Bt//ıklanıı
Pu-raziı FaU1Wlal'/n//1 Belirlenmesi. Doktora TC/.i. Iü Deniz Bil ve Co~r Enst. Istanbııl.
30. Taylor M, Hoole D (1989): Lrg//lu ilıleS/lııuhs L. (Ces-toda) an ultrasuctural sıudy ol ılıl' ,:-ellult/r re.lpOIlSI' ol !'Oach li)', Rilıilis ruıilis lo an unusiiill //ıımmu.ıcular 111-lectiOlı. J Fish Dis. 12. 523-528.
3 I. Türkmen H (1990): Imik GNii 'nddi Suzaıı (eıpnnus carpio L.) \'1, Ak/mlık (Ruıilıs li'isi NOl'd. 18../0) S//ııliriııı Kanalı Helminıleri. Doktora Tezi.
tü
Sağlık Bil Enst.ls-lanbuı' .
32. Wunder W (1939): Das jalıreszeiılıc!ıe Au/ide des Bil/ıd-wurmes (Caryoplıylh/f'us laliCt'ps Pall.) iıı Dmııı kwpleııs (C'prinus carpio L.) Ztschr Parasitenk. IO.704-71:ı 33. Wyatl RJ, Kennedy CR (I 989): 1-losl-col1.l[minl'd eı)/
demiology o{ ıhe .lish lap/"'Vornı Ligilla Inll'.I/lIlIIlis (L.). J Fish Biol, 35.215-227.
34. Yamaguti S ( 1956): Sysıel11a Helmiiııiıin. The Ce.llodes ol Verıahmıl's. Volum ii. Inıer Scieııce Publıshers. '\Ic\\' York.
35. Zitnan R, Hanzelova V (ı984): Negaıiıe e/lnls (J1/3(Jllı-riocl'p/wlosis {}/i Yo'eighı gaiıısin uırps_ Foli,ı Vct. 26.
173-181.
Yazışma adresi:
Dr. M. Oifıız Ö7Iürk
A/)'on Kocall'pe Olıi\'l'rsiıesi .
Fen-Edehiyal Fakültesi, Biy%ji Bij/ümit Alyoıı
