Gi zem Ak yol
*OTTOMAN SOCIETY IN TURKISH NOVEL BETWEEN 1923-1950 ABS TRACT
This ar tic le na med “Ot to man Ima ge in Tur kish No vel bet we en 1923 and 1950” aims to de fi ne the per cep ti on of Ot to man by the re pub lic pe ri od wri ters. Ima ge is not the rea lity it self. Thus the Ot to man ima ge ref lec ted by wri ters is mo re im -por tant in no vels than the Ot to man in his to ri city. In this con text, the no vels are eva lua ted as wri tercen tric, but du e to the so ci al, cul tu ral and the po li ti cal con junc tu re that for med the Ot to man per cep ti on of the re pub lic pe ri od wri ters, the se pers pec ti ves are al so inc lu ded. So whi le in ter pre ting the Ot to man ima ge, in -for ma ti on from sci en ces such as his tory and so cio logy are al so used.
Key words: Image, Turkish novel, context, writer.
ÖZET
“19231950 Ara sı Türk Ro ma nın da Os man lı İma jı” ad lı bu ça lış ma, Os man lı’nın Cum hu ri yet dö ne mi ya zar la rı ta ra fın dan na sıl al gı lan dı ğı nı or ta ya koy ma -yı amaç la yan bir imaj ça lış ma sı dır. İmaj, ger çe ğin ken di si de ğil dir. Bu ne den le, ro man lar da ta rih sel ger çek lik bo yu tun da ki Os man lı de ğil, ya zar la rın yan sıt tı ğı Os man lı önem ka zan mak ta dır. Bu bağ lam da ro man lar ya zar mer kez li ola rak de ğer len di ril miş; an cak Cum hu ri yet dö ne mi ya zar la rı nın Os man lı al gı sı nı şe kil len di ren sos yal, kül tü rel ve si ya sal kon jonk tür, ça lış ma ya bu açı lar dan da yak -laş ma yı ge rek li kıl mış tır. Bu ne den le ima jın yo rum lan ma sı aşa ma sın da ta rih ve sos yo lo ji gi bi ba zı bi lim le rin sun du ğu bil gi ler den de ya rar la nıl mış tır.
Anah tar Ke li me ler: İmaj, Türk romanı, bağlam, yazar.
* Araş. Gör., Balıke sir Üni ver si te si, Türk Di li ve Ede bi yatı Bö lü mü.
...
19231950 yıl la rı ara sı, Türk top lu mu nun sos yal ve si ya sal ola rak ken di ni ye ni -den ta nım la dı ğı bir dö ne me işa ret eder. Söz ko nu su dö nem de, im pa ra tor luk en ka zı üze rin de ha yat bu lan il ke ve in kı lâp lar la ye ni bir top lum ve in san mo de li ya ra tıl ma ya ça lı şı lır. 19251928 yıl la rı ara sın da ki dev rim ler Tür ki ye’nin kül tü rel ge liş me sin de de bir çı ğır açar. “Dev let, kül tü rel ha ya tı ken di ye ni lik çi gö rüş le ri ne gö re yö net mek için ara ya” gi rer (Kar pat, 1971: 41). Bu dö nem de, il ke ve in kı lâp la rın hal ka du yu rul ma sı ve be nim se til me si ama cıy la dev le tin ya rar lan dı ğı ay gıt lar dan bi ri ede bi yat tır. Özel lik le de ro man lar ara cı lı ğıy la be nim se til mek is te nen de ğer le rin yay gın laş -ma sı he def le nir. Söz ko nu su du rum, Cum hu ri yet’in ilk yıl la rın da bir ka non laş -ma nın or ta ya çık ma sı na se bep ol muş tur. Bu dö nem de ya zı lan ro man la rın bir ço ğu ka no nik le şe rek ulusdev le tin “ku ru luş an la tı la rı”na dö nüş müş tür (Par la, 2004: 51). Cum hu -ri yet’in ilk yıl la rın da ik ti dar, özel lik le zi hin le -ri he nüz es ki ye çok faz la bu laş ma mış genç ne sil le ri is te nil di ği gi bi ye tiş tir mek, on la rın her bi ri ni ‘iman et miş ler’ ola rak sis te me ek le ye bi le cek kül tü rel ve mo ral de ğer le ri aşı la mak için ‘okul’a, ya ni eği ti me özel bir önem ver miş tir. (Is sı, 2004: 362). 19301940 yıl la rı ara sı Tek Par ti ik ti da rı nın ku rum sal laş tı ğı yıl lar dır. Ay rı ca bu dö nem, bü tün dün ya da oto ri ter dev let an la -yış la rı nın yay gın lık ka zan dı ğı bir za ma na işa ret eder. Dün ya eko no mik bu na lı mı nın se bep ol du ğu mad di ve ma ne vi sı kın tı la rın yol aç tı ğı ulus la ra ra sı kon jönk tür, seç kin ci ve oto ri ter stra te ji le rin or ta ya çık ma sıy la so nuç lan mış tır. Tür ki ye’de de bu du ru mun yan sı ma la rı nı gör mek müm kün dür. Ede bi ya tın ka non laş ma sı nı da ay nı stra te ji -nin bir par ça sı ola rak dü şün mek ge re kir.
Alem dar Yal çın’a gö re bu dö nem ro man cı la rı mı zın en önem li zaa fı bir “devr-i sa bık” ya rat ma ya ça lış ma la rı dır (Yal çın, 2006: 21). Tek Par ti ik ti da rı “kül tür dev ri -mi” ile Batılı laş ma nın top lu mun tüm alan la rı na ya yıl ma sı nı amaç la mış ve sa bı ka lı bir de vir ima jı ya ra tı la rak Batılı laş ma nın da ha ko lay ka bul le nil me si ni he def le miş tir. Ba tı lı laş ma ko nu su nun Tan zi mat dö ne min den be ri ele alın dı ğı bi lin mek te dir. Yan lış Batılı laş ma nın eleş ti ri si, Batılı laş ma nın sı nır la rı nın ne ol ma sı ge rek ti ği gi bi ko nu lar ye ni ol ma mak la bir lik te, Cum hu ri yet ro man la rın da bu ko nu nun ele alı nış se be bi Os man lı ro man la rın dan fark lı lık gös te rir. Çün kü Cum hu ri yet dö ne mi ya zar la rı Os man -lı’nın, Batılı laş ma ya yan lış ka pı dan gir di ği ni dü şün mek te dir ler ve as lın da eleş ti ri len ko nu Batılı laş ma de ğil, Os man lı Batılı laş ma sı dır. Türk in kı lâp ha re ke ti bir an lam da Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun me tod la rı na kar şı bir is yan ola rak yo rum la na bi lir. Bu bağ lam da, “me de ni ve as rî bir he yeti ic ti mai ye” kur mak esa sı na da yan mak için el de ki mü es ses le rin de ğiş ti ril me si ge rek li li ği du yul muş ve ma zi den ka lan şey ler tas fi ye edil miş tir. Cum hu ri yet dö ne mi Türk ro ma nı böy le bir man ta li te için de şe kil len -miş tir.
1923-1950 yıl la rı ara sın da ki ro man lar da Os man lı’nın ge nel ola rak si ya sal ve kül tü rel ol mak üze re iki açı dan ele alın dı ğı gö rül mek te dir. An cak bu iki ba kış şek li, ço ğu za man bir bi rin den ke sin bir şe kil de ay rıl maz. Ör ne ğin si ya sî ola rak Os man lı’yı
kö tü le yen bir ya zar, kül tü rel ku rum la rı açı sın dan ço ğu za man Os man lı’nın ör nek alın ma sı ge rek ti ği ne işa ret ede bi lir. Bir Os man lı pa di şa hı na yö ne lik olum suz bir ba kış açı sı nın var ol du ğu bir ro man da ay nı za man da Os man lı’da ge le nek sel ai le ku ru -mu nu ayak ta tut tu ğu dü şü nü len de ğer ler den öv gü ile bah se di le bi lir. Ör ne ğin Ya kup Kad ri, Ha li de Edip, Re şat Nu ri gi bi bir dev rin sos yal ve si ya sal ya pı sı nı or ta ya ko yan ya zar la rın ro man la rın da, Os man lı’nın si ya sî ku rum la rın da baş la yan yoz laş ma -nın, kül tü rel ku rum lar üze rin de doğ ru dan ve do lay lı et ki le ri ol du ğu sez di ri lir. Ya kup Kad ri’nin ro man la rın da özel lik le, Os man lı’nın son yıl la rın da im pa ra tor lu ğun si ya sî ku rum la rın da ki yoz laş ma üze rin de du ru lur. An cak ya za ra gö re bu bo zul muş luk, sos -yal ve kül tü rel ku rum la ra da si ra yet eder ve ken di ni, de ği şen ah la ki de ğer yar gı la rı ile bel li eder. Ki ra lık Ko nak (1922) ro ma nın da ai le ku ru mu nun yoz laş ma sı, im pa ra tor lu ğu ayak ta tu tan si ya sî fi kir le rin ar tık işe ya ra maz ol duk la rı nın an la şıl ma ya baş la nma la rı nın bir so nu cu ola rak yan sı tı lır. Ya za ra gö re si ya sî ola rak if las eden im pa -ra tor lu ğun mo -ral de ğer le ri de za yıf la mış tır. Ben zer bir du rum Ha li de Edip için de söz ko nu su dur. Ateş ten Göm lek (1923) ro ma nın da, İs tan bul’un İn gi liz ler ta ra fın dan iş gal edil di ği gün ler de pa di şa hın İn gi liz le re “uşak” ol du ğu nu ve pa di şa hın Türk mil le ti ni al dat tı ğı nı dü şü nen Ha li de Edip, ay nı ro man da İh san’ı “her va kit na zik, her va kit et -ra fın da ki le rin -ra hat ve ar zu su nu dü şü nen ye ni bir Os man lı en mu ze ci” ola -rak tas vir eder. (Adı var, 2003: 60, 99, 12).
Özel lik le 1930’lu yıl lar dan son ra Türk Ta rih Te zi doğ rul tu sun da ya zı lan ta ri hî ro man lar mil li yet çi-Türk çü bir ni te lik ta şır. 1932’de ha zır la nan Türk Ta rih Te zi, Türk ben li ği ni be lir gin kıl ma yı he def le mek te dir. Os man lı si ya se ti nin ve zih ni ye ti nin tas fi ye si nin esas ol du ğu bu dö nem de, “yıp ran ma mış, ten kit ten uzak kal mış, bi raz da des -ta nî ve mi to lo jik bir -ta ri he ih ti yaç” du yul muş tur (Akur gal, 1956: 583). Bu bağ lam da Tur han Tan, Ab dul lah Zi ya Ko za noğ lu, Fe ri dun Fa zıl Tül bent çi gi bi ya zar lar Türk un su ru nu ön plan da tut muş lar dır. Ge niş bir oku yu cu kit le si ne ses len me yi amaç la yan bu ro man cı lar, Türk’ün kah ra man lık la rı nı vur gu la mak ve Os man lı’da Türk un su ru -nu öne çı kar ma yı he def ler ken ay nı za man da da geç miş te ya pı lan ha ta la ra işa ret edip, genç nes lin bu ha ta lar dan bir ta kım ders ler çı kar ma la rı nı sağ la mak is te mek te dir ler. Ya zar lar, si ya sal alan da baş la tı lan “sa ray dan kur tu luş” öz le mi ni, kül tü rel alan da des tek le miş ler ve Os man lı sa ra yın da mev ki le ri olan ka dın la rın olum suz et ki le ri ni or ta -ya ko -ya rak, söz ko nu su öz le mi ne den le riy le açık la mak is te miş ler dir. Ro man lar da Os man lı sa ray çev re sin de ki ka dın la rın yo rum la nış bi çi mi nin, geç mi şin ku sur la rı nı gös ter me esa sı na da yan dı ğı nı ve ge le ce ğe umut la bak ma is te ği ni yan sıt tı ğı nı söy le -mek müm kün dür.
İm pa ra tor luk ’tan Cum hu ri yet’e ge çiş sü re ci nin top lum sal san cı la rı na, ay nı or tak sos yal olay la ra ta nık lık et me, ya zar la rın Os man lı’yı ben zer açı lar dan ele al ma la rı na se bep ol mak ta dır. Tür ola rak fark lı olan ro man lar da bir bi ri ne ben ze yen Os man lı al -gı sıy la kar şı laş mak ay nı se be be bağ la na bi lir. Ör ne ğin 1923-1950 yıl la rı ara sın da çok oku nan ya zar lar lis te sin de olan po pü ler aşk ro man cı la rın da da Os man lı’yı gör mek
müm kün dür. An cak bu ro man lar da Os man lı’nın da ha çok bir “kül tür” bi ri ki mi ola rak yan sı tıl ma sı dik kat çe ker. Ör ne ğin Gü zi de Sab ri’nin Ya ban Gü lü (1928) ro ma nın da Ley la ko nak ta pi ya no ders le ri alır. Ley la’ya gö re pi ya no, Ba tı lı laş ma nın icap -la rın dan ve en önem li si de gös ter ge le rin den bi ri dir. An cak ba ba sı Rah mi Bey pi ya no ders le ri ya nın da bi raz da ala tur ka mü zi ğe il gi duy ma sı ge rek ti ği ni dü şü nür ve Ley -la’ya bir ud he di ye eder. Çün kü ona gö re Ley la, yal nız ca ba tı mü zi ği ne il gi du ya rak ken di kül tü rün den uzak laş mak ta dır. Udun tem sil et ti ği ni dü şün dü ğü bir ta kım kül tü -rel de ğer le rin bu ya ban cı laş ma yı en gel le ye bi le ce ği inan cın da dır. Ya za rın bu ba kış açı sı Pe ya mi Sa fa’nın Fa tih Har bi ye (1931) ro ma nın da Ne ri man’ın udu ter cih et ti -ği an da için de ki “şark ve garp kül tür le ri nin ba rış ma sı” sah ne si ni ha tır la tır (Sa fa, 1987: 118). Özel lik le ko nak lar, köşk ler ve ya lı la rın çev re sin de ge li şen aşk öy kü le ri Bil ge Er ci la sun’un “kit le ede bi ya tı” ve ya “yı ğın ede bi ya tı” ola rak da isim len dir di ği ve ör nek le ri Gü zi de Sab ri Ay gün, Ke ri me Na dir, Mu az zez Tah sin Ber kant, Pe ri de Ce lâl gi bi ya zar lar ta ra fın dan ve ri len po pü ler ro man la rın önem li özel lik le rin den bi ri dir (Er ci la sun, 1997: 440). Ro man lar da ki bu me kân lar la, özel lik le Os man lı mi ma ri si ne do lay lı yol dan de ği nil miş olur. Bu me kân lar da otu ran ai le ler, Os man lı bü rok rat sı nı fı nın bir de va mı dır. Bu ai le ler Ba tı lı ya şam tar zı nı, “ça tış ma sız, ge ri lim siz ha -ya ta ge çi ril di ği me kân lar da”, köşk ler de -ya şa mak ta dır lar (Erek li, 2006: 75). On la rın köşk ler de otu ru yor ol ma sı ve ya Pa şa so yun dan gel miş ol ma la rı, Os man lı mo dern leş me sin de ol du ğu gi bi Cum hu ri yet mo dern leş me si nin de ön ce lik le üst sı nıf lar ara sın -da pay la şıl dı ğı nı gös ter mek te dir (Erek li, 2006: 74). Köşk de ko ru için de su nu lan aşk öy kü le rin de, Cum hu ri yet’in ada b-ı mu aşe re ti be nim se til mek is te nir. Bu bağ lam da, Os man lı’nın ih ti şam lı dö nem le rin de in şa edi len köşk ler, Cum hu ri yet dö ne mi ro man -la rı nın ba zı -la rın da Cum hu ri yet mo dern leş me si nin yan sı tıl dı ğı me kân -lar o-la rak ele alı nır. Bu ro man lar da ki köşk ler de Os man lı me de ni ye ti nin ve kül tü rü nün iz le ri gö rül mez; an cak Cum hu ri yet’in Batılı laş ma de ko ru ola rak yan sı tıl ma la rı, do lay lı bir şe -kil de Os man lı Batılı laş ma sı nı çağ rış tı rır.
Ro man lar da bir ar ke tip gi bi ıs rar la tek rar la nan ko nu la rın ba şın da Batılı laş ma me se le si gel mek te dir. Bu ko nu nun, Os man lı’yla il gi li her dü şün ce için bir ek sen teş kil et ti ği ni söy le mek müm kün dür. Or tak olan ko nu, Tan zi mat Batılı laş ma sı nın bir kı rıl ma nın baş lan gı cı ol du ğu dur. Ya zar la ra gö re Batılı laş ma, si ya sî ku rum lar da yoz laş ma nın ya şan ma sı na se bep ol du ğu gi bi, Os man lı’yı kül tü rel açı dan da olum suz et ki le miş tir. Hat ta ba zı ro man lar da Os man lı Ba tı lı laş ma sı nın, Cum hu ri yet’in ilk yıl la rın -da -da bir tür lü yok edi le me yen olum suz et ki ler bı rak tı ğı na ina nıl mak ta dır. Bu ko nu, Ba tı lı laş ma son ra sı de ği şen ah la ki de ğer le re, kül tür ve sa nat an la yış la rı na ba kış açı -sı nı da be lir le miş ve or ta ya tıp kı Batılı la rın gö zün de ki “has ta adam” Os man lı -sı’ na ben ze yen bir ima jın var ol ma sı na se bep ol muş tur. Söz ko nu su dö nem de ya yın la nan ro man lar da ai le, din, eği tim, top lum sal ta ba ka lar, sa nat ve gün de lik ha yat gi bi bir çok ko nu ço ğu za man Batılı laş ma me se le si et ra fın da yo rum lan mak ta dır.
19231950 yıl la rı ara sı, Cum hu ri yet’in si ya sal ku rum la rıy la te sis edil me ye ça lı -şıl dı ğı, in kı lâp la rın ya şa na bi lir kı lın dı ğı bir dö nem dir. Ro man lar da, Os man lı’nın bu
dö nem de ko nu şu lan ko nu lar dan ha re ket edi le rek yo rum lan ma sı dik kat çe ki ci dir. Ro -man lar da tes pit edi len baş lık la rı, Ata türk in kı lâp la rıy la iliş ki len dir mek müm kün dür. Ör ne ğin Cum hu ri yet’in he men er te sin de ka bul edi len Türk Me de ni Ka nu nu, ro man cı la rın dik ka ti ni ai le ve ka dın ko nu su na yön len dir miş tir. Mo dern ve Cum hu ri yet Tür -ki ye si’ne ya kı şa cak ka dın lar ve on la rın ku ra cak la rı ai le ler ba zı ro man lar da ör nek bir mo del ola rak su nu lur ken, es ki nin ai le ve ka dın al gı sı na de ğin me za ru re ti or ta ya çık mış tır. Bu nok ta da, sos yal ve psi ko lo jik bağ lam işin içi ne gir mek te ve bu, Os man lı’da ai le ve ka dın ko nu suy la il gi li de ği şik fi kir le rin or ta ya çık ma sın da et ki li ol mak ta dır. Os man lı’da ai le ve ka dın ko nu sun da ki ay nı du ru mu din, sos yal ha yat gi bi ko nu lar açı sın dan da dü şün mek müm kün dür. Bi lin di ği gi bi 1925 yı lın da tek ke ve za vi ye ler ka pa tıl mış, 1926’da Maa rif Teş ki la tı hak kın da ka nun çı kar tıl mış, Türk mil le ti -nin ih ti yaç la rı na ce vap ve re bi le cek ku rum lar te sis edil me ye ça lı şıl mış tır. Dö ne min gün de mi ni oluş tu ran bü tün bu baş lık lar, Os man lı’nın da bu çer çe ve de de ğer len di ril me si ne se bep ol muş tur. Bu ko nu lar et ra fın da ki bir çok ro ma nın ar ka pla nın da Cum hu ri yet al gı sı da or ta ya çık mak ta dır. Baş ka bir ifa de ile Os man lı ima jı nı var eden ba -kış açı sı nı, Cum hu ri yet al gı sı şe kil len dir mek te dir.
Ai le ve Ka dın
Os man lı’nın ku ru lu şun dan yı kı lı şı na ka dar ge çen sü re içe ri sin de ben zer özel lik -le ri ni mu ha fa za eden “stan dart” bir ai -le mo de lin den söz et mek müm kün de ğil dir (Işın, 1992: 216). Çün kü Os man lı, fark lı kül tür le rin sen te zin den mey da na gel miş tir. Ku ru -luş dö ne mi Os man lı ta rih çi si Aşık pa şa za de, Os man lı’nın ku ru -luş yıl la rın da, baş lı ca un sur la rı dü ğün, do ğum, ço cuk, an ne ve ba ba olan Os man lıTürk ai le sin de “oğul ev -len dir mek, kız çı kar mak ve dün ya dan ah re te iman ile git mek” ol mak üze re “mak sud olan bir kaç şey” ol du ğu nu ifa de et mek te ve “ai le kur ma yı ha ya tın en önem li ga ye le rin den bi ri si ola rak ad det mek te dir” (Tu ran, 1992: 82). Os man lı lar’ın ku ru luş dö ne -min de ka dı nın ai le ve top lum için de al dı ğı gö rev er ke ğin kin den aşa ğı de ğil dir.
Ku ru luş dö ne mi Os man lı ka dı nı, di ğer de vir ler den fark lı ola rak çok de ği şik bir fonk si -yo nu ile kar şı mı za çık mak ta dır. Bu fonk si -yon, dev rin şart la rı ge re ği Türk ana sı nın evin dı şı na çı ka rak mu ha re be ala nın da er ke ğiy le be ra ber önem li gö rev ler üst len me si dir (Tu -ran, 1992: 87).
Fa ruk Sü mer de Os man lı Dev le ti’nin bü yük bir im pa ra tor luk ha li ni alın ca ya ka dar olan dev rin de ce mi ye tin her ta ba ka sın da ka dın hak kın da ki te lak ki le rin bir bi rin den fark sız ol du ğu nu vur gu la mak ta dır. Bu te lak ki ler ka dı nın er kek na za rın da iti bar -lı bir mev ki ye sa hip ol du ğu fik rin de top lan mak ta dır (Sü mer, 1955: 3934). Fe ri dun Fa zıl Tül bent çi’nin Os ma no ğul la rı ad lı ro ma nın da Mal Ha tun bu ba kış açı sı ile yan -sı tı lır. Ya zar, Os man lı’nın ku ru luş yıl la rın da ka dın la rın top lum için de yük sek bir mev ki de ol duk la rı nı dü şün mek te dir.
Os man lı lar bü yük bir im pa ra tor luk ha li ne gel dik ten son ra ka dı nın top lum sal sta tü sü de de ğiş me ye baş lar. Özel lik le XVI. yüz yıl dan iti ba ren İm pa ra tor lu ğun sı nır la rı nın do ğu ya doğ ru ge niş le me siy le Mı sır, Hi caz ve Ye men gi bi yer ler den ge len et ki -ler, özel lik le ka dın giy si le rin de ka pa lı lı ğı gün de me ge tir miş (Gür tu na, 1999: 59) ve ka dı nın ör tün me si, ak tif ve er ke ği ile bir lik te ha re ket eden ka dı nın ye ri ni, pa sif bir ka dın ti pi ne bı rak mış tır. Ka dı nın ör tün me si ka dıner kek iliş ki le ri nin ye ni den dü zen len me si ni ge rek li kıl mış tır. İs ma il Do ğan, ka dı nın top lum sal ha yat tan tec rit edil me -si ni yer le şik ya şa ma ge çil me -si ne bağ lar ve İs la mi yet’in ka dı na yak la şı mı nı ta ma men göz ar dı et mez (Do ğan, 2001: 25). Ev için de ai le bi rey le ri nin cin si yet ay rı lı ğı nı ifa de eden ha rem lik se lam lık uy gu la ma sı ka dı nın söz ko nu su de ği şen top lum sal sta tü sü ile il gi li bir du rum dur. XIX. yüz yı lın so nu na ka dar Os man lı’da ka dın er kek iliş ki le ri nin ba zı en gel ler le kar şı laş tı ğı söy le ne bi lir (Fa roq hı, 2008: 132). Söz ko nu su du rum Tur han Tan’ın Dev ri len Ka zan (1939) ad lı ro ma nın da Os man lı’da “ka dı nın be -kâr er kek le re an cak rü ya da gö rün dü ğü” ve ka dın-er kek ara sın da ki kaç-gö çün ya sak iliş ki le re ze min ha zır la dı ğı şek lin de yan sı tı lır (Tan, 1939: 18). Aka Gün düz’ün Eğer Aşk (1946) ad lı ro ma nın da da Os man lı top lu mun da ka dın-er kek iliş ki le ri nin kaç-göç se be biy le en gel len di ği vur gu la nır (Aka Gün düz, 1946: 29).
Bir çok ro man da Batılı laş ma nın ai le ku ru mu ve özel lik le de ka dın lar üze rin de ki olum suz et ki le ri ne işa ret edi lir. Ör ne ğin Ki ra lık Ko nak (1922), Te bes süm-i Elem (1923), Me sih pa şa İma mı (1944) gi bi ro man lar da ai le içi ge ri lim ve es ki nes li an la -mak ta zor la nan genç le rin ya şa dı ğı prob lem ler ele alı nır ve bu ko nu Batılı laş ma nın se bep ol du ğu ku şak la r a ra sı ça tış ma bi çi min de yan sı tı lır. Ba tı lı laş may la za yıf la yan ai le bağ la rı, ba zı ro man lar da ise “as rî ai le” al gı sı nın eleş ti ri si bi çi min de su nu lur. Pe ya mi Sa fa Bir Te red dü dün Ro ma nı’nda (1933) as rî bir ai le nin müm kün ola ma ya ca -ğı nı şu cüm le le ri ile ifa de eder:
As rî ai le’ ter ki bin den nef ret edi yor dum. Yal nız ai le nin as rî si ola maz. Bin ler ce se ne lik ma zi si olan bu mü es se se rad yo ve ya çar lis ton gi bi ye ni bir bu luş de ğil dir ki! As rî bir dans sa lo nu, as rî bir ka dın pe ru kâr, as rî bir bar an la şı lır şey ler dir; as rî bir ai le? Ha yır! As rî na maz, as rî kıb le ve as rî imam ol ma ya ca ğı gi bi… (Sa fa, 1968: 46)
Ro man da, es ki tip ai le ler le as rî ai le le rin kar şı laş tı rıl dı ğı yer ler de, es ki ai le le rin bü yük bir ku sur la rı nın ol du ğu ifa de edi lir: “Ka pa lı ol mak”. Bu nun la bir lik te ay nı özel li ğin, bü yük bir me zi yet ol du ğu vur gu la nır. Ya za ra gö re as rî ai le le rin en bü yük özel li ği, “as rın has ta lı ğı” olan “can sı kın tı”na ya ka lan mış ol ma la rı dır (Sa fa, 1968: 143). Se la hat tin Enis’in Za ni ye ler (1924) ad lı ro ma nın da, söz ko nu su dö nem de ya şa -nan çar pık iliş ki ler, özel lik le de ai le yi ayak ta tu tan bü yük le rin ah la ki de ğer le rin de ki de ği şi min so nu cu ola rak gös te ri lir. Mü nev ver Ha nım’ın Şiş li’de ki ko na ğın da dü zen -le nen eğ -len ce -le re ka tı lan lar ara sın da Azi ze Ha nım da var dır. An ne si Per ran Ha nım, bü tün sa lon lar da “sa tı lık bir mal gi bi” kı zın dan söz eder ve onun ba ki re li ği ile övü nür (Ata be yoğ lu, 1943: 48). Ya zar, Per ran Ha nım’ın “as rî val de” ol du ğunu ifa de eder
(Ata be yoğ lu, 1943: 48). Ona gö re söz ko nu su du rum, ai le bü yük le ri ile ço cuk lar ara -sın da ki me sa fe nin or ta dan kalk mış ol du ğu nun be lir gin bir ör ne ği dir. De ği şen ah la ki de ğer ler ve ya şa nan sos yal olay lar, ka dı nın top lum sal sta tü sü nün ve do la yı sıy la ai le üye le ri nin rol le ri nin de ğiş me siy le so nuç lan mış tır. Er kek nü fu sun cep he de ol ma sı, ka dı nın dış dün ya ya da ha faz la ka tıl ma sı nı ge rek tir miş tir. “‘Öz gür leş tir me’ te ri mi ni kul lan mak doğ ru olur sa, sa va şın, Os man lı baş ken tin de ki Müs lü man ka dın la rın öz gür leş me sin de en bü yük iti ci güç ol du ğu söy le ne bi lir” (Du ben, 1988: 57). Bu öz gür lük, asır -lar ca ka pa lı bir dün ya nın için de ya şa ma ya alış mış olan ka dın la rın ha ya ta tek ba şı na tu tun mak zo run da kal ma la rı an la mı na gel mek te dir. Söz ko nu su du rum, ro man lar da bir ta kım ah lak sız lık la rın ya şan ma sı na se bep olan bir sü reç ola rak yan sı tı lır. Ay nı ro -man lar da olum suz özel lik le re sa hip ka dın lar, Os -man lı-Türk top lu mun da his se di len ah la ki çö kü şü sem bo li ze eder. Bu ka dın la rın ço ğu, ya bir ta kım ah lak sız lık lar ne de niy -le ai -le -le ri da ğı lan ya da da ğıl mak üze re olan ka dın lar dır. Ro man la rın bir kıs mın da I. Dün ya Sa va şı yıl la rı nın sos yal ya pı sı hak kın da ge nel dü şün ce le re yer ve ri lir. Bu ro -man lar dan bi ri olan Aka Gün düz’ün Bir Şofö rün Giz li Def te ri’nde (1928), I. Dün ya Sa va şı’ndan II. Dün ya Sa va şı’na ge le ne ka dar ge çen dö nem için de ya şa nan sos yal de -ği şim ler Ak sa ray lı Şoför Erol ara cı lı ğıy la or ta ya ko nur. I. Dün ya Sa va şı yıl la rın da ve son ra sın da ki ah la ki yoz laş ma nın top lum sal bir ya ra ya dö nüş tü ğü ne işa ret eden ya zar, “Harb-i Umu mi, bü tün be şe rin se ci ye le rin de ge dik ler aç mış tır” şek lin de ki ifa de si ile dö ne min ya pı sı hak kın da ki dü şün ce le ri ni ifa de eder (Aka Gün düz, 1943: 141). Re şat Enis Ay gen’in Top rak Ko ku su (1944) ad lı ro ma nın da, fu hu şun, I. Dün ya Sa va şı yıl la rın da bir çok ai le nin da ğıl ma sı na se bep ol du ğu ve sa va şın, sa de ce bir “ölüm ila hı” de -ğil, in san la rın ah la kı nı bo zan bir “fe sat Tan rı sı” ol du ğu dü şü nü lür (Ay gen, 1944: 231). Hil mi Zi ya Ül ken’in Ya rım Adam (1941) ro ma nın da da ben zer bir du rum söz ko nu su -dur. Fa lih Rıf kı Atay, Ro man (1932) ad lı ro ma nın da, İs tan bul ve An ka ra’da ya şa nan ah la ki yoz laş mayı I. Dün ya Sa va şı yıl la rın da ah lak kıy met le ri nin alt üst olu şu ile iliş ki len di ri r. Ya za ra gö re bu du rum kar şı sın da ya pı la cak şey ro man, hi kâ ye, şi ir ve bü -tün sa nat lar la har bin cep he ge ri si ne ve in kı ra zın İs tan bul ha va sı na hü cum et mek tir (Atay, 1932: 100101). Ken di le ri ni, hay ra nı ol duk la rı si ne ma ak tris le ri ile kar şı laş tı -ran ve on lar gi bi ya şa ma ya, on lar gi bi dav -ran ma ya ça lı şan genç le ri bek le yen tra jik olay la rın an la tıl dı ğı Su Si nek le ri (1932) ro ma nın da, va kit le ri ni si ne ma afiş le ri top la -ya rak ge çi ren genç le rin “umu mi harp se ne le rin de sü pür ge to hu mu ek me ği ile ilik le ri ku ru yan ço cuk lar” ol duk la rı nı ifa de eden Mah mut Ye sa ri, sa vaş yıl la rı nın sos yoeko -no mik ya pı sı na işa ret et mek te dir (Ye sa ri, 1932: 177).
Ro man lar da, sa vaş yıl la rın da özel lik le ka dın mer ke zin de dü şü nü len top lum sal çık ma zın, Tan zi mat’la baş la yan Batılı laş ma ha re ke ti ile iliş ki len di ril di ği gö rü lür. Ör ne ğin Kalp Ağ rı sı (1924) ro ma nın da sa vaş yıl la rın da de vam eden alaf ran ga eği lim ler “ya za rın yük le di ği fonk si yon la rı ta şı yan ka dın lar” ara cı lı ğıy la or ta ya ko nul mak -ta dır (Çe ri, 1996: 45). Mit hat Ce mal Kun -tay’ın Üç İs -tan bul (1938) ad lı ro ma nın da da Er kan-ı Harp Mü şi ri’nin kı zı olan Bel kıs, Av ru pa hay ran lı ğı nı gi yi mi ve dav ra nış bi çim le riy le or ta ya ko yan, do la yı sıy la, yan lış Batılı laş ma kur ba nı olan ve “koz mo
-po lit li ği tem sil” eden bir ka dın dır (Ör gen, 2002: 164). Bu ka dın lar, Ber na Mo ran’ın “alaf ran ga züp pe” ti pi nin özel lik le ri ne sa hip tir. Bur han Ca hit’in Cep he Ge ri si (1934), Ya kup Kad ri Ka ra os ma noğ lu’nun So dom ve Go mo re (1928), Faz lı Ne cip’in Kül ha ni Edip ler (1926), Sa ba hat tin Ali’nin Ku yu cak lı Yu suf (1937) ad lı ro man la rın -da -da I. Dün ya Sa va şı yıl la rın -da ya şa nan ah la ki yoz laş ma nın ka dın lar üze rin de ki olum suz et ki le ri ne işa ret edi lir ve bu ka dın la rın alaf ran ga özel lik le ri ne dik kat çe ki lir. I. Dün ya Sa va şı ve İti laf or du su nun İs tan bul’u terk et ti ği 1923’e ka dar ge çen dö -ne mi ele alan ro man lar da ka dın la rın, şe he vi lik le ri ile ge rek ai le le ri ge rek se top lu mu çık ma za sü rük le yen et ken le rin ba şın da ol duk la rı gö rül mek te dir. Cum hu ri yet dö ne mi ro man cı la rı, tıp kı Tan zi mat ro man cı la rı gi bi, “le za izi suf liy ye tut sak lı ğı”nı eleş tir miş ler dir (Par la, 2002: 100). An cak, Ja le Par la’nın da ifa de et ti ği gi bi, Tan zi mat ro man la rın da “le za izi suf liy ye nin ta dı na va rıp ev zakı ul viy ye”den uzak la şan lar, şeh vet öğe si olan ka dın la ra uyan er kek ler dir (Par la, 2002: 79). Çün kü Tan zi mat dö ne min de Müs lü man ka dın lar faz la göz önün de de ğil dir. Olum suz özel lik le re sa hip ka dın lar söz ko nu su ol sa da ge nel de gayri müs lim ka dın la rın er kek le ri baş tan çı kar dık -la rı üze rin de du rul mak ta dır. Oy sa Cum hu ri yet dö ne mi ro man cı -la rı, Os man lı’nın son dö nem le rin de ah la ki ba kım dan dü şük olan Müs lü man ka dın la rı tas vir et miş ler ve on -la rın eleş ti ri si ni yap mış -lar dır. Bu kez, ah -lak sız lı ğın se be bi de ah -lak sız lı ğı ya pan -lar da ka dın lar dır. Çün kü ar tık ka dın, es ki si ne gö re da ha faz la ön plan da dır ve ya zar lar, Os man lı’nın son dö nem le rin de ki top lum sal çö zül me yi Os man lı-Türk ka dın la rı nın ah la ki ba kım dan yoz laş mış lık la rı ile or ta ya koy mak ta dır lar.
Nur dan Gür bi lek’in de ifa de et ti ği gi bi, “kla sik ede bi ya tın nes nel, top lum sal ve ka mu sal dün ya sın dan, mo dern ede bi ya tın öz nel dün ya sı na ge çiş te hem özel ha ya tın, hem ede bi ya tın, hem de ka dın lı ğın ye ni den ta nım lan dı ğı, ro ma nın bu de ğiş me den yal nız ca bes len mek le kal ma yıp bu sü reç te et kin bir rol” oy na dı ğı gö rül mek te dir (Gür bi -lek, 2004: 35). Bu bağ lam da, Cum hu ri yet’in özel lik le ilk dö nem ya zar la rı, top lu mu de ğiş tir mek ve onun he men de ğiş ti ği ni gör mek is ter ken, bu de ği şi min, ka dın la ra ver mek le müm kün ola bi le ce ği ne inan mış lar dır (En gi nün, 2005: 348). Ro man lar da ki güç -lü ve ken di ne gü ve nen ka dın ka rak ter ler ara cı lı ğıy la, top lu mun ih ti yaç duy du ğu ka dın ti pi nin yay gın laş tı rıl ma sı he def len miş, güç lü ka dın ka rak ter le rin ya ra ta ca ğı sağ lam ai le le re dik kat çe kil miş tir. Ha li de Edip Adı var’ın ro man la rın da er ke ğin ya nın da ve top lu mun ön saf la rın da yer alan ka dın ti pi ni gör mek müm kün dür. II. Ab dül ha mit dö ne mi ni an lat tı ğı Si nek li Bak kal (1936) ro ma nın da, Si nek li Bak kal Ma hal le si’n de bak kal lık ya pan Ra bi a ile ça lı şan ka dın ti pi or ta ya ko nu lur. Bu du rum, II. Ab dül ha mit dev -ri nin sos yal ya pı sıy la bir te zat lık oluş tu ru yor gi bi gö zük se de ya za rın ide ali ze et ti ği ka dın kah ra ma nı or ta ya koy ma sı ba kı mın dan an lam lı dır. Ra bi a “ ‘ka lın se sin de, dik ka fa sın da bir er ke ğin gü cü nü, den ge si ni’ ta şır. Han gi sı nıf tan ya da ke sim den olur sa ol sun ro man da ki tüm er kek le rin der hal fark et tik le ri bu baş ka lık, bu ‘er kek si lik’ Ra -bi a’nın fi zik sel gö rü nü mü ne de yan sı mış ol ma lı dır ki, vü cu du -bir ka dın vü cu dun dan çok, bir er ke ğin ki ni an dı rır. Kal ça la rı tıp kı bir er kek ço cu ğun ki gi bi dar, gö ğüs le ri ise gö ze bat ma ya cak ka dar bel li be lir siz bir yu var lak lık ta dır. Kı sa ca sı, ge rek ki şi li ği, ge
-rek fi zik sel gö rü nü mü ile Ra bi a, ‘Si nek li Bak kal’ın er kek dün ya sı na mey dan oku yan bir bay rak’ gi bi dir” (Şafak, 1999: 181). Ateş ten Göm lek’in (1923), Ha li de Edip Adı -var’ın ro man cı lı ğı nın ikin ci dev re si ni ifa de et ti ği ni söy le yen İn ci En gi nün, ro man da yü cel ti len ki şi nin bir ka dın ol du ğu nu vur gu la mak ta dır. “Bu ka dın, bir ba kı ma va tan ve mil le tin sem bo lü”dür (En gi nün, 2004: 277). Ay şe, ge rek Yu nan iş ga li sı ra sın da Es ki şe hir’de has ta ba kı cı ola rak ça lı şa rak, ge rek se Mil li Mü ca de le’ ye so nu na ka dar ina nıp Pe ya mi ve Ce lal’i mo ti ve ede rek kur tu luş ha re ke ti ne des tek olan ka dın lar dan bi -ri dir. Ay şe, Ke ma list ka dın ti pi ni de ha zır la mış tır:
Ulu su için ya rar lı ol ma ya ça lı şan, si ya sî alan da er kek le rin ya nın da ye ri ni alan, bu na kar -şın “müş fik”li ğin den bir şey kay bet me yen ağır baş lı, ar ka daş, va ta nın ana sı, halk çı ka dın ti pi. (Gö le, 2004: 81)
Mü ta re ke yıl la rı nı ve İz mir’in iş ga li ni ele alan ro man lar dan bi ri olan Er cü ment Ek rem Ta lu’nun Kan ve İman (1924) ro ma nın da da Ateş ten Göm lek’te ki (1923) Ay şe ka rak te ri gi bi Mil li Mü ca de le’ye des tek olan bir ka dın söz ko nu su dur. Le man, ni şan lı sı Sa dık’ı cep he ye gön der dik ten son ra ken di si de has ta ba kı cı ola rak ulu sal ha -re ke te ka tıl mak üze -re evi terk eder. Şükûfe Ni hal Ba şar’ın Yal nız Dö nü yo rum (1938) ro ma nın da da Da rül fü nun öğ ren ci si olan Yıl dız, Mü ta re ke ve Mil li Mü ca de le dö ne -min de Türk Oca ğı’nda ki top lan tı la ra ka tı lır ve çe şit li mi ting ler dü zen le ye rek ulu sal di re niş ha re ke ti ne des tek olur.
Os man lı’da ka dı nı ge rek top lum ge rek se ai le için de ka pa lı bir şe kil de res me den ro man cı lar, Batılı laş may la bir lik te ka dın la ra ta nı nan hak ve öz gür lük le rin top lum sal ah la kı olum suz yön de et ki le di ği ni ço ğu za man vur gu la mak ta dır lar. Ka dı nın ça lış ma ha ya tı nın için de yer al ma sı, ro man lar da Ba tı lı laş ma nın ge tir di ği olum lu bir ge liş me ola rak de ğer len di ri lir. An cak ba zı ro man lar da ça lı şan ka dın la rı bek le yen bir ta kım sı -kın tı lar ol du ğu vur gu la nır. Bu ro man lar da top lu mun he nüz ça lı şan ka dın ti pi ne ha zır ol ma dı ğı ifa de edi lir. Bur han Ca hit’in Coş kun Gö nül (1925) ro ma nın da ça lış mak zo run da ka lan Se rap, iş ar ka daş la rı ta ra fın dan ta ci ze uğ rar. Ça lış tı ğı oku lun has ta ne ha li ne ge ti ril me sin den son ra has ta ba kı cı ola rak gö rev ya pan Se rap, bir sü re son ra has -ta ne de ki asis -tan dok tor la rın ken di si ne olan yak la şım la rın dan ra hat sız olur ve iş ten ay rı lır. Ya za ra gö re ka dın la rın ça lış ma sı, ata er kil bir sos yal dü ze ne sa hip Os man lı top lu mu nun he nüz ha zır ol ma dı ğı bir du rum dur. Ben zer bir ba kış açı sı Hü se yin Rah -mi’nin Ko kot lar Mek te bi (1927) ad lı ro ma nın da da gö rü lür. Ro man da, ka dın la rın iş ha ya tın da ba şa rı lı ol du ğu vur gu la nır. An cak, er kek ler le yan ya na, “omuz omu za” ça lı şan ka dın lar her an “duy gu la rı ka bar mış az gın bir er ke ğin” ra hat sız edi ci ba kış la -rı na ma ruz ka la bi lir (Gür pı nar 1982: 43). Re fik Ah met Se ven gil’in Per de nin Ar ka sı (1941) ad lı ro ma nın da ise, ka dı nın ça lış ma ha ya tı na gir me siy le bir lik te ye ni alış kan lık lar edin di ği ni ve bu nun da do ğal bir so nuç ol du ğu nu dü şü nen ya za ra gö re, “köh -ne bir zih ni yet” ka dı nın söz ko nu su de ği şi mi nin ge rek li li ği ni an la ya ma mak ta dır. “Es ki ter tip bir Türk ka dı nı” “fe da kâr, eve bağ lı, az tah sil li, er ke ğe dai ma üs tün hak -lar ta nı yan, ço cuk la rı nı teh li ke li bir şef kat le se ven, her şey le ri ni hoş gö ren, za yıf ve
dai ma mağ lup”tur (Se ven gil, 1941: 55). Ya zar, ka dın la rın bu şe kil de ol ma la rı nı “göç müş bir me de ni yet ha va sı”na, “yı kıl mış bir ter bi ye sis te mi” ve “ete ği ni top la yıp çe -kil mek te olan bir te lak ki âle mi”ne bağ lar. “Türk ce mi ye ti nin bu gün kü dü şü nüş ve ya şa yış şart la rı için de hâ lâ es ki ka lı ba gö re in san dök me”nin müm kün ola ma ya ca ğı nı be lir tir (Se ven gil, 1941: 57). Ro man lar da, ka dı nın gö rü nür lü ğü me de ni bir top lu -mun sim ge si ola rak su nul mak ta dır. Bu ra da bi re yin mo dern leş me si ka dar, top lu -mun ve dev le tin de mo dern leş me si nin öne mi üze rin de du rul du ğu dik kat çe ker.
Cum hu ri yet dö ne min de “me de ni yet de ği şi mi nin baş ak tör le ri” ola rak yan sı tı lan (Tos ka, 1998: 91) ve “oku yan, ça lı şan, pa ra ka za na rak ev ge çin di ren, er kek gi bi spor ya pan ka dın lar”, ka dın la rın me kân ve rol le ri ne iliş kin bü tün ge le nek sel sı nır la rın aşıl ma sı nı ifa de et mek te dir (Esen, 1992: 667). Cum hu ri yet’in ila nın dan son ra ya şa nan sos yal de ği şim le ri ele alan ba zı ro man lar da gö rü len ve güç lü ka dın ima jı nı yan -sı tan ro man lar da ise ge le nek sel Os man lı top lu mun da ki ka dın lar dan fark lı bir mo del or ta ya ko nul mak ta dır. Bu ka dın lar, Os man lı’nın son dö nem le rin de ça lı şan ka dın ima jı nın bir de va mı ola rak de ğer len di ri lir. An cak ar tık bu ka dın la rın Os man lı top lu mun da ör ne ği ol ma yan, ta ma men Cum hu ri yet’in ye ni ka dın ti pi nin ha ber ci si şek lin -de dü şü nül dük le ri gö rü lür. Se ma Uğur can’ın, “genç Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nin dinç ku ru luş dö ne mi ni iş le”di ği ni ifa de et ti ği Ta tar cık (1939) ro ma nın da, La le, Bo ğaz’da yaz kış tek ba şı na yü ze cek ka dar sport men, ko lej sı na vı nı ka za na cak ka dar ça lış kan ve ba şa rı lı dır (Uğur can, 1984: 305). Bir İs tan bul yol cu lu ğu sı ra sın da onun la ta nı şan Ame ri ka lı genç kız He len Berk ley’in ifa de si ile La le, “bü yük harp ten son ra hâ sıl olan dün ya genç li ği nin ör ne ğin den baş ka bir şey de ğil di(r)” (Adı var, 1939: 70). Miss He len, “La le’nin ar ka sın da esas lı bir me de ni yet”in olup ol ma dı ğı nı dü şün dü ğün de, “gö zü nün önü ne ya ta ğan lı, şal var lı, kor kunç yüz lü er kek ler, pe çe ar ka sın da, Ha re -ma ğa la rı nın kır baç la sevk et ti ği ka dın lar” ge lir. “İş te bu nun için La le’yi ve onun mua sır la rı nı sa mi mi fa kat ol duk ça ye ni bi rer Av ru pa mu kal li di gi bi gör me yi ter cih” eder (Adı var, 1939: 70). La le’nin, Os man lı sa ray ka dın la rı ile kar şı laş tı rıl ma sı ve on lar dan far kı nın vur gu lan ma sı, ya za rın Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nin ih ti yaç duy du ğu ye -ni ka dın mo de li -ni or ta ya koy mak is te me sin den kay nak lan mak ta dır. Ha li de Edip’e gö re ka dın, ulu sun iler le ye bil me si için ya rar lı bir sos yal var lık tır (Du rak ba şa, 2007: 200). La le, dış gö rü nü şüy le de Os man lı ka dın la rın dan fark lı dır; di şi li ği ile de ğil, güç lü kuv vet li kol la rı ve kı sa saç la rı, er ke ği an dı ran özel lik le ri ile göz önün de dir.
“Ata türk ve il ke le ri ne inan mış, ye ni ku ru lan Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nin güç lü bir dev let du ru mu na ge ti ril me si ama cı nı ta şı yan” An ka ra (1934) ro ma nın da ise “ele alı -nan üç dö ne min bir ka dı nın et ra fın da ve ril di ği” gö rü lür (Çe ri, 1996: 156). Ya kup Kad ri, Sel ma Ha nım ka rak te ri ile tıp kı Ta tar cık (1939) ro ma nın da ki La le gi bi, ye ni Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nin ih ti yaç duy du ğu ka dın ti pi ni or ta ya ko yar. Bu ka dın, Os -man lı dö ne min de ki ka dın lar dan çok fark lı özel lik le re sa hip tir. Sel ma Ha nım, Mil li Mü ca de le’den Cum hu ri yet’in ilk on yı lı na ka dar ge çen sü re de ya şa nan olay la ra pa -ra lel ola -rak de ği şim gös ter miş tir. Sel ma Ha nım’da ki de ği şi mi, Cum hu ri yet’in ka dın hak la rı na ver di ği de ğe ri yan sı tan olum lu bir ge liş me ola rak da dü şün mek müm kün
dür. Ro man da Cum hu ri yet’le bir lik te es ki dö ne min in san la rı ara sın da ki ay rı lık vur -gu la nır. Top lum sal ve si ya sal ge liş me ler ro man kah ra man la rı nın bi lin cin de bir ta kım dö nü şüm ler mey da na ge tir mek te dir. Ta tar cık ve An ka ra gi bi ro man lar da La le, Yıl dız ve Sel ma Ha nım ka rak ter le ri nin ak tif ve dı şa dö nük özel lik le ri ne vur gu ya pı la rak Os man lı top lu mun da ki pa sif ve ka pa lı ka dın tip le ri ara sın da bir kar şı laş tır ma yap ma im kâ nı do ğar. Bu nun ya nı sı ra, Os man lı Batılı laş ma sı nın ka dın la rın ah la ki de ğer le -ri ni za yıf lat tı ğı na ina nan ya zar lar, Cum hu -ri yet Batılı laş ma sı nın ide al bir ka dın ti pi ya rat tı ğı na dik kat çe ker ler.
Ba zı ro man lar da ise te mel le ri sağ lam bir ai le nin da yan ma sı ge re ken de ğer ler üze rin de du ru lur ve bu nok ta da ka dı nın önem li bir ye ri ol du ğu vur gu la nır. Bu ro man lar da, top lu mun ih ti yaç duy du ğu ide al, sos yal me se le le re du yar lı ka dın tip le ri Cum -hu ri yet’in Batılı yü zü nü sim ge le yen bir un sur ola rak de ğer len di ri lir ken, geç mi şin ma ne vi de ğer le ri ne bağ lı lık, önem li bir me zi yet ola rak ni te len di ri lir. Ör ne ğin “Türk top lu mu nun yak la şık bir asır dır için de ya şa ya gel di ği kıy met hü küm le rin de ki çö zül me, bo zul ma ve yoz laş ma ve ti re si nin 1930’lu yıl lar da fer di, ai le yi, do la yı sıy la top -lu mu han gi nok ta la ra sü rük le miş ol du ğu nu dik kat le re sun ma gay re ti nin ro ma nı” (Çe tiş li, 1991: 109) olan Ayaş lı ile Ki ra cı la rı (1934) fert ve ai le ler ara sın da ki fii li ze min den çok, kıy met hü küm le ri ze mi ni ne otur tul muş tur (Çe tiş li, 1991: 117). Göz cü’nün de be lirt ti ği gi bi, söz ko nu su ro man da pan si yon hal kı nı oluş tu ran ki şi ler ara -sın da ki ka dın-er kek iliş ki le rin de kıs kanç lık ne re dey se yok gi bi dir (Göz cü, 2004: 6263). “Oy sa, Sa li me için ‘ko ca ya gi der se ben kıs ka nı rım! Bu kız baş ka sı nın olur sa çe ke mem! Ben onu kim se ye ve re mem’ (Esen dal, 2005b: 191) di yen ‘an la tı cı’, pan si -yon da ya şa nan yoz laş mış iliş ki le ri be nim se me di ği ni gös ter miş tir” (Gül bay, 2008: 92). “Os man lı Dev le ti’nin çö zül me siy le Mü ta re ke İs tan bu lu’nda be lir gin özel lik le ri gö rü len yoz laş ma nın Cum hu ri yet’le ye ni bir top lum oluş tu ru lur ken bir den bi re dü ze -le ce ği bek -le ne mez.” “Ayaş lı’nın do kuz oda lı ye rin de ya şa yan in san lar ara sın da ki iliş ki ler yu ma ğı na Esen dal’ın ba kı şı nı, bu bo zuk dü ze ne ge ti ri len giz li bir eleş ti ri ola rak de ğer len dir me li dir” (Ona ran, 2005: 34-35). XIX. yüz yıl dan son ra Os man lı-Türk ai le sin de ki ah la ki yoz laş ma yı eleş ti ren bir çok ya zar, as lın da Batılı laş ma dan çok, Batılı laş ma nın sı nır la rı nın zor lan ma sı nı eleş tir mek te dir ler. Bir çok ro man da yoz laş ma nın, Batılı laş ma ya bağ lı ola rak baş la dı ğı nı ve özel lik le de Os man lı’nın çö küş dö ne min de top lum sal bir ya ra ya dö nüş tü ğü nü dü şün mek te dir ler. Ayaş lı ve Ki ra cı la rı (1934) ro ma nın da ise söz ko nu su du ru mun Cum hu ri yet yıl la rın da iv me ka zan dı ğı vur gu la nır. Nük et Esen, 18701924 yıl la rı ara sın da ai le yi iş le yen ro man lar da ai -le ku ru mu nu et ki -le yen ve onun de ği şi mi ne se bep olan baş lı ca un sur lar dan bi ri nin alaf ran ga lık ol du ğu nu, özel lik le 1920’li ve 1930’lu yıl lar da ya zı lan ro man lar da, alaf -ran ga lı ğın ai le dü ze ni ni boz du ğu nu ifa de eder (Esen, 1992: 674). Çün kü söz ko nu su yıl lar, alaf ran ga mo da la rın he nüz “tam ola rak” haz me dil me di ği yıl lar dır. Ayaş lı ve Ki ra cı la rı (1934) ro ma nın da da Cum hu ri yet’in ilk yıl la rın da ai le için de ki yoz laş ma, alaf ran ga özen ti li ği, Os man lı’nın XIX. yüz yıl da ki gös ter ge ler sis te mi ne işa ret et -mek te dir. Ya zar, bü yük ai le nin çö zü lü şü nü, yoz laş ma yı göz ler önü ne ser -mek is ter:
“Na sıl ki im pa ra tor luk en ka zı üze rin de yep ye ni bir Türk dev le ti ku rul duy sa, Cum hu ri yet nes li de sağ lam ve gü zel kıy met hü küm le ri çev re sin de ye ni bir ai le te sis ede bil -me li dir” (Çe tiş li, 1991: 111). Çe tiş li’ye gö re Esen dal, ro man la rın da XX. yüz yı lın ilk otuz kırk yı lı na ait pa no ra ma sı nı çi zer ken, “bu pa no ra ma da te me li XIX. yüz yıl baş la rı na inen top lu mu mu zun sos yokül tü rel, sos yoeko no mik ve sos yopo li tik ha ya tı -na ait de ğer ler man zu me sin de ki bo zul ma, çö zül me, yoz laş ma ve de ğiş me ve ti re si ni, bu nun fert, ai le ve top lum ha ya tı na yan sı yan so nuç la rı nı tes pit, tas vir ve tah lil et me -ye ça lı şır” (Çe tiş li, 1991: 112). Esen dal, ai le ku ru mu nun sağ lam laş tı rıl ma sı nı çö züm ola rak gös te rir. Ro ma nın son la rı na doğ ru, ro man cı nın ka fa sın da ki ide al ka dın ti pi ve ev li lik (ai le) an la yı şı kar şı mı za çı kar. Esen dal ye ni top lu mun, sağ lam de ğer le re sa -hip genç ler ta ra fın dan ku ru la ca ğı nı vur gu la mak ta dır. Ah met Ok tay da an la tı cı nın mut lu bir ev li lik ya pa rak pan si yon dan ay rıl ma sı nı bu du ru mun bir gös ter ge si ola rak or ta ya ko yar (Ok tay, 1993: 664). Gö rül dü ğü gi bi söz ko nu su ro man lar da Cum hu ri yet Tür ki ye si’ne ya kı şa cak ide al bir ai le nin ve Türk ka dı nı nın kök le ri ge le nek sel de -ğer le re da yan dı rı lır. Bu ai le mo de li Ba tı’ nın iç sel leş ti ril me si ba kı mın dan mo dern; yer li ve geç miş de ğer le re da yan dı rıl ma sı ba kı mın dan ise mu ha fa za kâr bir ton da dır. Os man lı dö ne mi nin alaf ran ga lı ğı nın ye ri ni Cum hu ri yet dö ne min de “me de ni yet” kav ra mı al mış tır. Bu kav ra mın özün de ise millî lik esas tır. Ya zar lar, alaf ran ga lı ğın mil lî bü tün lü ğü boz du ğu nu dü şün mek te dir ler. Bu ne den le ge le nek, kül tür ve de ğer -le ri ko ru ma ref -lek si için de dir -ler.
Gö rül dü ğü gi bi söz ko nu su ro man lar da Cum hu ri yet Tür ki ye si’ne ya kı şa cak olan ai le mo de li ba tı nın iç sel leş ti ril me si ba kı mın dan mo dern; yer li ve geç miş de ğer -le re da yan dı rıl ma sı ba kı mın dan ise mu ha fa za kâr bir ton da dır. Os man lı dö ne mi nin alaf ran ga lı ğı nın ye ri ni Cum hu ri yet dö ne min de “me de ni yet” kav ra mı al mış tır. Bu kav ra mın özün de ise millî lik esas tır. Ya zar lar, alaf ran ga lı ğın mil lî bü tün lü ğü boz du ğu nu dü şün mek te dir ler. Bir çok ro man da Tan zi mat’tan son ra ve Os man lı’nın son dö nem le rin de gö rü len aşı rı alaf ran ga ka dın lar, bu ro man lar da mo dern gö rü nüm lü an -cak yer li tip ler ola rak de ğiş miş tir.
Din
İs la mi esas la ra gö re yö ne ti len Os man lı top lu mun da di nî ina nış ve uy gu la ma la rın, top lum ha ya tı na ne şe kil de yön ver di ği üze rin de du ran ba zı ro man lar da ge nel ola rak bir kaç ko nu ön plan da dır. Bu ro man lar da ge nel ola rak, din sel içe rik li bir çer çe ve de dü şü nü le bi le cek ba zı ‘ba tıl’ ina nış la rın tes pi ti ve eleş ti ri si; “İs lam dün ya sın da or ta ya çı kan ilim ve fi kir ha re ket le ri için de” önem li bir ye ri bu lu nan, İm pa ra tor lu ğun sos yal, kül tü rel, es te tik ve ah la ki ya pı lan ma sın da as li un sur lar dan bi ri olan “ta sav vuf” dü şün ce si; Os man lı hü küm dar la rı nın di nî ina nış ve uy gu la ma la rı ile ge nel ola rak din adam -la rı nın İs -la mi yet le bağ daş ma yan olum suz alış kan lık -la rı söz ko nu su edil mek te dir.
İs la mi yet, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun te mel ide olo ji si dir.
Os man lı dev le ti nin ku ru lu şu, ga ye si ya ni hâ ki mi ye tin kim ler ta ra fın dan ve na sıl kul la nı la ca ğı, dev le tin na sıl ida re edi le ce ği, fer de ve dev le te ait ka ide le rin tü mü hep İs la mi te mel ler -le açık lan mak is ten miş tir. Bu esas la rın bü tü nü ne Şeri at adı ve ril miş tir. (Tu na ya, 2004: 8)
Ba zı ro man lar da Şeri at dü ze ni ile il gi li olum suz eleş ti ri ler yer alır. Enis Av ni Aka gün düz’ün San sa ros (1945) ad lı ro ma nın da, ka sa ba nın ile ri ge len le rin den Zi ver Us ta öl dü rü lür. Şer’i mah ke me kâ tip le ri, ka dı efen di ve ka sa ba nın ima mı Zi ver Us ta’nın ma lı nı sa hip len me ye baş lar lar. Bu na ge rek çe ola rak da mi ras çı sı nın ol ma ma -sı nı gös te rir ler ve şe ri a tın em ri ni uy gu la dık la rı nı ile ri sü rer ler. Ya zar, halk üze rin de ezi ci rol le ri ol du ğu nu dü şün dü ğü söz ko nu su ki şi le rin, ken di le ri ni pey gam be rin mi ras çı sı ola rak ka bul et tik le ri ni ifa de eder ve bu dü şün ce yi eleş ti rir. Ona gö re oto ri te -le ri ni din den al dık la rı nı dü şü nen bu in san lar hal kı ez mek te dir. Hil mi Zi ya Ül ken’in Ya rım Adam (1943) ro ma nın da da şe ri at ile il gi li ge nel bir de ğer len dir me söz ko nu su dur. Mü ta re ke yıl la rın da “Hi la fet mer ke zi”nde, “Dec cal”in “şeh ra yin” yap tı ğı ifa -de edi len ro man da, oruç bo zan la rın hap se atıl dı ğı nı an cak Rus ka dın la rı nın, et ra fı “bir et ve şeh vet mah şe ri ne çe vir di ği”ne işa ret edi lir.
Ta sav vuf, için de bu lun duk la rı çık ma zı aş ma la rı için ro man kah ra man la rı nın kar şı sı na bir çı kış yo lu ola rak su nul mak ta dır. Ta sav vu fa yö nel mek, Si nek li Bak kal (1936) ve Yol cu Ne re ye Gi di yor sun (1944) ro man la rın da Batılı laş ma nın bi rey ve top lum ha ya tı na ver di ği za rar lar dan kur tul ma nın bir ça re si ola rak gös te ri lir. Si nek li Bak -kal (1936) ro ma nı nın ar ka pla nın da Tan zi mat’tan son ra baş la yan aşı rı Batılı laş ma nın iz le ri ni gör mek müm kün dür. Ro man da, “ma hal le” ve “ko nak” ile or ta ya ko nu lan lar, ge le nek sel ile Batılı de ğer le ri tem sil et mek te dir. Ra bi a’nın, ma hal le den ko na ğa geç -me si, Batılı de ğer ler le ta nış ma sı nı sağ la mış tır. Ba tı lı laş ma nın yü zey sel cep he le ri ni alan Se lim Pa şa’nın ko na ğın da Ra bi a’yı kül tü rel yoz laş ma dan alı ko yan, Veh bi De -de’nin ta sav vuf fel se fe si dir. Ta sav vu fun ve onun ara cı lı ğıy la or ta ya ko nu lan ma ne vi de ğer le rin, Ra bi a’nın Ba tı kül tü rü ile ta nış tık tan son ra ge le nek sel de ğer le rin den uzak laş ma ma sı için bir ‘fren’ gö re vi gör dü ğü dü şü nü le bi lir. Yol cu Ne re ye Gi di yor sun (1944) ro ma nın da da bu na ben zer bir du rum söz ko nu su dur. Ba tı lı laş ma nın an ne ve ba ba sı üze rin de ki olum suz et ki le ri ni gö ren Ad li, mu ta sav vıf Cem Bey’in dü şün ce le -ri ile ken di ne bir yol çiz me ye ça lı şır. Sa fi ye Erol’un Ci ğer de len (1946) ro man ında ki hi kâ ye ler de ta sav vuf, “öz de ğer le rin, ta rih bi lin ci nin ve millî kül tü rün yi ti ril me siy le olu şan ka os or ta mın da” “ken di kim li ği ni, ren gi ni, özü nü ta nı ma” ih ti ya cı için de ki top lu mun baş vu ra ca ğı ru hu arın dı ran bir kay nak ola rak gös te ri lir (Emir, 2002: 87). Ta sav vuf, ro man lar da Os man lı’yı olum la yan bir de ğer ola rak ele alı nır. Ta sav vuf, bi re yin iç ni za mı nı sağ la dı ğı gi bi, top lum dü ze ninin de te mel le rin den bi ri ola rak de ğer -len di ri lir ve bu bağ lam da ya zar la rın, ta sav vu fu Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun sos yal ku rum la rın dan bi ri şek lin de yan sıt tık la rı dik kat çe ker. Özel lik le Ba tı lı laş ma nın se bep ol du ğu top lum sal ha sar la rı aş mak için bir yol ha ri ta sı ola rak öne ri len ta sav vuf, Os -man lı’nın sa hip ol du ğu ma ne vi bir zen gin lik ola rak dü şü nü lür.
“Üfü rük çü lük” ve “ba tıl inanç”la rın, her top lum gi bi Türk top lu mun da da var ol du ğu nu ifa de eden İl ber Or tay lı, “Os man lı Tür ki ye si için bu nun mo der nist po zi ti vist ya zar lar ta ra fın dan abar tıl mış bir kül tü rel ku rum ha li ne dö nüş tü rül dü ğü nü” be lirt mek te dir (Or tay lı, 2004: 110). Bu nun la bir lik te, Os man lı top lu mun da ve özel lik -le “Os man lı ai -le ya şan tı sı için de din sel et ki bir çok alan da ken di ni din-dı şı öğe -ler -le bir lik te gös te re bil miş tir. Ba tıl ina nış lar ve ya hu ra fe ler de ma ne vi ih ti yaç la rın bir par ça sı ola rak önem li bir iş le ve sa hip tir. Ba zı ro man lar da söz ko nu su top lum sal du ru -mun yan sı ma la rı nı gör mek müm kün dür. Ör ne ğin XIX. yüz yıl Os man lı top lu mu nun ge le nek ve gö re nek le ri ne yer ve ren Ser met Muh tar Alus’un Kı vır cık Pa şa (1933) ro ma nın da, ev ler de bir ta kım eş ya lar la (tüt sü ler, tes pih ler vb.) şi fa da ğıt tık la rı na ina nı lan ka dın lar dan bah se di lir. Üs kü dar’da otu ran Za ri fe Ha nım da bu ka dın lar dan bi ri -dir. Ya zar, Za ri fe Ha nım’ın, ta nı ma dı ğı kim se, gi rip çık ma dı ğı ko nak ol ma dı ğı nı ve kan dil de, Ra ma zan ’da, bay ram da ah bap la rı na gi der, evin ka pı sın dan içe ri gi rer gir mez iz zet ve ik ram ile kar şı lan dı ğı nı be lir tir. Kı vır cık Pa şa’nın ko na ğı na sık sık ge len Za ri fe Ha nım’ın ne fe sin de ki kud re te ina nan Ha nı me fen di, Kı vır cık Pa şa’nın baş ka ka dın lar la iliş ki si ol du ğu nu dü şün dü ğün den, Pa şa’nın, evi ne bağ lan ma sı için oku yup üf le me si ni Za ri fe Ha nım’dan ri ca eder. Ay rı ca ro man da, II. Ab dül ha mit dö ne -min de İs tan bul’da ki meş hur bü yü cü le rin ba zı la rı nın isim le ri anı lır:
Ko ca mus ta fa pa şa lı ya ta lak ho ca, Mah mut pa şa mah ke me si nin bi ti şi ğin de ki Kü pe li Arap, Ka sım pa şa lı Ha cı ba ba, Be şik taş ta ki Ak Arap, Da vud pa şa da ki kah ve li ba kı cı, Et yet mez -li Ay na lı Ba kı cı. (Alus, 1933: 143, 145)
Ba zı ro man lar da ise ba tıl ina nış la ra kar şı da ha eleş ti rel bir ta vır söz ko nu su dur. Faz lı Ne cib’in Sa ray lar da Mec nun lar (1928) ad lı ro ma nın da, XVI. yüz yıl da “mem le ket te ilim ve ir fan adı na hiç bir şey ya pıl ma dı ğı, onun ye ri ne si hir ve bü yü”den me det umul du ğu ifa de edi lir (Faz lı Ne cib, 1929: 55). Ya za ra gö re ba tıl ina nış lar, yal nız ca halk ara sın da de ğil, sa ray çev re sin de ve özel lik le Va li de Sul tan lar ara sın da da yay gın dır. Ya zar, “En yük sek mu hit ler de bi le ce ha let hü küm fer ma idi. Hür met le kar şı la nan pa ra, ehem mi yet le din le ni len cin, pe ri ef sa ne le ri ve hu ra fat idi” şek lin de ki ifa -de le ri ile söz ko nu su du ru ma yö ne lik dü şün ce le ri ni di le ge tir miş tir (Faz lı Ne cib, 1929: 219). Os man lı top lu mun da ki ba tıl ina nış lar ve müs pet fi kir ler ara sın da ki ça tış -ma yı Mark siz min ede bi ya ta yan sı -ma sı olan “top lum cu ger çek çi” bir ba kış açı sın dan de ğer len di ren Re şat Enis Ay gen’in Yol ge çen Ha nı (1944) ad lı ro ma nın da, II. Ab dül -ha mit dev rin de ya şa nan bir ko le ra sal gı nın dan söz edi lir. II. Ab dül -ha mit dev rin de ki ko le ra sal gı nın da dev rin ün lü bir dok tor pa şa sı, “bi li mi de fen ni de ken di si gi bi mas -ka ra laş tır”mak ta, hal kın ko le ra dan ko run mak için baş vur du ğu ba tıl uy gu la ma la rın ye ri ne, bi lim sel esas la ra da ya nan tıb bi bir mü da ha le de bu lun ma mak ta dır (Ay gen, 1979: 129). Hal kın ce ha le ti nin, “İs lam mil le ti”nin bir özel li ği ol du ğu nun vur gu lan dı ğı ro man da, dok to run du yar sız tav rı, İs lam mil le tin de “fi kir is ti ka me ti”nin kal ma ma sıy la açık lan mış tır (Ay gen, 1979: 119). Ya zar, söz ko nu su ro ma nın da, hal kın ba -tıl ina nış la rı ile top lu mun ge liş me si nin önün de ki en bü yük en gel ler den bi ri ola rak
dü şün dü ğü İs la mi yet ara sın da bir bağ lan tı kur mak ta dır. Bu nun ya nı sı ra, İs la mi yet’in, Os man lı Dev le ti’nin ha kim ide olo ji si ni be lir le yen bir un sur ol ma sı da Ay gen’in din ko nu sun da ki eleş ti ri le ri nin se bep le rin den bi ri dir. Ya za rın bu dü şün ce sin de de, top lum cu ger çek çi sa na tın ide olo ji si olan Mark siz min et ki si nin ol du ğu nu söy le mek müm kün dür. Mark siz me gö re “din, ge le nek ler, aşk, na mus gi bi” mo ral de ğer ler, ha kim ide olo ji nin hiz me tin de dir (Nar lı, 2002: 344). Ya zar, Os man lı top lum ha ya tın da önem li bir ye ri olan ba tıl ina nış la rı, ge ri kal mış lı ğın bir gös ter ge si ola rak de -ğer len dir miş ve bu ra dan ha re ket le, II. Ab dül ha mit dö ne mi Os man lı po li ti ka sı nı ve yoz la şan din ku ru mu nu eleş tir miş tir.
Os man lı top lu mun da ki ba tıl inanç la rın “ha ya tı ma sal laş tı ran bir un sur” ola rak ele alın dı ğı ro man lar dan bah set mek de müm kün dür. İn ci En gi nün, Ha li de Edip Adı var Adı var’ın Si nek li Bak kal (1936) ad lı ro ma nın da, Si nek li Bak kal Ma hal le si’n de ki ev li ya la ra adak lar ada yan, tür be le re gi den in san la rı bu şe kil de de ğer len dir mek te -dir (En gi nün, 2005: 353). Ha li de Edip Adı var, Si nek li Bak kal’da, Os man lı’yı si ya sal ve kül tü rel ol mak üze re iki fark lı açı dan ele alır. Zap ti ye Na zı rı Se lim Pa şa ile II. Ab dül ha mit dö ne min de jur nal ler le do lu Os man lı si ya se ti ne de ği ni lir. Ay nı za man da ro man da, II. Ab dül ha mit ile il gi li olum suz ifa de le re de rast lan mak ta dır. An cak Os man lı si ya se ti ile il gi li olum suz de ğer len dir me ler, Si nek li Bak kal So ka ğı ’nın ma ne vi de -ğer le re ön ce lik ve ren kül tü rel ya pı sı nın ya nın da ge ri plan da ka lır. Si nek li Bak kal Ma hal le si’n de her şey es ki si gi bi dir, Batılı laş ma ça ba la rı he nüz bu ma hal le nin içi ne gir me miş tir. Do la yı sıy la, ge le nek sel ola nın mu ha fa za sı de vam et mek te dir. Ba tıl ina nış lar, Si nek li Bak kal Ma hal le si’n de ya şa yan in san lar için geç miş ten ken di le ri ne ka -lan ge le nek sel bir mi ras gi bi al gı -lan mak ta dır.
Ben zer bir du ru mu Ab dül hak Şina si Hi sar’ın Çam lı ca’da ki Eniş te miz (1944) ro ma nın da gör mek de müm kün dür. Bu ro man da ya zar, Ha cı Va mık Bey’in ina nış la rı nın bi rer “hu ra fe” ol du ğu nu ifa de et mek te; fa kat bu hu ra fe le rin Os man lı top lu mun -da bi rer ha tı ra gi bi al gı lan dı ğı nın al tı nı çiz mek te dir:
O za man lar da he men her şey bi rer di ni na za ri ye, bi rer di ni âdet, hat ta bi rer di ni ha tı ra ve bel ki de hat ta bi rer di ni alet ti.” “Her şe yin bir ma na sı ve me ra si mi var dı.” “O za man lar da din dar ol duk la rı nı söy le yen ve İs la mi yet aki de le ri ni ta şı yan ni ce le ri ara sın da ta İs la -mi yet’ten ev vel ki put pe rest lik za man la rın dan kal mış ve on dan İs la -mi yet’e de sız mış bir iti kat âle mi nin bü tün hu ra fe le ri ne ve şey ta ni te sir le rin mev cu di ye ti ne ina nan lar ve o es -ki ka ran lık asır lar için de gi bi ya şa yan lar çok tu. (Hi sar, 2008: 37, 42)
Mis kin ler Te ke si (1946), Ye şil Ge ce (1928), Me zar Ka zı cı la rı (1939), Pem be Maş lah lı Ha nım (1933), Ya ban (1932), Vu run Kah pe ye (1926) gi bi ro man lar da din ku ru mu ve özel lik le de din adam la rın da ki yoz laş ma üze rin de önem le du ru lur. Bu ko nu, ço ğu za man im pa ra tor lu ğun si ya sî ve eko no mik an lam da ki ge ri le me si nin bir so nu cu ola rak yan sı tı lır. Ay rı ca, Batılı laş ma nın di ğer se bep ola rak gös te ril di ği dü şü nü -le bi lir. Çün kü söz ko nu su ro man lar da Batılı laş ma ma ne vi bağ la rı za yıf la tan bir un sur
ola rak su nu lur. Sab ri Ül ge ner’in “ma ne vi nü fuz ve tel kin va sı ta la rı nın da ger çek ten mu tad eş ya gi bi hu su si bir pa za rı, ken di le ri ne mah sus alış ve riş ada bı ve yi ne ken di le -ri ne gö re alı cı ve sa tı cı la rı”nın te şek kül et ti ği şek lin de ki fi kir le -ri ni bu ro man lar için dü şün mek müm kün dür (Ül ge ner, 1981: 165). Ro man lar da Os man lı top lu mun da “ta -bii yol lar da ge çim im kân la rı nın git tik çe da ral dı ğı bir sa ha da” “hır ka”nın ve “tes bih”in ka zanç ge ti ren bir un sur ola rak al gı lan ma sı eleş ti ril mek te dir (Ül ge ner, 1981: 165).
Ro man lar da Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda din ko nu su sos yal, si ya sal ve kül tü rel cep he le riy le ele alın mış tır. İs la mi yet’i, Os man lı top lu mu nu ayak ta tu tan ma ne vi bir un -sur ola rak al gı la yan ya zar la ra gö re din ol gu su, Os man lı kül tü rü nü şe kil len di ren te mel de ğer ler den bi ri dir. Bir çok ro man da Os man lı’da ge nel ha ya tın, di nî de ğer ler çer çe ve sin de de vam et ti ği vur gu la nır ve din, sos yokül tü rel ya pı nın oluş ma sın da et ki li bir ya -pı ola rak yan sı tı lır. Os man lı top lu mun da İs la mi yet’i sos yal bir ka rak te re sa hip ola rak gös te ren ya zar lar, di nin top lum için de ye ni an lam lar yük len di ği inan cın da dır lar. Ör ne -ğin bir çok ro man da eleş ti ri len ba tıl ina nış la ra olan rağ bet, Os man lı top lu mun da İs la mi inanç bo yu tun da al gı la nan ve sos yal ha ya tın bir par ça sı olan un sur lar dan bi ri şek lin de de de ğer len di ril mek te dir. Sos yo-kül tü rel ya pı nın de ğiş me si, di nin al gı la yış bi çi mi nin de ğiş me si ne se bep ol mak ta dır. Özel lik le im pa ra tor lu ğun du rak la ma ve ge ri le me dö nem le ri ne yer ve ren ro man lar da din ko nu su olum suz bir ba kış la de ğer len di ri lir. Bu ro man lar da di nî taas sup la im pa ra tor lu ğun ge ri le me si ara sın da bir iliş ki ku ru lur. Özel lik le din adam la rı nın hem Os man lı yö ne ti ci le ri hem de top lu mu açı sın dan olum suz et ki -le ri ol du ğu dü şü nü lür. Ay nı za man da din, Os man lı’da eği tim me se -le si nin önün de ki en bü yük en gel ler den bi ri ola rak yan sı tı lır. İs la mi yet’in, Os man lı si ya se ti nin bir par ça sı ola rak al gı lan dı ğı ba zı ro man lar da ise din adı na söz söy le yen ki şi le rin özel lik le pa di şah lar üze rin de ki olum suz et ki le ri ne de ği ni lir. Özel lik le Batılı laş ma ile baş la yan ve Os -man lı’nın bü tün ku rum la rı ile ye ni lik ara yı şı içi ne gir di ği dö nem de ya şa nan top lum sal yoz laş ma, top lu mun di nî du yar lı lı ğı nın kay bol ma sı ile iliş ki len di ril miş gi bi dir. Os man lı ile din ara sın da ki ba ğı olum lu ve ya olum suz açı dan ele al sa lar da ya zar la rın din ko -nu su -nu Os man lı’nın kül tü rel ger çek li ği ola rak al gı la dık la rı açık tır.
Eği tim
Os man lı Dev le ti’nde ku ru lu şun dan iti ba ren il me ve âli me bü yük de ğer ve ril miş ve açı lan Med re se ler de ve ri len eği ti min ka li te si yük sek tu tu la rak, bir ilim ge le ne ği nin oluş ma sı sağ lan mış tır. Ni te kim ilk Os man lı Med re se le rin de Da vudı Kay se rî gi -bi ta sav vuf ile ak lî ve di nî ilim le ri şah sın da top la mış -bir mü der ri sin bu lun ma sı ve med re se ler de ak lî ilim ler de Ka dı zâ dei Ru mî, tıp ta Ha cı Pa şa ve di nî ilim ler de Mol la Fe nâ rî gi bi ki şi le rin ye tiş me si med re se le rin ek lek tik ya pı sı nı ifa de et me si ba kı mın dan önem li dir (Çe le bi, 1999: 173). Ro man lar da, Os man lı Med re se le ri nin söz ko -nu su özel lik le ri ne de ği nil me di ği dik ka ti çe ker. İm pa ra tor lu ğun ge ri le me si ne pa ra lel ola rak med re se le rin eği tim sis te min de ki bo zul ma, ro man lar da üze rin de du ru lan ko
nu la rın ba şın da gel mek te dir. Top lu ma ilet mek is te di ği me sa jı eser le ri ile or ta ya ko -yan ro man cı lar, ön ce lik le eği ti me önem ver mek te dir ler. Bu bağ lam da, -yan lış ola na işa ret et mek ve top lu mun bu ra dan çı ka rı la cak ders ler le ha re ket et me si ni sağ la mak, Os man lı Med re se le ri nin ik bal dö ne mi ne işa ret et mek ten da ha et ki li bir yön tem ola -rak dü şü nül dü ğü söy le ne bi lir. Ze ki Me sut Al san’ın Mus ta fa’nın Ro ma nı (1943) ad lı ro ma nın da, med re se le rin bo zul ma ne den le ri üze rin de du ru lur. Ya za ra gö re Med re se -ler, za man ile hü küm dar de ği şir, şek lin de ki di nî um de ye ve ha yat te kâ mü lü ne uy muş ol sa lar idi, bu gün on lar da bir Sor bon, bir Ox ford ha li ne ge le bi lir ler di. Fa kat di ni de bil gi yi de bir sır ha li ne so ka rak hal kı is tis mar et mek is te yen ba zı ca hil ho ca lar ne di -nin ne de ha ya tın emir ve za ru ret le ri ne ku lak as ma dık la rı, her te rak ki ham le si ne bir kulp ta ka rak mâ ni ol ma yı ken di sı nıf la rı nın men fa at le ri ne da ha uy gun bul duk la rı için in kı ra za doğ ru git miş ler dir. Mat baa yı ka bul et me yen med re se, ni ha yet mat baa nın Av ru pa’da ya rat tı ğı ye ni si lah lar kar şı sın da mu ka ve met ede me ye rek ken di si ile be -ra ber bü tün Türk lü ğü de teh li ke li bir yo la doğ ru gö tür müş tür. Ya zar, ilk Os man lı med re se le rin den öv güy le söz et mek le bir lik te, med re se zih ni ye ti nin ye ni lik le re ayak uy dur ma dı ğı inan cın da dır. Ye şil Ge ce (1928), Af ro dit Bu hur da nın da Bir Ka dın (1939) ad lı ro man lar da da med re se ler le il gi li bu na ben zer bir ba kış söz ko nu su dur.
Os man lı eği tim sis te mi nin Batılı laş ma ile bir lik te mo dern bir gö rü nüm ka zan -ma sı, Ça lı ku şu (1922) ve Per va ne ler (1924) ro -man la rın da fark lı açı lar dan ele alı nır. Ça lı ku şu ro ma nın da ya ban cı okul la rın Türk ço cuk la rı üze rin de ki et ki le ri ne de ği ni lir. Fe ri de’nin bir ta kım olum lu özel lik le ri, me zun ol du ğu Not re Da me de Si on Oku lu ile iliş ki len di ri lir. Fe ri de, ya ban cı okul lar da mo dern, Ba tı lı bir eği tim al dık tan son ra ken di si ne ve ri len mis yo nu Ana do lu’ya ta şı yan ve ora yı da mo dern leş ti ren bir tip tir. “Fe ri de’nin Ana do lu’yu mo dern leş tir me pro je sin de bü tün re fe rans la rı Fran sız kül tü -rü ne ve Da me de Si on’a ait tir” (Çit çi, 2008: 110). Re şat Nu ri Ça lı ku şu ro ma nı nı “o za ma na ka dar hal kın kö tü göz le gör dü ğü ko lej li, kül tür lü, ser best ta vır lı, ne şe li İs tan bul kız la rı na kar şı bir sem pa ti uyan dır mak mak sa dı ile yaz mış, Fe ri de ti pi ni bu dü -şün ce ile ya rat mış”tır (Emil, 1989: 11). Per va ne ler ro ma nı ise “ya ban cı kül tür ve millî ben lik so ru nu te me lin de ka le me alın mış tır” (De mir ci oğ lu, 1998: 18). Ro ma nın da yan dı ğı tez, mis yo ner lik fa ali ye ti ama cı nı ta şı yan okul la rın millî kül tür açı sın dan bir teh li ke arz et me le ri dir. Ro man da ki bu okul lar dan bi ri Ame ri kan Bi zans Ko le -ji’dir. Söz ko nu su oku lun bir mis yo ner teş ki la tı na bağ lı ola rak ça lış tı ğı id di a edi lir. Okul öğ ret men le ri ve ida re ci le ri, bağ lı ol duk la rı J.C. (Hz. İsa Ce mi ye ti) adın da ki mis yo ner teş ki la tı ta ra fın dan ta yin ve tes pit edi lir. Oku lun mad dî ih ti yaç la rı da bu mis yo ner teş ki la tı na men sup işa dam la rı ta ra fın dan kar şı la nır. Mis yo ner ler ve J.C. gi bi mis yo ner ce mi yet le ri ge nel lik le Ame ri ka lı zen gin ve ha yır se ver işa dam la rı ta ra fın -dan fi nan se edi lir. Mr. Cox bu işa dam la rın -dan bi ri dir. Dı şa rı -dan da des tek alan söz ko nu su okul da, öğ ret men ler, okul da ki öğ ren ci le ri ya vaş ya vaş Hı ris ti yan yap mak için uğ ra şır lar. Baş lan gıç ta sa mi mi bir ar ka daş lık şek lin de iler le yen öğ ret menöğ ren ci iliş ki si, za man için de öğ ret me nin Hı ris ti yan lık tel kin le riy le baş ka bir bo yut ka za
