1997 VE 1998 'YILLARI ÇALI~MA RAPORU
REFIK DURU
Badema~ac~~ Höyü~ü kaz~lar~n~ n 5. dönem çal~~malar~, 1 A~ustos/16 Eylül 1997 tarihleri aras~ nda, bizim ba~kanl~~~ m~zda, Doç.Dr.Gülsün Umurtak (Ba~kan Yard~mc~s~ ), Sinan Kay~~ (Arkeolog-Y.Mimar) ile Turhan Birgili'den (Arkeolog-Foto~raf Uzman~ ) olu~an, bir kurul taraf~ndan yürü-tüldü. ~.Ü. Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dal~~ ö~rencileri Sabahattin Ezer, Candan Pakdamar, ~~~l Kay~, Serap Demir, Hititoloji Anabilim Dal~ 'ndan Serkan Ba~ol ile Koruma ve Onar~ m Bölümü'nden Mehmet U~uryol arazi çal~~malar~ na kat~ ld~ lar. Kültür Bakanl~~~~ An~ tlar ve Müzeler Genel Müdürlü~ü, kaz~ya Denizli Müzesi ara~-urmac~lar~ndan Salim Y~lmaz'~~ temsilci olarak atam~~t~. Bakanl~ k temsilcili~i görevini son günlerde, Antalya Müzesi'nden Ünal Ç~nar yapt~.
21 Temmuz/9 Eylül 1998 tarihleri aras~ndaki 6. dönem çal~~malar~nda kaz~~ kurulu, Doç.Dr.Gülsün Umurtak (Ba~kan Yard~mc~s~ ), Turhan Birgili (Arkeolog-Foto~raf Uzman~ ), Sabahattin Ezer (Arkeolog), ~smail Koziko~lu (Arkeolog-Onar~ m uzman~ ) ile ö~rencilerimiz Candan Pakdamar, Serkan Ba~ol, Serpil Çizgeç, Bahar Mergen, Özgür Gürsel ve Bike Yaz~c~o~lu'ndan olu~uyordu. An~ tlar ve Müzeler Genel Müdürlü~ü temsilcili~i görevini, bu kere Gaziantep Müzesi Uzmanlar~ ndan, Hakk~~ Alhan yapt~. ~ki dönemde de kaz~~ foto~raflar~ n~ n büyük k~sm~~ ile küçük buluntularm~n tamam~n~ n resim-leri, ~stanbul Arkeoloji Müzesi Foto~raf Uzman~, meslekta~~= Turhan Birgili taraf~ ndan çekildi.
1998'deki kaz~~ çal~~malar~ na, Elektromanyetik (Very Low Freq~~ency -VLF) ve Do~al Gerilim (SP-Self Potencial) yöntemi uygulamalar~~ için Dr.Gülçin Karl~ k (~TÜ Maden Fakültesi-Jeofizik Mühendisli~i Bölümü) ile hayvan kemiklerinde tür saptamalar~~ yapmak üzere, Dr.Beatrice De Cupere de (Sagalassos kaz~~ ekibi-Musee Royal de L'Afrique Centrale-Belçika) kat~ld~-lar. Her türdeki bitki kal~ nt~ lar~ , Paleobotanist Dr. Mark Nesbitt'e (British Institut of Archaeology-London), Neolitik katlarda bulunan kömürle~mi~~ bu~day örneklerinden bir k~sm~~ da, 'Türkiye'de yeti~mekte olan yaban~l ve ehli bu~day türlerinin biyomoleküler/genetik karakterizasyonu' üzerinde
188 REF~ K DURU
yürütülmekte olan çal~~malar için Doç.Dr.Mahinur S.Akkaya'ya (ODTÜ Kimya Bölümü/Biyokimya ve Moleküler Biyoloji Ara~t~ rma Grubu) verildi. Neolitik yap~~ katlar~ ndan gelen baz~~ kömürle~mi~~ bitki kal~ nt~lar~~ da, C14 öl-çümleri yap~lmak üzere, Heidelberg Üniversitesine gönderildi.
Arazide zor ko~ullar alt~ nda özveriyle çal~~arak kaz~n~ n gerçekle~mesini sa~layan ekip üyeleri ile kaz~ya bizzat kat~lan veya kaz~~ malzemesi üzerinde ara~t~ rmalar yapacak di~er bilim dallar~~ mensuplar~ n~ n tümüne içten te~ek-kürlerimi sunuyorum.
Kaz~ lar~~ daha önceki y~ llarda oldu~u gibi, An~ tlar ve Müzeler Genel Müdürlü~ü, ~stanbul Üniversitesi Rektörlü~ü Ara~t~ rma Fonu Yürütücü Sekreterli~i (Proje no.702/260495 ve Proje no.1154/ 240698), ~.Ü.Edebiyat Fakültesi Dekanl~~~~ ve Türk Tarih Kurumu Ba~kanl~~~~ desteklediler.
1997'de ara~t~ rman~ n benzin tüketiminin bir k~sm~~ The Sl~ell Company of T~~ rkey Ltd., renkli film ihtiyac~~ Say~ n Kadir K~ r, kamp mutfa~~~ malzeme-sinin önemli bir miktar~~ DE-PA A.~.-Antalya ile, Orl~ço~l~~~ Ya~~ Sanayii A.~.-Afyon taraf~ ndan kar~~lanm~~u. 1998'de DE-PA A.~. kamp harcamalar~m~za yine anlaml~~ yard~ mlar yapt~. Renkli ve siyah beyaz filmler, Tele Flash firmas~~ sahibi Say~n Hüsamettin Üreyli, ö~rencilerimizin ~stanbul-Antalya gidi~~ ve dönü~~ otobüs biletleri de ULUSOY firmas~~ taraf~ndan sa~land~.
Antalya Müzesi Müdürü Metin Pehlivaner ve müzesinde görevli meslek-ta~lar~ m~z, kaz~ lar süresince ekibimize her türlü bilimsel ve bürokratik yar-d~ mlar~~ yapt~lar.
Kaz~lar s~ ras~ nda, geçmi~~ y~llarda oldu~u gibi, Badema~ac~~ Beldesi'nde bo~~ olan iki ilkokul binas~ nda konaklad~ k. Beldenin Belediye Ba~kan~~ Say~ n Enver Karata~, her zamanki yard~ msever davran~~~~ ile, belediyesinin tüm im-kânlar~ ndan yararlanmam~z~~ sa~lad~. Bu arada özellikle, kaz~ lar~ n ba~lang~-c~ ndan itibaren, höyü~ün do~u yamaba~lang~-c~ na y~~~lan at~ k toprak nedeniyle olu-~an ve zamanla dev boyutlara ulaolu-~an tepeci~in büyük bir bölümünün, Badema~ac~~ Belediyesi'nin yükleyicileri ve kamyonlar~~ taraf~ ndan uzaklara ta~~ n~t~as~~ sayesinde, kaz~ lar~~ bu kesimde de, bir oranda geli~tirebilme olana~~~ buldu~umuzu belirtmek isterim.
Bu raporun plan ve buluntu çizimlerini meslekta~~ m Doç.Dr. Gülsün Umurtak ve ö~rencimiz Burhan Gülkan, foto~raf bas~mlar~ n~~ da Edebiyat Fakültesi Foto~raf Atelyesi uzman~~ Selahattin Dereli yapt~ lar. Çal~~malara çe-
~itli yollarla yard~mlar, katk~lar yapan, yukar~da adlar~ n~~ and~~~ m~z ki~i ve ku-rumlar~n yöneticilerine en içten te~ekkürlerimi sunuyorum.
Kaz~ma' de~i~ik tarihlerde, Antalya Koruma Kurulu ve Antalya ~l Kültür Müdürü Musa Seyirci, Antalya Arkeoloji Müzesi Müdürü Metin Pehlivaner, Burdur Müzesi Müdürü H.Ali Ekinci, meslekta~lar~m ~nci Bayburtluo~lu ve Prof.Dr.Cevdet Bayburtluo~lu, Prof.Dr.Halük Abbaso~lu, Prof.Dr.I~~ l Yalç~ nkaya, Prof.Dr.Wolfram Martini, Prof. Dr. Machteld Mellink, Doç.Dr.Henrietta Gates, Doç.Dr. Turan Efe, Antalya Akdeniz Medeniyetleri Enstitüsü Müdürü Kayhan Dörtlük ve ~stanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Dr. Alpay Pasinli ziyaret ettiler.
Kanlar
~ ki kaz~~ mevsiminde, höyü~ün kuzey kesimindeki C 5-D 1-3/111 1-5-IV 1 plankarelerinde çal~~~ld~. 1998 sonunda kaz~~ alan~ n toplam yüzeyi 2.000 m2'ye yakla~m~~t~~ (Lev.1/1;2/2). Ayr~ca geçen y~llarda aç~lmas~ na ba~lanan Erken Neolitik (ENÇ) ve ~lk Tunç Ça~~~ (~TÇ) yerle~melerinin bulundu~u kesimlerde de yer yer derinle~ildi.
1996 y~ l~~ sonlar~nda, ENÇ'nin tabakala~ma durumunun saptanmas~~ amac~yla, C 5/111 5 karesinin bir k~sm~nda derinle~ilme~e ba~lanm~~t~~ (Duru 1998:Lev.2). 100 m2'lik bu açmada, iki y~ l içinde -7.85 m.'ye inildi (Lev.2/2;4/1,2). Ana topra~a henüz var~ lamam~~ur (Höyü~ün çevresindeki tarlalar~n düzeyi -7.10 m. ile -8.10 m. aras~nda de~i~mektedir.- Derinlikler, höyü~ün en yüksek noktas~~ 0.00 m. kabul edilerek ölçülmü~tür).
~TÇ yerle~meleri höyü~ün kuzeydo~u yamaçlar~ nda ara~ur~ ld~. Yer yer 0.30-1.10 m. kal~ nl~ kta kar~~~ k durumdaki üst katmanlar kald~ r~ ld~~ (Lev.1(1;19-27). Bu alan~n ortalar~nda kalan ve ilk kaz~~ mevsiminden itibaren toprak atma yeri olarak seçilen D 2-4/111 3-5 karelerinin de kaz~lmas~~ gerek-ti~inden, 5 y~lda ola~anüstü boyutlara ula~an (Lev.2/1) at~ k toprak birikimi-nin de kald~ r~lmas~na ba~land~. Bu çal~~malar sonunda, ~TÇ 3 ve 2 yap~~ kat-lar~~ geni~~ alanlarda izlenir hale geldi.
Tabakala~ma
Höyü~ün orta kesimlerinde yeni alanlar aglmad~~~ ndan, ilk iki kaz~~ dö-neminde saptanm~~~ olan Erken Kalkolitik ve Geç Neolitik yerle~melerin ta-bakala~ma durumuna eklenebilecek herhangi yeni bir bilgi edinilmemi~tir °.
Badema~ac~~ kaz~lar~~~~~~~ daha önce yay~ nlanm~~~ y~ll~ k raporlar~~ ~unlard~r: Duru 1997; Duru 1997a; Duru 1998.
190 REF~ K DURU
Kaz~~ alan~~ içinde, ENÇ yerle~melerinin izlendi~i derinlik açmas~ nda, ENÇ'nin 4, 5 ve 6. yap~~ katlar~~ saptand~.
~TÇ yerle~melerinin daha önceki y~llarda aç~lan ve be~~ yap~~ kat~~ halin-deki tabakala~ma durumunun de~i~mesini gerektirecek herhangi bir geli~me olmad~.
Kaz~lar~n 1998 sonundaki sonuçlar~ na göre, Badema~ac~ 'mn tabaka-la~ma s~ radüzeni ~öyledir:
Kültür dönemi Yap~~ kat~~ K~saltmas~~
~lk Tunç Ça~~~ II 1. Yap~~ Kat~~ (~TÇ 1)
Yap~~ Kat~~ (~TÇ 2)
Yap~~ Kat~~ (~TÇ 3)
~lk Tunç Ça~~~ I 4. Yap~~ Kat~~ (~TÇ 4)
5. Yap~~ Kat~~ (~TÇ 5) ? ? ?
Erken Kalkolitik Ça~/ 1. Yap~~ Kat~~ (EKÇ/GNÇ 1)
Geç Neolitik Ça~~ 2. Yap~~ Kat~~ (EKÇ/GNÇ 2)
? ? ? Erken Neolitik Ça~~
el tl tl Yap~~ Kat~~ Yap~~ Kat~~ Yap~~ Kat~~ Yap~~ Kat~~ Yap~~ Kat~~ Yap~~ Kat~~ (ENÇ 1) (ENÇ 2) (ENÇ 3) (ENÇ 4) (ENÇ 5) (ENÇ 6)
Erken Neolitik Ça~~ yerle~meleri
Mimarl~k: 1996 mevsimi sonlar~ nda, geni~~ alanlarda izlenen ENÇ 3
yer-le~mesinin güneyindeki C 5/111 5 plankaresinde derinle~ilme~e ba~lanm~~t~~ (a.y.:713,Lev.2). Son iki y~lda, ENÇ 3'ün taban düzleminin (yakla~~ k -5.40 m.) alt~ nda sürdürülen kaz~ larla, 1998 sezonu bitiminde, -7.85 m.'ye inildi (Fig.2/2; 3;4/1,2). Yakla~~ k 2.5 m. kal~ nl~ ktaki birikim içindeki mimarl~ k ka-
l~nt~lar~~ ile, taban izlerine dayamlarak, bu nispeten küçük alanda, ENC'nin erken dönemlerine ait üç ayr~~ yerle~me kat~l~m daha bulundu~u anla~~ ld~.
Bu açmada saptanan en eski yerle~me olan ENÇ 6 kat~, -7.35 m. derinlik-lerdeki tabanlar taraf~ ndan temsil edilmektedir. Taban izleri güneyden ku-zeye do~ru hafif e~imli gitmekte ve açman~ n kuzey kenar~ nda -7.75 m.'ye dü~mektedir. ENÇ 6 yerle~mesi s~ ras~ nda yap~lm~~~ olmas~~ muhtemel baz~~ ça-k~ lta~~~ dö~eli alanlar, bu yerle~menin di~er mimarl~ k kal~ nt~ lar~~ say~ labilir. Açman~ n güney kesiminde, yer yer 6. kat taban~ n~n alt~ na da inilmi~~ olmakla birlikte, herhangi bir mimarl~ k izine ve daha erken yerle~melere ait kal~nt~-lara rastlan~lmadan kaz~kal~nt~-lara son verilmi~tir. 6. kat taban~~ alt~ ndaki birikim, ku~kusuz daha eski yerle~imlerin y~ k~nt~~ molozudur. Ancak henüz in-sit~l ka-l~ nt~ lar ele geçmedi~inden, ENÇ 7 yap~~ kat~~ ismi kullan~lmam~~t~ r.
ENÇ 6 yerle~mesinin 35 cm.'lik y~ k~ nt~~ birikiminin üzerinde, -7.00 m.'lerde, bütün çukurda izlenebilen, 10-15 cm. kal~ nl~ kta, bir yan~ k tabaka-s~ na rastlanm~~t~ r. Baz~~ yerlerde sert yüzeyler veren bu tabaka ile ENÇ 4 yap~-s~ n~ n taban~~ arayap~-s~ ndaki 70 cm.'lik birikim içinde, ta~, kerpiç veya çit tekni-~inde bir yap~ la~may~~ gösterecek herhangi bir mimari kal~ nt~~ izi ele geçme-mi~~ olmakla beraber, yan~ k tabakan~ n ENÇ 5 yerle~mesine ait bir taban ol-du~unda ku~ku yoktur.
Derinlik açmas~nda saptanan ENÇ 4 yap~~ kat~ , oldukça sa~lam bir yap~~ taraf~ ndan temsil edilmektedir (Lev.3;4/1,2). Taban~~ -6.30 m. derinlikte olan yap~, d~~tan d~~a 2.90X2 m. boyutunda, tek odal~~ bir mekând~ r. Kuzeybat~~ kö-~esinin küçük bir k~sm~~ tran~e d~~~ nda kalan yap~ n~ n 20-22 cm. kal~ nl~~~ ndaki duvarlar~ , de~i~ik bir teknikle, 5-6 cm. kal~nl~ ktaki kil levhalar~ n~ n dikine ola-rak yanyana getirilmesi suretiyle yap~ lm~~t~r (Lev.5/1). Yap~ n~ n geçirdi~i yang~ n nedeniyle levhalar sertle~mi~, renk de~i~tirerek k~z~lla~m~~~ ve aralar~~ aç~lm~~ t~ r. Duvarlar~ n iç taraf~ ndan kal~ n bir s~ va vard~ r. Yap~ya, kuzey dar ke-narda aç~lan bir kap~dan girilmektedir ve kap~~ e~i~ine çak~ l ta~~~ dö~enmi~t~ r.
Oda içinde, az say~da çanak çömlek (çç) k~r~~~~ ve birkaç ta~~ keski d~~~ nda e~ya ele geçmemi~tir. Yap~ n~ n güney ve do~u duvarlar~ n~ n iç ve d~~~ k~s~ mla-r~nda, y~~~ nlar halinde kömürle~mi~~ tah~ l kal~ nt~lar~~ ile, iri kiraz bilyük1ü-günde meyva taneleri bulunmu~tur.
Son iki mevsimde, derinlik sondaj~~ d~~~ nda kalan alanlarda derinle~il-memi~, ancak temizlik ve ayr~ nt~~ çal~~malar~~ s~ ras~ nda, kaz~~ alan~ n~ n de~i~ik
192 REF~K DURU
kesimlerinde, ENÇ'ye ait baz~~ mimarl~ k izleri ve ta~~nmaz e~yalara ait parçalar ele geçmi~tir. Örne~in, 1995/96 y~llar~nda aç~lan ENÇ 3 yap~~ kat~ mn 3 numaral~~ binas~ n~n güney bat~~ kö~esi saptanm~~~ ve bu evin güneyinde, ona biti~ik olarak yap~lm~~~ ba~ka bir yap~n~ n varl~~~~ anla~~lm~~ur (Lev.3).
ENÇ 3 ile ayn~~ yerle~meye ait olmas~~ muhtemel baz~~ s~va izleri de, C 5/111 3,4 karelerinde, 1. evin kuzeyi ile 2. evin bat~s~ndaki bo~~ alanda bulun-mu~tur. ENÇ 3 yerle~mesi evlerinin, bu kesimde oldukça s~ k ~ekilde konum-land~ r~ld~~~~ ve yap~lar aras~nda aral~ klar/geçitler b~rak~ld~~~~ gibi bir görünüm ortaya ç~ kmaktad~ r.
Daha önceki y~llarda D 1,2/IV 1 karelerinde saptanm~~~ olan tek ta~~ s~ ras~~ halindeki temel kal~nt~lar~n yak~n~nda (Duru 1997a:Lev.3), kil levhalardan yap~lm~~, en az 2 kutuya ait parçalar ele geçmi~tir. Bu kal~nt~lar, ENÇ 3 yer-le~ mesinde bulunan kutulara çok benzemektedir (Duru 1998:716;Lev.5/1,2;7/ 2). Bunlar büyük olas~ l~ kla, ENÇ 3'ün bu kesimdeki yap~lar~na aittir. Tek ta~l~~ temeller de, kutularm içinde yer ald~~~~ yap~larla
olmal~d~ r.
ENÇ'ye ait oldu~unu tahmin etti~imiz di~er baz~~ kalmulara, kaz~~ alan~-n~n do~usu ile kuzey kesiminde rastlanm~~t~ r. Do~u etekte, D 3/IV 1 planka-resindeki mimarl~k izleri (Lev.3,5/2), ~TÇ 2 yap~~ kat~ na ait 1 numaral~~ yap~-n~n güney biti~i~indeki 10 no.lu alandaki derinle~me çal~~malar~~ s~ras~nda ele geçmi~tir. ~TÇ temellerinin 1 m. kadar alt~nda, kuzey-güney do~rultusunda, tek ta~la yap~lm~~, birbirine paralel alt~~ temel s~ ras~~ vard~ r. Temellerin uzun-luklar~~ 6 m. ile 1 m. aras~nda de~i~mektedir. S~ ra aral~klar~~ 50 cm. kadard~ r.
1997 y~l~ nda aç~ lan bu paralel duvarlar~n ne amaçla yap~ ld~ klar~~ ve ENÇ'nin hangi mimarl~ k evresine ait oldu~u kesin ~ekilde anla~~lamamakla birlikte, ENÇ 3 yerle~mesi~~i~~~ buralara kadar geni~lemi~~ oldu~u söylenebilir. Temeller aras~ nda herhangi bir ba~~ bulunmad~~~ndan, bunlar~n bir yap~ n~ n temelleri olup olmad~~~~ konusunda kesin konu~abilmek mümkün de~ildir. Kaz~ lar s~ ras~ndaki saptamalara göre, do~uda, en d~~taki uzun ta~~ dizisinin yak~nlar~nda ele geçen çç'den büyükçe bir bölümü, höyü~ün di~er kesimle-rindeki Neolitik yerlemelerinin çç'si ile herhangi bir benzerlik gösterme-mektedir (Lev.16). Höyü~ün merkezine yak~n olan s~ ralar~n çevresindeki çç ise, ENÇ 3 kat~~ malzemesinden farkl~~ de~ildir.
Tek ta~l~~ temel s~ralar~na, kaz~~ alan~n ba~ka yerlerinde, örne~in güney-bat~~ kö~ede (Duru 1997:790;Lev.3/2,7/4;Durt~~ 1997a:Lev.3,4), ENÇ 3 yer-le~mesinin 1. evinin kuzey duvar~~ d~~~nda (Duru 1997a:Lev.2,5/1) ve açma-n~n ortalanndaki D 1,2/IV 1 karelerinde de (Duru 1997a:Lev.3) rastlarulm~~-t~r. Bunlar~n bir arada ele al~nmas~~ halinde, hepsinin kabaca kuzey-güney ve do~u-bat~~ do~rultusunda oldu~u görülmektedir. Bu nedenle, tek ta~~ dizileri-nin tümünün ayn~~ yap~~ kat~na, büyük olas~l~kla da ENÇ 3 yerle~mesine ait ol-du~unu tahmin ediyoruz. Do~u yamaçtaki ta~~ s~ralar~n~n en d~~takinin çevre-sinde, ENÇ çç'sinden farkl~~ nitelikte, daha geç dönemlerin çç'sinin ele geç-mesi, bu malzemenin herhangi bir ~ekilde höyü~ün ba~ka yerinden buraya ta~~nm~~~ olmas~~ ile aç~klanabilir.
ENÇ buluntulann~n ele geçti~i di~er kesim, höyü~ün kuzey ucu yak~nla-r~nda, ~TÇ yerle~mesi surun~m iç k~sm~d~r (Lev.24/2). ~TÇ surunun temel düzleminde, höyük yüzeyinin 30-40 cm. alt~ndan itibaren, yan~ k bir kerpiç moloz dolgusu ve bunun içinden ENÇ çç'si gelme~e ba~lamaktad~r. Hiçbir mimarl~ k izi olmad~~~ndan, buradaki malzemenin hangi yap~~ kat~na ait ol-du~u belli de~ildir. Ancak bu alanda ENÇ'nin en geç dönemlerinde
yerle-~ilmi~~ oldu~unu san~yoruz.
Mezarlar: Bugüne kadar ENÇ'nin ara~unld~~~~ kesimde, 7'si ENÇ 3 ve 5'i ENÇ 4 yap~~ kat~ndan olmak üzere, toplam 12 çocuk/bebek gömüsü bulun-mu~tur. Ayr~ca ENÇ 1 molozu içinden toplanan kemikler aras~nda bir parça-n~n insana ait oldu~u saptanm~~t~r. Cesetler, ço~unlukla evlerin tabanlar~~ al-t~ na aç~ lan ve s~vanan çuk~~rlara s~rtüstü yaur~lm~~ur ve kollar gö~üs önüne, bacaklar dizlerden k~vr~larak kar~n üzerine getirilmi~tir (Lev.6/1).
ENÇ 4'iin gömülerinin bulundu~u kesimdeki mezarlar~n aras~ nda bir de köpek iskeleti vard~ r (Lev.6/2). Köpe~in ba~~, ayak ve kaburga kemikleri bo-zulmam~~~ ~ekilde oldu~u için, bu hayvan~n bilinçli ~ekilde gömüldü~ü kesin-dir.
Çömlekçilik: ENÇ çömlekçili~i hakk~ndaki bilgiler, son iki mevsimde bir hayli artm~~t~r. Bu yerle~im döneminin en eski katlar~~ olan ENÇ 6 ve ENÇ 5 katlar~ n~ n çç'si, oldukça tekdüzedir. Parçalar~ n büyük ço~unlu~u aç~ k bej-krem veya kirli beyaz renkte, ender olarak koyuca g~i hamurl~~~ (Lev.12 - üst iki s~ra), iyice açk~ lanm~~~ ve orta derecede pi~mi~~ bir mal türüne aittir. Biçimler aras~nda düz aç~ lan kenarl~~ derin tabaklar (Lev.7/1;8/1) ile, küresel
194 REF~K DURU
gövdeli çanaklar/kâseler ço~unluktad~r (Lev.7/2,3;8/2,3). Küresel kenarl~~ kaplar~ n en apr~c~~ niteli~i, dudaklar~n üstünün, ço~u kez b~çakla kesilmi~ce-sine düz olmas~d~r. Düz dudaklar yan~ nda, normal yuvarlaulm~~~ dudakl~~ olanlar da vard~r. ENÇ 6'da bulunan bir a~~z parças~n~n iç taraf~ nda, bir ka-pa~~n oturtulmas~~ için pervaz ç~ k~nt~s~~ yap~lm~~t~r (Lev.7/ 4 - Bu parça anti sp-las') bir kaba da ait olabilir-Lev.7/4). Bir parçada, karn~n ortalar~ nda hafif bir k~ r~ lma vard~ r (Lev.8/4). Her iki katta da, tutamakl~~ parça bulunmam~~t~ r. Dipler kal~ nla~t~ r~lm~~~ etli ve düzdür (Lev.7/5;8/5). Süslenmi~~ kaplara ait hiçbir parça yoktur.
ENÇ 4 çç'si, çok büyük oranda grimsi veya k~rm~z~ /kahverengi hamur-ludur (Lev.12 - 3. s~ra). ENÇ 6 ve 5. katlar~n~n aç~k renkli mallar~~ azalm~~ur. Biçim aç~s~ndan göreceli bir çe~itlenme gözlenmektedir. Eski yerle~melerin düz dudakl~~ küresel gövdeli çanaklar~~ azalarak devam ederken (Lev.9/1,2), hafif S profilli, dikine ip delikli tüp tutamakl~~ çanaklar ortaya ç~ kma~a ba~-lam~~t~r (Lev.9/3,4). Bir çanak parças~nda, iri ve de~i~ik bir dikine delikli tüp tutamak, a~z~n hemen d~~~na yerle~tirilmi~tir (Lev.9/5).
Kaplar~ n dipleri genelde düzdür (Lev.9/6). Bir parçada dip yükseltilmi~-tir (Lev.9/7).
Do~u yamaçtaki ince paralel ta~~ duvar s~ ralar~n~ n yak~ nlar~nda ele geçen üç tüm kap (Lev.10/1-3;13/1,2), ENÇ'nin önceki kaz~~ mevsimlerinden tan~-nan tiplerdir. Bunlar~n ENÇ 3 yap~~ kat~na ait olduklar~~ söylenebilir. Kaz~~ ala-n~ ala-n~ n ba~ka yerlerinde bulunup tümlenen kaplar da (Lev.10/4,5; 11/1,2; 13/3,4;14), büyük olas~l~kla ayn~~ yerle~me evresine aittirler.
Do~u yamaç yak~nlar~ndaki ince paralel duvarlar~n yak~n~ nda bulunmu~~ parçalardan baz~lar~, ENÇ'den bilinen kap formlar~ ndan çok farkl~d~ r. Bunlar genellikle grini~~~ ve kahverenginin koyu tonlar~ nda hamurlu, iyi açk~-lanm~~~ ve sert pi~irilmi~~ bir mal türüdür. Bu tipleri ENÇ kerami~inden ay~ ran en önemli özellik, d~~a dönük dudakl~~ derince tabaklara ait olmalar~d~ r (Lev.16). Baz~lar~n~ n dudak d~~~ nda küçük bir tutamak veya parmak delikli kulplar~~ oldu~u anla~~ lmaktad~ r (Lev.16/6). Bu malzeme grubu ku~kusuz ENÇ mal~~ de~ildir.
Ayn~~ ta~~ s~ ralar~~ yak~nlar~nda bulunmu~~ bir kaç kap parças~, k~ rm~z~ms~~ hamuru ve üzerlerinin beyaz boya bezemesi ile, ENÇ çç'sinden çok farkl~~ bir ba~ka grup olu~turmaktad~ r (Benzerleri için bk.,Duru 1997:791,Lev.9/8-13;14/4-7).
Son iki farkl~~ grup çç, büyük olas~l~kla ENÇ sonras~~ bir döneme aittirler.
Küçük buluntular: ENÇ katlar~~ küçük buluntu bak~m~ndan fakirdir.
ENÇ 6. ve 5. katlarda sadece birkaç ta~~ keski bulunmu~tur. 4. katta ta~~ keski-lerin say~s~~ artm~~t~r (Lev.15/3). ENÇ katlarmda de~i~ik i~ler için yap~ld~~~~ anla~~lan çok say~da kemik alet vard~r (Lev.10/8;15/1,2).
ENÇ 3 kat~na ait olmas~~ muhtemel di~er iki buluntu, pi~mi~~ topraktan bir idol (Lev.10/7) ile bir kepçe/ka~~kt~r (Lev.10/6).
Küçük buluntular aras~na, ENÇ 6 ve 5 katlar~n~n molozu içinde ele ge-çen çok say~da boncuk tanesi de kat~labilir. Boncuklar~n gömülerle ilgisi olup olmad~~~~ tam olarak belli de~ildir. Boncuklar de~i~ik yerlerden tek tek toplanm~~lard~r.
~lk Tunç Ça~lan yerle~meleri
Mimarl~k: Daha önceki kaz~~ dönemlerinde aç~~a ç~ kart~lan, ~TÇ'nin en eski yerle~mesi ~TÇ 5'e ait tek odal~~ yap~n~n (Duru 1998:717 vd.;Lev.8,10), son y~llarda do~u ve bat~~ duvarlar~~ da aç~ld~. ~TÇ 5 yap~s~n~ n uzunlu~unun d~~tan d~~a 8.70 m., geni~li~inin de 4.80 m. oldu~u ve yap~n~n ~TÇ 4 binas~-n~ n alt~nda kald~~~~ için izlenemeyen bat~~ duvar~binas~-n~ n kal~nl~~~binas~-n~n 80 cm. ol-du~u anla~~ld~~ (Lev.17/1,2). ilginç bir husus, sözkonusu yap~n~n duvarlar~-n~n hemen hepsinin de~i~ik kal~nl~klarda olmas~d~r. Örne~in kuzey ve bat~~ duvarlar 75-80 cm. kal~ nl~~~nda iken, do~u duvar 40 cm., güney uzun duvar, büyük ölçüde bozuk olmak üzere, 50 cm. civar~ndad~r.
Bu yap~n~ n güneybat~~ kö~esine birle~en 85 cm. kal~nl~~~ ndaki duvar~n i~levi belirsizli~ini korumaktad~r (Lev.17/1). Yap~n~n kö~esine e~ik olarak yakla~an duvar, savunma nitelikli görünmekle birlikte, bu hususu kesinle~-tirmek, duvar~ n höyü~ün içlerine do~ru geli~en ucunu izlemek çok zahmetli bir toprak atma operasyonunu gerektirdi~inden, halâ mümkün olamad~.
Önceki kaz~~ dönemlerinde aç~lm~~~ olan ~TÇ 4 yap~~ kat~l~m büyük ve ka-l~n duyarl~~ yap~s~n~ n duvarlarmda ince çal~~malar yap~ld~. K~smen ~TÇ 5 yap~-s~ n~n bat~~ duvar~n~n üzerine yap~lm~~~ olan bu yap~ n~n güney ve do~u duvarla-r~ n~ n, daha önce bildirilenden biraz daha ince oldu~u görüldü (Lev.17/1,2;Duru 1998:Lev.8). Bu yap~ya kuzeyden biti~tirilmi~~ olan, s~ k pa-ralel ta~~ temellerin yap~m amac~~ ve bunlarla biti~i~indeki yap~~ aras~ ndaki ili~ki konusunda, herhangi bir ~ey söyleyebilmek mümkün de~ildir.
196 REFIK DURU
~TÇ'nin 3. ve 2. yap~~ katlar~ n~ n mimarl~~~~ konusunda, iki y~ ll~ k çal~~ma-larda önemli geli~meler sa~land~. 1997 y~ l~ nda daha önce kaz~lm~~~ alanlar~ n ortas~ nda kalan D 1,2/111 5 kareleri kald~ r~lm~~t~. 1998 kaz~lar~nda, a~~rl~ kl~~ olarak kuzeybat~~ yamaç yak~ nlar~nda çal~~~ld~.
Çal~~malarda, ~TÇ temellerinin, ilk kaz~~ döneminden beri at~ k toprak yeri olarak ayr~lm~~~ kesimdeki y~~~ n~n alt~ nda devam etti~i anla~~ld~~~ndan (Lev.2/1), yukar~da söylendi~i gibi, bu toprak y~~~mn~ n kald~r~ lmas~na ba~-land~.
Kaz~ lar sonunda, planda görülece~i gibi, bir yandan k~smen eski y~llarda kaz~ lm~~~ olan baz~~ yap~lar tümüyle aç~l~p planlar~~ kesinle~tirilirken, öte yan-dan yeni yap~ lar aç~~a ç~ karuld~~ (Lev.18).
~TÇ 3'ün, 1994 y~l~ nda aç~lan 1 numaral~~ megaron planl~~ yap~s~ nda her-hangi bir plan de~i~ikli~i söz konusu de~ildir. Bunun kuzey biti~i~indeki 2 no.lu megaron planl~~ yap~ n~ n ön taraf~~ -pronaos-, iç odas~~ -naos- ve kuzey du-var~n~ n bir bölümü aç~lm~~, ancak arka duvara eri~ilemedi~inden, plan kesin-le~memi~tir (Lev.18). Yap~ n~ n ante'leri aras~ nda, Megaron 1 'de oldu~u gibi, çamur harçla örülmü~~ ta~tan yap~ lan bir direk alt~ /ayak vard~ r. Her iki yap~-n~n ante'leri, daha sonra yap~lan ek duvarlarla uzaulm~~ur.
Megaron 2'nin kuzey biti~i~inde yer alan ve son y~ lda varl~~~~ ö~renilen 3 no.l~~~ yap~~ k~smen kaz~lm~~ur (Lev.18;20/1,2). Bu yap~~ da megaroid planl~d~ r. Ancak bunun di~er iki megaron'dan farkl~~ olarak, en az iki iç odas~~ vard~r. Ante'ler bir hayli onar~m görmü~, yeni duvarlar eskilerinin üzerine yap~larak, ön taraf~n orijinal plan~~ anla~~ l~ r halden ç~ km~~t~r. Yap~ n~n öndeki birinci odas~ n~n güney duvar~n~ n onar~m~~ s~ ras~nda, içe bombeli düzensiz bir ek ya-p~lm~~~ (Lev.20/2), sol ante'ye de çok uzun bir duvar eklenmi~tir.
4 no.l~~~ yap~ , 1997 y~l~ nda kaz~lma~a ba~lanm~~, ertesi y~l, toprak atma y~-~~ n~ n~ n alt~ na giren arka duvar hariç, tamamiyle aç~ lmy~-~~t~r. Önceleri bu ya-p~n~ n da megaron planl~~ oldu~u tahmin edilmi~ti. 1998 çal~~malar~nda, yap~-n~~~~ büyük olas~ l~ kla, yerle~menin geç bir döneminde yap~lan de~i~tirmeler sonunda, bir megaron görünümü alm~~~ olabilece~i saptanm~~t~r.
Eldeki verilere göre, 4. yap~n~ n 3. yap~yla ortak olan güney duvar~, önce-leri bat~~ uçtan do~uda kaz~ lmam~~~ toprak içine girdi~i yere kadar uzunlu~u 12 m. kadard~ r. Kar~~~ paralel duvar ise, ante ucundan 10.80 m. sonra kesilmi~~ ve dik aç~~ yaparak kuzeye dönmü~tür (Lev.21/2;22/1). ~ki duvar aras~ndaki 5
m. geni~likteki aral~ k, bat~~ uçlardan 2 m. içeride, iki duvar ç~ k~ nt~s~~ ile daral-t~lm~~~ ve 2.30 m. geni~likte bir kap~ /geçit olu~mu~tur. Bu aral~~~ n ortas~ na da 40 cm. uzunlukta 30 cm, kal~ nl~ kta, dikdörtgen kesitli, ta~tan örülmü~~ bir di-rek alt~~ -ayak- yap~lm~~t~ r (Lev.21/1,2;23/1,2). Yap~n~ n bat~~ dar kenar~ndaki uygulamalarla, bu kesim 'bir megaron'un önü -pronaos- görünümü kazan-m~~t~ r.
4 numaral~~ yap~n~n kuzey ante'sinin uzanus~~ hizas~ nda, esas yap~dan ayr~~ olarak yap~lm~~, dikdörtgen planl~~ küçük bir hücre vard~ r (5 no.lu yap~~ - Lev.18;21/2;23/1,2). ~ç ölçüleri 2.40X1.40 m., orta boy ta~lardan yap~lm~~~ duvarlar~~ 30 cm. kal~nl~ kta olan yap~ n~ n 1.10 m. geni~li~indeki kap~s~, büyük yap~ n~ n ante'leri aras~ na bakmaktad~ r. Konumu, plan~~ ve içindeki küçük bu-luntular~~ ile bu küçük yap~n~ n i~levi hakk~ nda bir öneri yap~lmas~~ zor olmakla beraber, büyük yap~yla birlikte dü~ünülmü~~ oldu~unda ve ilk dönemde ya-p~ld~~~nda ku~ku yoktur.
Ante'ler ile küçük hücrenin duvar temelleri, 2-4 ta~~ s~ ras~~ yüksekli~e ka-dar sa~lam durumdad~ r. Pronaos'dan sonra geçilen kesimde ise, kuzey uzun duvar~ n yer yer 80 cm. yüksekli~e kadar, 8-9 ta~~ s~ ras~~ korunmu~tur (Lev.21/1,2;22/1). Duvar dik de~il, boylu boyunca kuzeye do~ru e~imli/~evli yap~lm~~t~r.
Gerek büyük yap~ n~ n, gerek hücrenin tabanlar~~ belirtilmemi~tir. Hücrenin kap~s~ n~ n önünde, çak~l ta~~~ dö~eli bir alan vard~ r.
4 numaral~~ yap~n~ n ilk evresinin kesin plan~~ belli olmamakla birlikte, ba-~~ ms~z, kendi içinde kapalba-~~ bir yapba-~~ niteli~inde olmadba-~~ba-~~ anlaba-~~lmaktad~ r. Konstrüksüyonun bat~~ dar kenar~ ndaki ante'ler ve giri~~ megaron plan~ na çok uygun olmas~na ra~men, kuzey uzun duvar~ n kesilerek dik aç~yla d~~a dönmesi, megaron plan~n~~ bozmakta, içte bir odan~ n -naos- olu~mas~ n~~ en-gellemekte ve bir geçi~~ yeri görünümü alarak, yap~ n~ n i~levini belirsiz hale sokmaktad~ r.
4. yap~ n~ n ya~am~ n~ n geç evresinde yap~lan eklerle ante'ler 4-4.5 in. ka-dar uzat~lm~~~ ve binan~ n boyu 16.50 m.'ye ç~km~~t~r (Lev.21/1,2).
Yap~ n~ n kuzey duvar~~ bu dönemde, ilk evredeki gibi kuzeye dönmeyip, do~uya do~ru uzat~lm~~lir. Bu kesime yap~lan ek duvar~n tek ta~~ dizisi ~eklin-deki, çok zay~f ve özensiz temeli, eski dönem temellerinin 1 m. kadar üze-rinde kalm~~ t~r (Lev.21/2;22/1). Bu duvar~ n do~u ucu, toprak alim yerine gitmektedir.
198 REFIK DURU
Yine bu geç evrede, kuzey ante'ye yap~lan uzatmalar, 5 no.lu hücrenin duvarlar~~ üzerine ç~ km~~~ ve hilcrenin arka duvar~~ üzerine dönerek, hiicreyi iki yandan çevirmi~tir. 5 no.lu küçük yap~~ geç dönemde kullan~lmam~~~ olabi-lir.
Geç bir evrede ante'lere yap~ lan eklerde, yap~ n~ n ilk dönem duvarla-r~nda kullan~lm~~~ ta~lardan çok daha iri ta~lar kullan~lm~~~ ve temeller, büyük olas~ l~ kla höyü~ün o zamanki yüzey e~imine uyularak, höyük merkezine do~ru yükselerek dö~enmi~tir (Lev.22/2;23/1). Eski evrede duvarlar kü-çük/orta boy ta~larla oldukça özenli yap~lm~~~ iken, ikinci evrede duvar i~çili-~inin kalitesi dü~mü~tür.
Yan yana yerle~tirilen ilk dört yap~ n~n kuzey biti~i~indeki mimari kal~ nt~-lar, daha önceki y~llarda aç~lma~a ba~lanm~~~ ancak kesin planlar al~ nama-m~~t~~ (Duru 1998:Lev.9). Oldukça kar~~~ k ve bozuk durumda günümüze ge-len temellerin ka~~ t üzerinde tamamlanmas~~ ile, burada iki ba~~ ms~z yap~ n~ n olabilece~i söylenebilir. Planda 6 numara ile belirtilen birinci mekân~n gü-ney duvar~ , 4. yap~n~ n kuzey duvar~~ ile ortakt~ r. (Lev.18;19/1,2;22/1). Kar~~~ duvar ise büyük ölçüde y~ k~lm~~~ durumdad~ r. Y~ k~ k duvarlar~ n tamamlanmas~~ ile yap~, iç odas~~ trapez olan bir megaron plan~~ kazanm~~t~ r.
7 numaral~~ mekan, evden çok, bir geçit görünümündedir (Lev.18;19/2). Geçidin kuzey duvar~nda, kullan~m boyunca baz~~ de~i~tirmeler yap~lm~~, du-var ç~ k~nular~, payandalar eklenmi~tir. Yap~ n~n höyük d~~~ na bakan do~u ke-nar~~ bozuktur; ancak bu kenar~ n kapat~lmad~~~~ anla~~ lmaktad~ r. Bat~~ kena-r~ nda ise geçi~i sa~layan bir kap~~ aral~~~~ vard~r.
Kuzeydo~u yamaçtaki 8 no.lu yap~, iç ölçüleri 3.80X2.40 m. olan, dar kenar~ nda iki kap~s~~ bulunan, bir tür geçittir (Lev.18;19/1;Durt~~ 1997a:Lev.13/1,2). Yap~n~ n ön k~sm~ nda, ante'lere baz~~ ç~ k~ nt~ lar eklenmi~-tir.
Kuzeydo~u yamaç boyunca dizili mekanlar~ n sonuncusu, üç yönden du-varlarla çevrilmi~~ bir aland~ r (9 no.lu alan - Lev.18;a.y.: Duru 1997a:Lev.13/1). Alan~ n do~u kenar~~ yar~ya kadar, bir duvarla kapat~lm~~t~ r. Buradan höyü~ün orta k~sm~ na, önceleri bat~~ kenardaki bir kap~dan girilir-ken, daha sonra bu geçit örülerek kapat~lm~~t~ r. 9 no.lu alan~ n ilginç bir özel-li~i, kuzey duvar temelinin al~~~ lmam~~~ kadar büyük ta~larla örülmesidir (a.y.:Lev.14/1). Höyük kuzeye do~ru alçalm~~~ ve ~TÇ temelleri tarla düzeyine
çok yakla~m~~~ oldu~undan, bu alan~n baz~~ duvarlan, höyük üzerindeki maki-nal~~ tar~m nedeniyle bozulmu~~ olmal~d~r.
~TÇ 3 yerle~mesinin di~er mimarl~k kal~nt~lar~, höyü~ün do~u ete~inde, Megaron l'in güney duvar~n~n d~~~nda kalan alan~n aç~lmas~~ s~ras~nda ortaya ç~kt~. Bu kesimdeki temeller, plan~~ bozulmu~~ bir yap~ya/alan'a -10- aittir (Lev.18). Alan'a ova taraf~nda aç~lm~~, 95 cm. geni~li~inde bir kap~dan giril-mektedir. Bu yamaçta kaz~lar son derecede zor yürütüldü~ünden, durum tam olarak anla~~lamamaktad~r. Ancak yukar~da sözü edilen geçit ile höyük-ten ovaya, yani yerle~me d~~~ na ç~ kman~n mümkün hale geldi~ini belirtmeli-yiz. Bat~~ duvara ait hiç bir iz yoktur -belki bu kenarda ba~~ndan beri duvar yoktu-.
~TÇ 2 yerle~me döneminde ~TÇ 3'ün yap~ lar~n ço~unun, baz~~ onar~m ve/veya de~i~imlerle -tadilat- kullan~ld~~~~ söylenebilir. 1 ve 2 numaral~~ mega-ron'lar~n y~ k~lm~~~ ve büyük bir ihtimalle bu yerle~im döneminde, önlerinde yeni yap~ lar yerle~tirilerek, tümüyle terk edilmi~~ olmal~yd~lar (Lev.18 - siyah ta~h temeller).
11 numaral~~ yap~, birden fazla odal~~ bir megaron'dur. 1994 y~l~~ rapo-runda, bu yap~n~n güneyinde, ona paralel olarak geli~en bir duvar~n da, me-garon olarak tan~mlanmak istenen bir yap~ n~n duvar~~ oldu~u dü~ünülmü~tü
(Duru 1998:719;Lev.9-3 numaral~~ yap~ ). ~imdi bu e~imli/~evli duvar~n bir ikinci megaron'nun duvar~~ olarak de~il, 11 numaral~~ yap~~ ile aras~ndaki bir geçidin/yolun yan duvar~~ olabilece~ini dü~ünüyoruz. Bu kesimde ~TÇ 2 dö-neminde pek çok de~i~iklikler yap~lm~~~ oldu~undan, kesin ~eyler söylemek olana~~~ pek kalmam~~t~r.
3 no.lu yap~n~n güney ante duvar~, 4 numaral~~ yap~n~n antelerindeki ek-ler ve 6. yap~n~ n kuzey uzun duvar~n uç k~sm~~ da, ~TÇ 2'de yap~lm~~~ olabilir.
~TÇ yerle~melerinin 1998 y~l~ nda ortaya ç~kart~ lan en önemli mimarl~ k buluntular~ndan biri, höyü~ün kuzeydo~u yamac~ ndaki kal~n ta~~ duvard~r. 13 m. uzunlukta ve yakla~~ k 1 m. yüksekli~e kadar olan k~sm~~ korun-mu~.durumda ele geçen duvar~n ortalama kal~nl~~~~ 1 m. civar~ndad~ r (Lev.18;24/1,2;25/1,2). ~ri, ~ekilsiz, ileri geri yerle~tirilmi~~ ta~larla örülen d~~~ yüzü son derece düzensiz, ancak çok sa~lam görünümde olan duvar~n iki ucu, düzgün ~ekilde kesilmi~tir. Duvar~n kuzey bitim noktas~~ yak~nlar~nda, duvara içten dik aç~~ ile birle~en, 2.50 m. uzunlukta bir ek vard~ r (Lev.24/2;25/2). Güneyde ise, kal~n duvara içte paralel olarak geli~en daha
200 REFIK DURU
ince ikinci bir duvar bulunmaktad~ r. Bu iki duvar aras~ ndaki dar aral~ k ku-zeye do~ru daralm~~~ ve enine bir duvarla kapat~lm~~ur.
Bu uzun, massif ta~~ duvar~n, s~ radan evler için yap~ lm~~~ olmas~~ herhalde sözkonusu de~ildir. Duvar, her iki yan~~ kaz~larak izlenmesine ra~men, buna içten birle~en herhangi bir duvar yoktur. Yamaç e~iminin ba~lad~~~~ düz-lemde, yamaç boyunca kuzeybat~-güneydo~u yönünde geli~en duvar~ n yeri ve geli~me yönü, höyükteki ~TÇ 3 yap~ lar~n~n do~u d~~~ kenar~ ndan geçecek ~e-kildedir, ve onlar~~ korumak için yap~ lm~~~ gibi görünmektedir. Ba~ka bir ta-n~mlamayla bu duvar, yerle~menin sav~~ nmas~~ için yap~ lm~~~ bir `sur' olmal~-d~ r. Kaz~larda sur'un geli~mesinin saptanmas~~ do~rultusundaki çal~~malar ra~men, kesin bir sonuca ula~~lamam~~t~ r. Bu arada duvar~n iki ucu çevre-sinde geni~~ alanlar aç~ lm~~, özellikle kuzeyde bir giri~~ aranm~~ur. D 1/ili 2,3 plankarelerinde hiçbir duvar vb. mimarl~ k kal~ nus~~ yoktur. Ba~ka bir anla-t~ mla, kente giri~~ için haz~ rlanm~~~ olmas~~ gereken bir kap~ya, bu kesimde rastlan~lmam~~ur. Ele geçen ve resimlerde görülen ta~~ y~~~nlar~, kap~n~ n kar~~~ kenar~~ veya kap~~ aral~~~ n~ n ortas~ ndaki bir aya~~n kal~ nt~ lar~~ de~ildir (Lev.24/2).
Kal~n duvar~n güneye do~ru nas~l geli~ti~i de belirsizdir. Bu kesimlerin oldukça iyi ara~t~ r~lmas~na kar~~ n, 8-6 numaral~~ yap~lar~n do~usunda, yamaç çizgisi üzerinde bu duvar~n uzanus~na rastlanmam~~t~r.
Sur'un geli~mesi, kent kap~ lar~ n~n yeri ve di~er ayr~nt~ lar konusuna, önümüzdeki y~llarda geni~letilecek olan kaz~~ alanlar~nda yan~ t aranacakur.
~TÇ mimarl~~~~ ile ilgili bir ba~ka önemli saptama, höyük yamaçlar~ n~ n ta~la kaplanmas~~ olgusudur. ~lk kaz~~ y~l~nda varl~~~ n~~ ö~rendi~imiz bu uygu-lama (Duru 1997a:154;Lev.10/1,2), 1998'de höyü~ün do~u yamaçlar~ nda ge-li~tirilen çal~~malarla çok geni~~ alanlarda izlendi ve höyü~ün kuzeydo~u ya-mac~~~~~~ , bazen 40 crn.'ye varan kal~ nl~ kta ta~~ tabakas~~ ile kapl~~ oldu~u anla-~~ld~~ (Levi 8; 24/1,2;25/2;26/1,2;27/1,2).
Yamaç dö~emesinde irili ufakl~~ ta~lar, üst üste birkaç s~ ra halinde, rast-gele konulmu~tur. Yüzeyin düzenli olmas~~ gibi bir amaç gildülmemi~tir. Sonuçta, yamaçlarda girintili ç~ k~ nul~~ bir yüzey olu~mu~tur. Kaplaman~n ge-ni~li~i baz~~ yerlerde 8 m.'yi a~maktad~r.
Bu dö~emenin ne zaman yap~ld~~~~ ve ~TÇ'~lin hangi yerle~im evresine ait oldu~u konusunda kesin ~eyler söylenebilecek duruma gelinmemi~tir. Ancak kaplaman~ n, baz~~ yerlerde, birbirinden 40-50 cm. kal~ nl~~~ nda bo~~ bir toprak birikimle ayr~lan, iki ayr~~ tabaka halinde bulundu~una dayan~larak, bu kap-laman~ n en az iki farkl~~ dönemde yap~ lm~~~ oldu~u söylenebilir. De~i~ik za-manlarda yap~ lm~~~ bu ta~~ dö~emelerin, höyükteki hangi tabakalarla ilgili ol-du~u konusuna gelince; ilk uygulaman~n ~TÇ 3 yerle~me döneminde ba~la-mas~~ ve 1 ve 2 numaral~~ yap~lar~n~n d~~a bakan arka duvarlar~ndan sonra hö-yük d~~~ na do~ru olan hafif e~imli yamaç yüzeyinin kaplanm~~~ olmas~~ muh-temeldir. 1 ve 2 no.lu yap~ lar~ n y~ k~ lmas~ ndan sonra, y~ k~nt~~ birikiminin üze-rinde, ta~~ kaplama, iki yap~ n~ n naoslar~ n~ n ortalar~ na kadar ilerletilmi~tir. 3 ve 4 no.lu yap~ lar~ n ya~amlar~~ süresinde bu tür bir ta~~ dö~eme yenilemesinin olup olmad~~~~ belli de~ildir. Höyü~ün kuzey uç k~sm~ nda da, yamaç dö~erne-sinin iki evreli oldu~u kesin ~ekilde saptanm~~t~ r (Lev.25/2;27/1).
~TÇ'nin en geç yerle~mesi olan ~TÇ 1 yap~~ kann~ n, yüzeye çok yak~ n olan baz~~ duvarlar~ , 1993 mevsiminde kaz~ lm~~ t~~ (Duru 1997:788 vdd.,Lev.4/1;6/1). 1997'de ~TÇ 1 yerle~mesi yap~ lar~ n~ n oldukça iyi korun-mu~~ durumdaki yeni duvarlar~~ aç~~a ç~ karuld~~ (Lev.28/1,2). Ancak bu en geç yerle~menin duvarlar~, höyük üzerinde y~llard~ r devam eden makinal~~ tar~ m nedeniyle bozulmu~~ oldu~undan, yap~ lar~ n planlar~~ ve 1993 y~l~ nda ç~ kart~lan temellerle olan ili~kileri anla~~ lmaz hale gelmi~tir.
Mezar: 1997 çal~~malar~ nda, ~TÇ 3 veya ~TÇ 2 yerle~melerinden birine
ait olan, küp içine yap~ lm~~~ bir gömüye rastlan~ lm~~t~ r. Gömü do~u yamaçta 1 no.lu megaron'un güneyindeki 10 no.lu alanda, ~TÇ 3 temellerinin 80 cm. kadar alt~ ndad~ r (Lev.18; 29/1,2). Küp içindeki, 8-10 ya~lar~ nda bir çocu~a ait oldu~u anla~~ lan iskelet, 75-80 cm. boyunda, düz dipli bir küp içine ko-nulmu~~ ve a~z~~ da, derin bir çanak ile kapat~ lm~~ ur (Lev.31/1; 35/1). Mezar kab~ n~ n a~~z k~sm~~ tümüyle, gövdesi de büyük oranda parçalanm~~~ olmakla birlikte, armudi biçimli oldu~u, kar~~l~ kl~~ iki kulp ile iki tutama~~ n~ n bulun-du~u anla~~lm~~ nr.
Çömlekçilik: ~TÇ çömlekçili~i konusunda, daha önceki raporlar~ m~zda
söylenenlere ekleyecek yeni bilgiler fazla de~ildir. Basit, monoto~l bir çöm-lekçilik gelene~i, ~TÇ boyunca sürmü~~ olmal~ d~ r. K~ rm~z~ /kahverengi veya gri renkte l~am~~ rl~~ , iyi/orta açk~ l~ , orta derecede ~s~ da pi~irilmi~, gesTekçe mal türleri egemendir. Bu grupta gaga a~~zl~~ küçük testicikler, en çok rastla-
202 REF~K DURU
nan biçimlerdir (Lev.30;34). Baz~~ kaplar~n üzerinde oluk süsleme vard~ r (Lev.30/2,4,5).
~TÇ çömlekçilerinin yayg~ n olarak ürettikleri ikinci mal, ço~unlu~u k~ r-m~z~~ boya astar'', daha az say~da siyaha yak~n gri renkte ham~~rl~~, iyi açk~l~~ ve kuvvetli ate~te pi~irilmi~~ kal~n kenarl~~ bir türdür. Bu ikinci grupta, d~~a aç~-lan, düz profilli, dudak üzerinde memecik gk~nular~~ oaç~-lan, çan biçimli iri ça-naklar en çok yinelenen biçimlerdir (Lev.31/1;35/1). Bu gruptan hemen her parçan~n duda~~~ üzerinde bu küçük ç~k~nt~lar yap~lm~~t~r. ~ri çanaklar~n minyatür örnekleri de vard~ r (Lev.31/2,3;35/2,3).
~TÇ 3-2 katlar~~ y~k~ nt~~ molozu içinde bulunan bir kab~ n kar~ n parças~, Badema~ac~~ çömlekçili~ine tamamen yabanc~d~ r (Lev. 31/5;38/4). Koyu gri hamurlu parçan~n üzerinde bal~ kpulu görünümünde kabartma süsleme ya-p~lm~~t~r.
Küçük buluntular
~TÇ katlar~ n~ n y~k~nt~lar~~ içinde pi~mi~~ topraktan, kurs vücutlu yass~~ bir insan idolü (Lev.38/1), bir hayvan tasviri (Lev.31/6), minyatür bir ~i~e (Lev.31/4;38/3), çok say~da a~~r~ak (Lev.38/2) ve damga mühür ele geçmi~-tir. Konik tutama~~nda deli~i bulunan ve bask~~ alan~~ derince oluklarla dol-durulan mühürlerde en çok tekrarlanan motif, haç (Lev.36/1-5;37/1,4), gamal~~ haç (Lev.36/7), dönen çark (Lev.36/6), iç içe daireler (Lev.37/3) ve kesi~en paralel çizgilerdir (Lev.37/2).
Deliksiz ta~~ baltalar/keskiler ile yüzey buluntusu olan sap delikli bir baka parças~~ (Lev.38/5), bu yerle~melerin ta~~ eserlerinden baz~land~ r.
1998 y~l~nda 6 ve 7 numaral~~ mekânlarla yamaç kaplamas~~ aras~ndaki bo~~ alanda, tabakas~~ kesin olarak saptanamayan, 7 parça maden eser, birbirlerine yap~~m~~~ halde bulunmu~tur. Eserler birbirinden ayr~ l~ p temizlendikten sonra2, bunlar~ n iki i~ne (Lev. 32/2,3;39/1,2), bir hançer/m~zrak ucu (Lev.32/1;39/3), bir saç halkas~~ (Lev.32/4;39/6), bir ince keski
2 Maden eserler An~tlar ve Müzeler Genel Müdürlü~ü'nün izniyle Istanbul'a getirilmi~~ ve Fakültemiz Koruma ve Onar~ m Bölümü Ba~kan~, meslekta~~m Doç.Dr.Sait Ba~aran taraf~ndan temizlenmi~tir. Bu maden eserlerin analizleri, Prof.Dr.Hadi ~ozbal taraf~ndan Bo~aziçi Üniversitesi laboratuvarlarinda yap~lmaktad~r. Her iki ~neslekta~~ma te~ekkiirlerimi sunuyorum.
(Lev.33/2;39/4), bir delgi (Lev.33/3;39/5) ve yass~~ bir levha parças~~ (Lev.33/1;39/7) oldu~u anla~~lm~~t~ r.
Yorumlar ve kar~~la~t~rmalar
Badema~ac~~ kaz~lar~ n~ n alt~ nc~~ y~ l~~ sonunda edinilen bilgilere göre, Erken Neolitik ve ~lk Tunç Ça~lar] yerle~meleri konusunda baz~~ yorumlar ve öngörüler yapmak mümkündür. Bu hususta baz~~ sat~ rba~lar~ n~~ s~rallyoruz.
ENÇ'nin eski yerle~melerinin ara~ur~ld~~~~ derinlik açmas~ nda sapta-nan tabakala~man~ n do~rulu~u ve bu katlar~ n mimarl~ k durumlar~ n~n, hö-yükteki bütün ENÇ yerle~mesi için geçerli oldu~u konusunda kesin konu~-mak mümkün de~ildir. Açman~ n büyütülmesi veya höyü~ün bir ba~ka yeri-nin kaz~lmas~~ durumunda, bugün söylenenlerin de~i~mesi olas~d~r.
1998 kaz~~ mevsiminde inilen en derin nokta, yakla~~ k olarak höyü~ün çevresindeki tarlalar~ n düzlemidir. Ana topra~a kadar, en az birkaç metrelik birikimin oldu~unu tahmin ediyoruz.
ENÇ'ye ait izler, kuzeyde III 2 boylam~ ndan, güneyde IV 2 boylam~ na kadar, uzunlu~u 60 m.'ye varan bir alanda bulunmu~tur. Yerle~menin gü-neye ve bat~ya do~ru simetrik olarak geli~ti~i kabul edilecek olursa, ENÇ yer-le~melerinin bir hayli geni~~ alana yay~lm~~~ oldu~u söylenebilir.
ENÇ 6 ve 5 yap~~ katlarma ait mimarl~ k kal~nus~~ bulunmam~~t~ r. Bu durum kaz~~ alan~ n~n küçük olmas~ ndan kaynaklanabilece~i gibi, erken dö-nemlerde evlerin, günümüze kadar korunamam~~, hafif ah~ap malzemeden yap~lm~~~ olmalar~~ ile de aç~ klanabilir.
— ENÇ 4 mimarl~ k uygulamas~ nda saptanan, kil levhalanyla yap~lm~~~ duvarlar, Burdur Bölgesi'nin di~er Neolitik yerle~melerinde tan~ nmad~~~ n-dan, ~imdilik Badema~ac~ 'na özgü bir teknik gibi görünmektedir.
Kaz~~ alan~n~ n de~i~ik yerlerinde bulunan ve ENÇ 3 kat~ na ait oldu-~unu tahmin etti~imiz tek ta~l~~ temel s~ ralar~ n~ n, ne tür yap~lar~ n kal~ nt~lar~~ oldu~u belli de~ildir. D 3/IV 1 karesindeki temellerin in-sit~l görünümleri, burada ~zgara planl~~ bir mimariyi veya de~i~ik bir tür temel konstrüksiyonu akla getirmektedir.
Izgara temellerin Bat~~ Anadolu'daki bir örne~i, son y~llarda Bakla Tepe'de ortaya ç~ km~~t~ r. Meslekta~~ m~z H.Erkanal'~ n Geç Kalkolitik olarak
204 REFIK DURU
tan~mlad~~~, 4 ayr~~ tabaka halindeki yerle~melerin son üç tabakas~ nda, Badema~ac~ 'ndaki paralel ta~~ temellere benzeyen temeller bulunmu~tur (Erkanal-Özkan 1998:412 vdd.;Res.11). Temeller aras~nda ele geçen bu~day kal~ nt~lar~na dayanarak, bu temellerin depolama tesislerine ait olabilecekleri kazar taraf~ ndan önerilmi~tir. Badema~ac~~ ile Bakla Tepe örnekleri aras~nda çok uzun bir tarih fark~~ oldu~unu unutmadan, bu benzerli~i not etmek isti-yoruz.
— ENÇ'nin bu y~l kaz~lan en erken yerle~melerinden gelen çç buluntu-lar, çömlekçilik prati~inin çok geli~kin olmad~~~n~~ göstermekle birlikte, çok da ilkel de~ildir. ENÇ 6 ve 5 katlar~nda bulunmu~~ aç~ k renkte hamurlu kap-lar~ n varl~~~, en eski çç'nin genellikle koyu renk hamurlu oldu~u yönündeki yayg~n kan~ya ters dü~mektedir.
— ENÇ 6 ve 5 katlar~ nda rastlan~lan kesik, düz dudakl~~ çanaklar, tahta-dan yap~lm~~~ kaplar~~ an~msatmaktad~ r. Bu erken dönemlerde çömlekçiler, büyük olas~l~ kla daha önce yayg~n kullan~mlar~~ olan tahta kaplar~~ kil ile taklit etmi~lerdir. Bir iki y~ l önce, ENÇ 4 yap~~ kat~~ y~ k~ nt~s~~ içinde bulunan dörtgen biçimli kap da dikkate al~ n~ rsa (Duru 1998:726 vd.,Lev.16/8;22/2), tahta kaplara benzeyen kil kap yapma gelene~inin, Badema~ac~ 'nda uzunca bir süre devam etti~i söylenebilir.
— Çömlekçilikteki monotonlu~a ve göreceli olarak ilkelli~e ra~men, bu-lunan çç'nin say~ ca bir hayli çok olu~u, keramik yap~m~n~n ENÇ 6'dan daha eskiye gidece~ini ve büyük olas~ l~kla, Badema~ac~ 'nda keramiksiz bir döne-min ya~anmam~~~ olabilece~ini dü~ündürmektedir. Bu ihtimal do~ru olmasa da, Badema~ac~~ çç'si, bugün için bölgenin ve yak~n çevresinin -belki de tüm Anadolu'nun— en eski çç. malzemesi niteli~indedir.
ENÇ 4 ve 5 katlar~~ çç'si ile Höyücek Erken Yerle~meler Dönemi (EYD) malzemesinin, mal ve ~ekil aç~s~ ndan ili~kili oldu~u söylenebilir
1997'de, ENÇ'nin ince ta~~ temellerinin yak~ nlar~ nda bulunan beyaz boya bezemeli çç parçalar~, daha önceki y~llarda höyü~ün ortalar~ nda kar~~~ k malzeme olarak elegeçen kaplar~n benzerleridir (Duru 1997:791,Lev.9/8-13;14/4-7). Bu türde boyal~~ çç'ye, Höyücek Bat~~ Açma's~ nda da, kar~~~ k mal-zeme olarak rastlanm~~t~~ (Duru 1995:461 vd.,Lev.33;34).
3 ~ ki merkezin en erken çç'si aras~ nda yak~ n benzerlikler oldu~u, Höyücek çondekçili~ini yay~ na haz~ rlayan Doç.Dr.Gülsiin Umurtak taraf~ ndan sözlü olarak bildirilmi~tir.
— D~~a dönük dudak profilli çanaklar (Lev.16), Badema~ac~'nda ilk kez ele geçmi~tir. Bu farkl~~ nitelikli kaplar~n mimari ile ili~kileri tam olarak anla-~~ lmanla-~~~ de~ilse de, Erken Neolitik'ten daha geç olduklaranla-~~ bellidir. Bu profile çok benzeyen, ancak derin çanaklara ait baz~~ parçalar, Kuruçay Erken Kalkolitik katlar~ nda bulunmu~tu (Duru 1994:43 vd.;Lev.132).
ENÇ 4 yap~~ kat~ nda bulunan kömürle~mi~~ yabani elma veya armut-lardan yap~lan C14 ölçümleri elimize henüz geçmemi~tir'. Ancak, Kuruçay ve Höyücek ENÇ katlar~ n~ n C14 tarihlerine ve keramik ili~kilerine dayanarak, ENÇ 6 kaun~n M.ö.7. biny~l~n ba~lar~ na tarihlenebilece~ini tahmin ediyoruz.
~TÇ 5 ve 4. yap~~ kadar~~ mimarl~k' konusundaki bilgiler çok k~s~ tl~d~r. Kaz~~ alan~n~ n geni~~ olmas~na kar~~n, bu katlar~ n yap~~ kal~nt~ lar~n~n azl~~~n~~ aç~klamak kolay de~ildir. Ayr~ca çok kal~ n duvarlar~~ ve plan özellikleri ile ~TÇ'nin bu erken dönemlerinin mimari karakteri, ~TÇ'nin daha geç dönem-leri ile hiç bir ili~ki göstermemektedir.
~TÇ'nin daha geç dönemlerinin yerle~meleri ve mimarl~k.' konula-r~nda, son iki y~lda bir hayli yeni bilgi edinilmi~tir. Bunun sonucu olarak, özellikle ~TÇ 3 ve ~TÇ 2 evrelerinin tabakala~mas~~ hakk~nda, eski kaz~~ rapor-lar~ nda yapt~~~m~z önerilerin bir k~sm~n~n yeniden gözden geçirilmesi ge-rekli olmu~tur. Örne~in, önceleri ~TÇ 3'e ait oldu~u söylenen yap~lar~n baz~-lar~ n~ n, bir sonraki yerle~im kat~~ olan ~TÇ 2 yap~ lanyla organik bir ili~ki içinde oldu~u saptanm~~~ ve bu iki yerle~meye ait yap~lar~n birbirinden çok keskin ~ekilde ayr~lamayaca~~~ anla~~lm~~ur. Hatta, büyük olas~l~kla, ~TÇ 3 ve 2 yerle~meleri, oldukça uzun bir süre, pek çok kapsaml~~ de~i~im, onar~m ve ek-lerle ya~am~n~~ kesintisiz sürdüren, tek bir yerle~im süreci gibi dü~ünmek de mümkündür.
— ~TÇ 3 ve 2 yerle~melerinde yap~lar~n temellerinin gerekti~inde höyü-~ün zemini üzerine, bazen 10"lik br e~imle yerle~tirilmesi (Lev.22/2), en altta genellikle iri ta~lar~n kullan~lmas~~ (Lev. 20/1), baz~~ duvarlar~n temelden ba~layarak 70-80 cm. yüksekli~e kadar, 6-7 s~ ra ta~la örülmesi (Lev.20/1;21/1,2), duvarc~~ ustalar~ n~ n bazen çok özenle duvar örerken (Lev.20/1;21/2), bazen çok iri ta~larla dikkatsiz çal~~malar~~ (Lev.24/1;25/1), baz~~ duvarlar~ n ~akülünde dikey de~il, tümüyle bir yöne e~ik ~ekilde, adeta ~eyh yap~lmas~~ (Lev.22/1) ve yap~lar~n duvarlar~ n~ n farkl~~ kal~ nl~ kta olmas~,
4 C14 olçümlerinin yap~lmas~~ olana~~n~~ sa~layan, meslekta~~m ve dostum Prof. Dr.Manfred
206 REF~K DURU
çok görülen özelliklerdir. ~eyh duvarlann bir deprem veya bir çarne sonucu böyle bir e~im ald~ klar~~ ihtimali, kan~m~zca pek olas~~ de~ildir. Ancak bu du-varlar~ n y~ k~ lmadan durmas~~ ve üzerinde yükselen üst duvarlar ile a~~r bir düz çat~ n~n a~~rl~~~ n~~ çekebilmesi mümkün olmayaca~~ndan, duvarlar~n e~imli olduklar~~ taraflar~n~n toprakla doldurulup desteklenmesi mutlaka ge-rekli olmal~~ idi.
~TÇ yap~ lar~ n~ n temellerine ait bazen en alttaki ta~~ s~ ras~, bazen de 70-80 cm. yüksekli~e kadar olan 6-7 ta~~ s~ ras~~ ele geçmi~tir. Temeller yan yana iki ta~la, 30-40 cm. kal~ nl~ kta yap~lm~~t~r. Ancak hiçbir yap~da, ta~~ s~ ralar~ ndan sonra duvar~ n hangi malzeme ile yükseltildi~i belli olmam~~ur. Muhtemel kerpiç üst yap~ya ait kal~nt~~ ele geçmemi~tir. Ah~ab~n bol kullan~ld~~~na dair de inand~ r~c~~ kan~ tlar yoktur. Moloz birikiminin azl~~~na dayanarak, üst yap~-n~ n kerpiç olmad~~~~ bile söylenebilir.
Çaulann kapaulma yöntemi ve kullan~lan malzeme hakk~ nda da bilgi edinilememi~tir.
~TÇ yerle~mesinde kaz~ lan on kadar yap~dan hiçbirinde, taban izine rastlanmam~~t~r. Ancak baz~~ yap~lardaki ate~~ yak~lm~~~ alanlar~ n üst üste, farkl~~ kodlarda bulundu~unu belirtmek isteriz.
~TÇ 3 ve ~TÇ 2. kat yerle~melerinin yap~lar~, hemen daima megaron veya megaronumsu planl~d~ r. Yap~ larda, büyük olas~l~ kla uzun süre ya~anm~~~ ve zaman içinde yap~ lar baz~~ eklerle, ihtiyaçlara uygun ~ekilde büyütülmü~-lerdi. Yap~larda ekler, genellikle anteleri uzatmak ~eklinde olmu~tur. 1. yap~-n~n ante uzanulan, yap~l~~~ s~ralar~~ izlenemeyecek kadar kar~~~ k bir süreç gös-termektedir. Benzer durum 4 numaral~~ yap~~ için de geçerlidir.
— 4 numaral~~ yap~ n~ n ön taraf~, ilk yap~ m evresinde tipik bir megaron pronaos'~l görünümünde olmas~na kar~~n, naos'un olmas~~ gereken iç mekan olu~mam~~, kuzey yan duvar dik aç~~ yaparak d~~a dönmü~tür. Bu durumda bu yap~n~ n gerçek bir ev olmay~ p bir nevi geçi~~ yeri olarak kullan~ld~~~~ söylenebi-lir. Daha geç bir dönemde ise kuzey duvar uzaularak, yap~~ bir megaron plan~~ kazanm~~~ gibidir.
Megaron veya megaronumsu yap~lara, Bat~~ Anadolu ~TÇ yerle~mele-rinin pek ço~unda rastlanm~~t~ r. Megaronlar konusunda kapsaml~~ bir ça-l~~ma yapan Kjell Werner'in gösterdi~i gibi, bu planda yap~lar Troya, Be~ik-
Yass~ tepe, Demirci Höyük, Beycesultan, Afrodisias ve Karata~-Semayük'te, baz~~ farklarla da olsa, yayg~ n kullammda olmu~tur (Werner 1993).
— ~TÇ 3 ve ~TÇ 2 yerle~melerinin, kaz~~ alan~~ içindeki k~sm~ n~n genel planlamas~~ bir oranda anla~~l~ r hale gelmi~tir. Yap~lar hemen her zaman yan-yana, akslar~~ ve kap~lar~~ höyü~ün merkezine bakacak ~ekilde dizilmi~lerdir. Bu genel görünüm, ortada baz~~ yap~lar~ n bulundu~u ihtimalini akla getir-mekle birlikte, C 5-D 1/IV 1-ili 1 plankarelerinde, ~TÇ'ye ait herhangi bir bina ve o dönemin çç malzemesi bulunmam~~t~r. Bu kesimde, höyük yüzeyi-nin 5-10 cm. alt~ndan ba~layarak, Geç Neolitik ve Erken Kalkolitik çç'si gel-mektedir. Bir olas~l~k, ileriki y~llarda höyü~ün orta k~sm~nda, henüz ara~t~-r~lmam~~~ alanlarda yap~lacak kaz~lar s~ ras~nda, ~TÇ yerle~melerine ait yap~la-r~ n bulunacak olmas~d~ r.
— Surla çevrilmi~~ bir yerle~menin planlamas~ nda, yap~lar~n radial ~e-kilde konumland~ r~larak, ortada bir alan b~ rak~lmas~, Anadolu Yaylas~ 'nda bi-linen bir düzenlemedir. Bu hususu, Demirci Höyük mimarl~~~n~~ yay~nlayan M.Korfmann vurgulam~~t~~ (Korfmann 1983:222 vdd.;Abb.343-346). Son y~l-larda Bat~~ Anadolu'da kaz~lan Bakla Tepe ~TÇ I yerle~mesinde, evlerin radial ~ekilde yerle~tirilmi~~ oldu~u bildirilmi~tir (Erkanal 1996:80;Erkanal-Özkan 1998:410). Ancak, Bakla Tepe'nin yay~nlanan planlar~na bak~lacak olursa, ince, uzun dikdörtgen planl~~ evlerin, radial bir anlay~~la düzenlendiklerini söylemek pek mümkün de~ildir (Erkanal 1996: Res.2;Erkanal-Özkan 1997:263 vdd.; Çiz.2; Res.1,5; Erkanal-Özkan 1998: Res.1). Karata~'taki de~i-~ik tabakalar~ n yerle~im planlar~ nda da, evler belirli bir düzene göre yerle~ti-rilmemi~tir ve megaronlar de~i~ik yönlere bakmaktad~ r (Warner 1994:PI.12,13).
— Badema~ac~~ ~TÇ yerle~melerinde, yamaçlar~ n yüzeylerinin orta boy ta~larla kaplanmas~ na benzer bir uygulama, Karata~~ V. tabakada görül-mü~tür. Bu katta, baz~~ yerlerde höyü~e do~ru yükselen e~imli yamaçlar ta~la dö~elidir (Warner 1994:172;P1.59;148 a,b;149 a,b). Son y~ llarda Troya'da II. kat surunun d~~~nda, " .. iki evreli, yumruk büyüklü~tindeki ta~lardan yap~ l-m~~~ bir ta~~ dö~eme"nin oldu~u ortaya ç~ kart~ lm~~ t~ r (Korfmann 1998:428;Res.1). Yamaçlar~ n ta~la kaplanmas~~ uygulamas~ n~ n Bat~~ Anadolu'da az göründü~ü söylenemez.
208 REF~ K DURU
Höyü~ün bat~~ kenar~nda da ~TÇ yerle~melerinin olup olmad~~~, henüz kaz~larla belli olmu~~ de~ildir. Kan~ m~zca höyükte çepeçevre ~TÇ II yerle~meleri vard~. Çünkü höyü~ün bütün yamaçlar~nda ta~~ dö~emenin varl~-~~n~~ akla getiren ta~~ y~~~ nlar~ na rastlanmaktad~ r.
1998 y~l~nda höyü~ün kuzeydo~u kenar~nda varl~~~n~~ saptad~~~m~z ~TÇ'ye ait kal~ n duvar~ n, savunma amaçl~~ oldu~unda herhalde ku~ku yoktur. Ancak aç~ klanmas~~ güç olan husus, bu duvar~n iki ucunun bilinçli ~ekilde ke-silmesidir. Kuzeyde beklenen ve aranan bir kap~~ aral~~~, yukar~da söylendi~i gibi bulunamam~~t~ r. Bu duvar gerçekten bir sur ise, yerle~menin kuzey ucu-nun böylesine aç~ k b~ rak~ lmas~, pek mant~ kl~~ görülmemektedir. Duvar~n di-~er ucunun geli~mesi de ö~renilememi~tir. Ancak bu kesimde, yanyana yer-le~tirilmi~~ evlerin sa~~r arka duvarlar~n~ n, bir tür sur gibi savunma görevi yapm~~~ olduklar~~ dü~ünülebilir. San~yoruz bu konuda kesin durum, ancak kaz~lar~n geli~mesiyle anla~~ labilecektir.
Badema~ac~~ ~TÇ 3 ve ~TÇ 2 katlar~n~n, ~TÇ II döneminde, yo~un ~ekilde yerle~ilen, önemli bir kasaba görünümünde oldu~u söylenebilir. Kuvvetli surlarla çevrilmi~, etekleri ta~la dö~enmi~, çok say~da büyük yap~~ içe-ren böylesi bir yerle~menin, Anadolu Yaylas~'n~n en güney çizgisinde yer al-mas~~ ilginçtir. Yerle~menin co~rafi konumunun stratejik önemi aç~ k olmakla birlikte, höyü~ün içinde yer ald~~~~ küçük ova, do~al çevre olanaklar~~ aç~s~ n-dan bu tür bir zenginle~me, güçlenme için elveri~li ~artlara sahip de~ildir. Öte yandan bugüne kadar ele geçen arkeolojik bulgular monoton ve yerel özellikleri a~~ r basan niteliktedir. Birkaç parça d~~~ nda, ithal say~ labilecek e~ya bulunmam~~t~r. Badema~ac~'n~~ Burdur Bölgesi'deki di~er ~TÇ yerle~me-leri ile kar~~la~t~rmak ve bölgenin tümü hakk~nda kesin ~eyler söyleyebilmek bugün için zordur. Yak~ n çevrede, Elmal~~ yöresindeki Karata~-Semayük'ün ça~da~~ yerle~meleri, Badema~ac~ 'na oranla daha mütevaz~~ gibi görünmesine kar~~n, orada ele geçen baz~~ ~TÇ malzemesinin, bu arada ithal mallar~n~n bi-zim höyü~ümüzde neden çok az bulundu~unu aç~ klamak, bu iki merkezin co~rafi konumlar~~ da dikkate al~n~ rsa bir hayli güçtür.
Badema~ac~ 'nda bulunan küp mezar, Semayük'teki gömü gelene~i ile yak~ n bir paralellik içindedir.
— ~TÇ katlar~ n~n tarihlenmesi konusunda, son iki y~ lda çok fazla ge-li~me olmam~~t~r. S~ n~rl~~ gege-li~melerden biri, ~TÇ 3 veya ~TÇ 2 yap~~ kat~~ y~ k~ n-
t~s~~ içinde bulunmu~, bal~ k pulu bezemeli kar~n parças~d~r (Lev.33/5;40/4). Bu parçan~n tam benzerleri Beycesultan XVIII ve XVII b katlar~ndan bilin-mektedir (Lloyd-Mellaart 1962: 131; Fig.P.20/2,6; Pl.XVII/6). Beycesultan'da bu kat ~TÇ I'e tarihlenmi~tir. Biz, bu parçan~ n Badema~ac~'nda bulundu~u birikimin ~TÇ II'ye tarihlenmesi gerekti~ini dü-~ünüyoruz.
— Dr.B.De Cupere, hayvan kemikleri üzerinde yapt~~~~ ara~t~rmalar~n ilk sonuçlar~n~~ bildirmi~tir. Bu sonuçlara göre, ENÇ 4 kat~~ kemikleri aras~nda ço~unluk, küçükba~~ hayvanlar~n (koyun, keçi ve karaca) ayak kemiklerinde-dir. ENÇ fauna's~n~n genel görünümünde, evcil koyun (Ovis ammon f. aries) ve keçi (Capra aegagrus f. hircus) egemen gibidir. Baz~~ ayak kemiklerinin büyük oldu~una bak~larak, yaban koyununun (Ovis ammon) ve yaban keçi-sinin de (Capra aegagrus) avland~~~~ söylenebilir. Yaban/evcil olma durum-lar~~ kesin ~ekilde saptanamam~~~ olan s~~~r (Bos sp.) ve domuz da (Sus sp.) bir hayli yayg~nd~r. Bunlar~n yan~nda köpek (Canis lupus f. familiaris), k~z~l geyik (Cervus elephus), ala geyik (Dama dama)— karaca (Capreolus capreolus), tav~an (Lepus capensis), tilki (Vulpes vulpes) ve kahverenkli ay~~ (Ursus arctos) kemikleri ile bir parça halinde toy ku~u kemi~i (Otis tarda) bulunmu~tur.
— Bitki ara~t~rmalar~~ konusunda Dr.Mark Nesbitt'in çal~~malar~~ sür-mektedir. Dr.Nesbitt, ENÇ 4. kat yap~s~n~n etraf~nda bulunan irice kiraz bü-yüklü~ündeki kömürle~mi~~ meyva kal~nularm~n, büyük olas~l~kla yabani elma ve armut'a (ahlat) ait oldu~unu bildirmi~tir. Hiçbir mant~kl~~ ili~ki olamaca~~n~~ bilerek, Badema~ac~~ Höyü~ü'nün üzerinde bugün de çok say~da ya-bani elma, ahlat ve menengiç a~ac~n~n bulundu~unu not etmek istiyoruz.
EK
1997 kaz~~ mevsiminde, Badema~ac~~ Beldesi çevresinde yapt~~~m~z geziler s~ ras~nda, Burdur-Antalya karayolundan beldeye sapan yolun yakla~~ k 500. m.'sindeki TV aktarma istasyonunun 100 m. kadar kuzeyinde, ta~tan bir dikit -stel- gördük (Lev.40/1,2;41/1). Kireç ta~~ndan, dikdörtgen kesitli dikit, 2.40 m. yüksekli~indedir. ~ki dar kenar~~ düz, geni~~ yüzlerinden birinin üzerinde küçük ni~ler bulunan stelin (Lev.40/1), ikinci geni~~ yüzünde, yüksek ka-bartma bir tasvirin oldu~unu akla getiren bir görünüm vard~r (Lev.40/2).
210 REFiK DURU
Dikitin etraf~nda bir ara~t~rma yap~lamad~~~ndan, anlam~~ ve i~levi konu-sunda kesin ~eyler söyleyemiyoruz. Çevrede çok say~da, y~ k~lm~~~ durumda, düzgün kesilmi~~ yap~~ ta~lar~~ ve in-sitt~~ duvar temelleri oldu~u için (Lev.41/1,2), dikit'in bir yap~~ ile ilgili oldu~u dü~ünülebilir. Ariassos ve üçkap~lar gibi Roma yerle~melerinin çok yak~n~nda bulunmas~~ nedeniyle de, dikili ta~~ n, bu yerle~melerle ilgili bir mezarl~ k alan~ n~ n -Heroon içinde dikili bir an~ t veya do~rudan bir mezar steli olmas~~ akla gelmektedir. Önümüzdeki y~ llarda, An~ tlar ve Müzeler Genel Müdürlü~ünün gerekli izni vermesi durumunda, küçük ara~t~ rmalarla, amun niteli~i konusunda tamam-lay~c~~ bilgiler edinilebilece~ini dü~ünüyoruz.
Ta~~ dikitin daha önce görülüp görülmedi~i ve herhangi bir de~erlen-dirme yap~l~ p yap~lmad~~~~ konusunda bilgimiz olmamakla birlikte, yola bu kadar yak~n olup, yoldan geçerken göze çarpacak boyuttaki bir yap~t~n, biz-den evvel de görüldü~ünbiz-den ku~ku duymamak gerekir.
YARARLAN1LAN KAYNAKLAR
Duru,R.; Kuruçay Höyük L 1978-1988 Kaz~larm~n Sonuçlar~. Neolitik ve Er- 1994 ken Kalkolitik Ça~~ Yerle~meler', (Results of the Excavations 1978- 1988. The Neolithic and Early Chalcolithic Settlements A Comprehensive Summary), Ankara.
; "Höyücek Kaz~lar~~ 1991/1992",
1995 Belleten LIX/225:447-490.
; Kuruçay Höyük II. 1978-1988 Kaz~lar~= Sonuçlar~. Geç Kalkolitik 1996 ve ~lk Tunç Ça~~~ Yerle~meler', (Results of the Excavations 1978- 1988. The Late Chalcolithic and Early Bronze Settlements A Comprehensive Summary), Ankara.
; "Badema~ac~~ Höyü~ü (K~z~lkaya) Kaz~lar~. 1993 Y~l~~ Çal~~ma Ra- 1997 poru", Belleten LX/229 (1997): 783-800.
; "Badema~ac~~ Kaz~lar~. 1994 Y~l~~ Çal~~ma Raporu",
1997a Belleten LXI/230 (1997): 149-159.
; "Badema~ac~~ Kaz~lar~. 1995 ve 1996 Y~llar~~ Çal~~ma Raporu",
1998 Belleten LXI/232: 709-730.
Erkanal, H.;"Erken Tunç Ça~~ 'nda Bat~~ Anadolu Sahil Kesiminde 1996 Kentle~me", Tarihten Günümüze Anadolu'da konut ve
Yerle~me, ~stanbul:70-82.
Erkanal, H. ve T.Özkan; "1995 Bakla Tepe Kaz~lan", 1997 XVIIL Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 1:261-279.
; "1996 Bakla Tepe Kaz~lar~",
1998 X/X. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 1:399-425.
Korfrr~ann,M4Demircih~lyük.Die Ergebnisse derAusgrab~~ngen 1975-1978, 1983 Band 1. Architectur, Stratigraphie ~n~d Befunde, Mainz.
; "1996 Troia Kaz~~ Sonuçlar~",
1998 XIX. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 1:427-453. Lloyd,S. ve J.Mellaart;Beycesultan
912 REF~ K DURU
Warner,L.J.;Elmah-Karata~~ Il. The Early Bronze Age Village of
1994 Ka~ata~,Bryn Mawr, PA.
Werner,K4The Megaron During the Aegean and Anatolian Bronze Age,
BADEMAGACI 1998 8.09, t9.-AK 'AJAA A KR-LXRCA NIALYA AK „ 1997- 98 1993- 99
Levha 1/1 - Bade~na~ac~'mn topografik haritas~~ ve kaz~~ alanlar~~
Refik Duru
Levha 2/1 - Höyük -do~udan-
2
_ 5 25 •3
- 7 I ili 5 ili 4 G.L~ S 6.72Levha 3 - Erken Neolitik yerle~melerin plan~~
iv2 I V 1 I I I 3 C 5 D 1 D 2 D 3 -5.zo — ise~c•<'"(° _ L, zo .---33b°3° — 10 • — — 4 9-1 co„. —
BADEMA ~ ACI 1998
ERKEN NEOL ~ T ~ R YERLE ~ MELER
0«. el• • • fio.° *0141P ••• - G.90 ••.• a• . oP .0.°449 - 6.85 •••
Refik Duru
Levha 4/1 - ENÇ'nin arasur~ld~~~~ derinlik açmas~~
Levha 5/1 - ENÇ: 4 yap~s~~ duvarlar ~ndan birinin yak~n çekimi
Levha 5/2 - Do~u yamaçta ENÇ'nin ince ta~~ temelleri (Ön planda, ~TÇ duvarlar~n~n alt~nda g~5riinen temelleri)
Refik Duru
Levha 6/1 - ENÇ 4 gömillerinden biri
Refik Dur~~~ 1 ~~~ ~~ ~~ / ~ l / .~~~ 2 3 , 4 5
Refik D~~~-~~~ 1 I / / / 2 3 4 5
Levha 8 - ENÇ 5 kat~~ çanak çömle~i profillerinden baz~lar~~ //'
Refik D~~n~~ 7 2 3 4 O
v‘t
6 54
Ç3
8Rufik I)u~~~~
UL)
1--1-1--1-1---,-1-1-1--~-1
2
Refik Duru
1
2
1\/ 1/1, )//1 11
9
1
Refik Dur~~~
71
'
BADE MA~AC I 1998 ITÇ 5-4 YAPI KATLARI
000054g058 :. 6 5 10 11401$5f0.0.°.‘ n ~~ Iv 1 I V 2 D 2
Levha 17/1 -1TÇ 5-4 yap~~ katlar~~ plan~~
• • - 4.10
11
_ .4 5 - :\ , s, 7 _1.4 <30 6BADEMA ~ ACI 1998
~ TÇ 3-2YAPI
K A T L A RI . _ 8 10 g ~~~ •-c o o 0 . o 0 4 0 ~ 0 ~~ r , 0 ~~• o < 7 O 0 . 0 . . " " 1 C < ;. a ./ "V01 -v , 0 : > c l o 7 p - , ~~~~ e , o 0 p % o 3 c o, o . > 0 c < o ~~- 0 2 , .t , , co o , ' < . . • , 0 5 v o 0 9O o ' , : : ~~C o • *J0 - 0 0 o c C> 6 7 o <,0 , . , 0 0 o t:;' ooc, tojpo ~ 005 ~~ <fC : , . •,j 4 ~~ ? P 0 S o , 0o o , o o )o 1L) , •0 , o ~~ o o ce ~ 7 2> ' 7 Q:7De OK°Go0,O 0 , e ; ” o c ~~ o ~~c ) o n % , 0 0 co Ç / o e f P , ~~~~; „ „ . . a t ~~ ,"
~~r
% 4fi 2 ).
b b • o" b c c . P 0 , - , - , ? , o e) : 3 ° z : 0 . ° o t 0 2 • _ „ „ t › j ~~~~~~ 9 < ~~> 0 , N cP ( o 9 L f ~~ ~4 ‹ • > • 35 > 1 ) o o o c ~ 3 0 › V 0 o 0 c ° t . - O o • " c 3o t) o l 2 O a5 „ 1 3 „ v ° 5 , ,O 0 O 1C -4 95 W 'e deb" ~~,,•• a 41f,"' y~, ••• - .4>ZS1. P 4 ° d z " . , • ~~ 5 z , . o p : t . • D ` 0 C 00 o . 2 , , 0 I , , e : ? , 07 : o o " C , 0 0: c , ° . t 8 ›, t . v ° . 0o ~~° ° 4 ° L c° ~~ 0 : ^ 9 6 < ' > O 00 OO 3 r. 9 ::°;I:45C) ::101,7.4 00 :° " .15 ,:.:v 7°Ö° .. 54 :; u5 0 ‘ oc :> `0 0 o:: .:2Pr 77 { e ~~, o ~~4 1 , co" t 1 ? " . . > -C a,.° 4 93 3 , „ O ~ g ' 0 0 O ° ~~ J . . e 0 ,% , ~ • ~ • % ° 0 . °> OL- 0 0 q . 0 W 4 1 0 ' . , . 7 0 ” • ‘ • •> :3 4 5 " '8 ' ' D ° • 0 2 ; 0 ; 4 3 o - .9° >0 o c 5 ~~ 0 i Q ,, ' f 0 ,> 0 ° P . 3 O Q (r, C ) t›, ( , ? ,c ° • C.0 .; ~92 c ' 0 c ' - , t . ~ P .j .0 ` 1v •o1 0 0 1 tp ce -~ 5 c -4 c ) ~~ -~~ k % j ( o , 1k ~~ g r 0 . 1 1 r t, D > , 0 7 1 ; ~ " ) D . < . oj ~~ ~~C3 7 j ~ % 0. 2 o . ( ° ,D v ' , , . 1 , p 1 , 1° ' - , j oo . 6 ° o : 0 i c . 5 ~~ ce . . ~ ~~ . . O > , O „ , o . 3 o . . . , oo o ;o ' , ° ° O ~0OL) D o °00 4,G 0 ' SopoD _ - oo 0. 3' ," „ . to , c , .e 9 ,< , o -1 ~ I C b ; „ c o ~~ c 0 g n ~~ c . .o a° j~~ ) 'o <:)‘ ' 5 r ~~c > ~~, o , o D c . < 5O ° Dp c -c 7 , „ 4 0 » : ' ‘ " " _ 7 6~'f....°.`;
P."°
, e . o •1 . ,00-
".1~~ ,;,','"?-~~~~ • 0, ~, ~~~ ,0 00n Lo°0 O O 00r5-e0 .30<~',4:5 C) o Y;ti <> ° ° e ,P<, :o 't ~ .';',50*.c vo.‘:1 ‘,Z ati 09•,-.9, Z-J \43sO 0°Oo?e.40~\~ ' re;k~:
ili 5 III 4 III 3 ili 2 ~ l 5
Levha 19/1 - ~TÇ 3-2 yap~~ kat~~ temelleri
Refik Duru
Levha 20/1 - ~TÇ 3 yap~~ kat~~ temelleri
Levha 21/1 - ~TÇ 3 kat~nn~~ 4 numaral~~ yap~s~~
Refik Duru
Levl~a 22/ I - ~TÇ 3 kat~~~~~~~ 4 numaral~~ yap~s~~
Levha 23/1 - ~TÇ 3 kaumn 4 ve 5 numaral~~ yap~lar~~
Refik Duru
Levha 24/1 -1TÇ surunun kuzey kesimi
Levha 25/1 - ~TÇ surundan yak~n çekim
Refik Duru
Levha 26/1 - Höyü~ün kuzeybat~~ yamac~ndald ta~~ kaplama
-
mir;
l~ror, • 1 4;01; • 111‘., C .;'"" - • /k~r 4,110 1.1!41111Levha 27/1 -Höyü~ün kuzeybat~~ yamaç ta~~ kaplamas~~
o 3 -7 5 BADEMA~AC I 1998 ~~ TÇ 1 YAP I KATI Refik D~ lr~~~ D ~~
Levha 28/1 - ~TÇ 1 yap~~ kali idam
1evl~a 28/2 - ITÇ 1 yap~~ kat~~ temell~ a-i III 5
Levha 29/1 - ~TÇ yerle~melei inden birine ait olan küp mezar
2 .ss Rulik nt ~l ~~~ N~. 6 1,•,[13 ~~ IlL~ i ~ l.~~~ ~~~~ I ~~~~~ ~~~~~~ k~~~ ~~
5
6
Levha 31 -1TÇ tabakalar~nda bulunmu~~ kap ve küçük buluntulardan baz~lan
2
C-1;:13
Refik D~~~-~~~ ./ D«, "r•D •••=.' 2 O O ~0~$ 3 4
Refik D~n-~~~
.0""
3
2
Refik Dur~~~ ~~ 2 3 5 4
1.1 Le vha 35 - ~ TÇ kap lar ~ndan baz ~lar
Refik Duru
5 6 7
Refik Duru
2
3
4
Refik Du~-~~~
0
1111!11,
3
4
1 2 3 5 4 6 L_ _T
Refik Duru
