SFENKS MOT~F~~ VE EDIRNE VE ED~NC~K ALTLIKLARINDA
ALMI~~
OLDU~U ~EKIL
MÜKERREM (USMAN) ANABOLU
Sfenks adl~~ kar~~~k yarat~ k kavram~n~n ortaya ç~km~~~ oldu~u ülke, M~s~r'd~r. M.Ö. II. bin y~llar~nda, bu kavram Ön Asya ülkeleri taraf~ndan be-nimsenir. Sfenks motifi, Girit ve Küçük Asya yoluyla Yunan sanat~na da girer. Roma sanaundaki sfenks motifi, Yunan sanaundaki sfenks motifinin bir de-vam~d~r.
M~s~r sfenksi, erkek olup kanats~zd~r. Ön Asya ve Yunan sanatlar~nda, bunun di~i (kad~n) olan~~ ortaya ç~km~~t~r. Yunan ve Roma sanatlar~, di~i (kad~n) sfenksde karar k~lm~~lard~r. Bunlardaki ba~, kad~n ba~~d~r. 2 tanesi insan, geri kalanlar~~ arslan memesi ~eklinde iki türlü meme saptan~r. Gövde arslan gövdesi, kanatlar ku~~ kanatlar~, kuyruksa arslan kuyru~u ~eklindedir.
Naksoslularm adak e~yas~~ olarak Delphoi (Delphi) ya göndermi~~ olduk-lar~~ 2,50 m. yüksekli~indeki Sfenks Heykeli', ünlüdür.
Alacahöyük Sfenksleri2, ~ehir kap~s~n~n bekçisidirler. Yerkap~~ Sfenksi3, koruyucu bir figürdür. Klazomenai lâhitlerinde de, sfenks figürleri görülür'. Yunan ve Roma sfenksleri, mezarlar~~ beklerler. Zira sfenksin apotropaik gücü oldu~una inand~r5.
Manisa Müzesi'ndeki 21 Env. No.lu Örnek6, Hitit örnekleri gibi mimar-l~kla ili~kilidir. Ba~s~z olan sfenks, arka ayaklar~n~n üzerinde oturur. Kuyru~u, havaya kalk~kur. Boynundaki gerdanl~k, onun di~i (kad~n) oldu~unun belir-tisidir. ~stanbul Müzesi'ndeki Lykia Uhitinin sfenksleri7 ile British
M. Andronikos, Delphi (Athens, 1985), Lev. 24.
2 H. Th. Bossert, Alt Anatolien (Berlin, 1942), res. 497-499; H. Frankfort, The Art and Arcihtecture of Ancient Orient (Suffolk, London, 1954), lev. 128 a.
3 H. Frankfort, Ad~~ Verilmi~~ Olan Eser, res. 49, lev. 129.
4 H. Metzger, Anatolie, c. II (Gen6,e, Paris, Munich, 1969), lev. 63.
5 D.F. Dorman, B. O. Harper, H. Pittmann, The Metropolitan Museum of Art. Egypt and the Ancient Near East (New-York, 1987), s. 119.
6 V. Arma~an, Manisa Arkeoloji Müzesi K~lavuzu (~stanbul, 1946), s. 22-23, no. 21. 7 A. Pasinli, Les Musees Archeologiques distan bul (~stanbul, 1989), res. 28.
252 MÜKERREM (USMAN) ANAI3OLU
Museum'daki Payava Lâhiti'nin sfenksleri8 de, di~i (kad~n) d~rlar. Kanatlar' yar~~ aç~k olan bu yarat~klar~n en yukar~da bulunan memeleri, genç k~z memeleri gibi diktirler.
Klâsik Döneme ait olan bu eserlerde sfenks, en güzel ~eklini bulmu~tur. Aphrodisias surlar~n~n yap~m~nda 2. kez kullan~lm~~~ olan mermer blo-kundaki Sfenks° in kanatlar~nda, kendi ekseninin etraf~nda dönme gibi aca-yip bir hareketlilik izlenir. Di~er bir Kana ~ehri olan Kaunos'daki geç dönem surlar~~ aras~ndan ç~km~~~ olan Sfenks Heykeli°° nin kanatlar~ndaki tüyler, ince ince i~lenmi~lerdir. 0,76 m. yükseklik, 0,52 M. geni~lik ve 0,25 m. derinlikte olan bu parça, Amasra kökenli Sfenks ~eklindeki Ayak (Env. No. su
gibi bir mobilya parças~~ olabilir. Bu sonuncular, Roma imparatorluk Dönemi eserleridirler.
Phrygia bölgesindeki Hierapolis'deki Roma imparatorluk Dönemi Stoa - Basilikas~'nda, art~k dekoratif bir eleman durumuna gelmi~~ olan sfenks mo-tifi", ayak (paye) ba~l~klar~n~n bezenmesinde kullan~lm~~t~r. Söz konusu olan ba~l~klardaki sfenks protomlar~, kö~eleri olu~tururlar. Gövdelerinin arka ta-raflar~, görünmezler. Buna kar~~n sfenkslerin tümünün kanatlar~, birbirle-rine de~mektedirler. Ayak (paye) ba~l~klar~na ek olarak Hierapolis'deki müze binas~nda, memeleri sark~k olan bir Sfenks Heykeli" daha vard~r.
~imdi halen Edirne Müzesi'nde bulunan Ainos (Enez) kökenli dikdört-gen Planl~~ Ald~k (Env. No. su 1803)14 ile Mysia bölgesinin içerisinde kalan Edincik (Antik Adrasteia) deki özel koleksiyonda bulunan Dikdörtgen Planl~~ Ald~k" a gelelim:
Bunlardaki sfenksler; aynen Hierapolis'deki ayak (paye) ba~l~klar~nda oldu~u gibi; kö~elere yerle~tirilmi~lerdir. Heykele yak~n yüksek kabartma 8 A.H. Smith, Catalogue of Sculpture in the Deparunent of Antiquities in the British Museum (London, 1900), no. 950-3, Lev. 7 ve 8.
9 K. Erim. Excavations at Aphrodisias in Caria, Türk Arkeoloji Dergisi, c. XXIII (1976), res. 61 ve 62.
10 Kaunos Stoas~'nda bulunmu~. Yaymlanmam~~.
11 G. Mendel, Catalogue des Sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, c. II (Constantinople, 1914), s. 92'de çizimi var.
12 D. De Bernardi - Ferrero, Aslan tepe, Hierapolis, lasos, Kyme, Scavi Archeologici Italiani in Turchia (Venezia, 1993), s. 159'da fotograf~~ var.
13 Yay~nlanmam~~. Foto~raf~~ taraf~mdan çekilmi~tir. 14 Yaymlanmam~~. Foto~raf~~ taraf~mdan çekilmi~tir. 13 Yaymlanmam~~. Foto~raf~~ taraf~mdan çekilmi~tir.
SFENKS MOT~F~~ 253 ~eklinde yap~ lm~~~ olan ba~larla ön lus~mlar, aynen Hierapolis'deld örnekler gibi etkileyicidirler. Sfenkslerin 2'ye ayr~lm~~~ olan gövdelerinde, kabartmala-r~n yükseklikleri gittikçe azal~rlar. Zaten herhangi bir bezeme motifi duru-muna gelmi~~ olan sfenks motifi, bunlarda daha da yozla~m~~ur. Öyle ki as-l~nda tek ba~l~~ tek gövdeli olarak yap~lmas~~ istenilen sfenksler, sanki tek ba~l~~ çifte gövdeli sfenksler gibi görünmektedirler (Res. 1 ve 2). Edirne Altl~~~'ndaki sfenksin yüzü, a~~nm~~ur. Edincik Altl~~~'ndaki sfenks, daha iyi durumdad~r. Saçlar~n~n uzun oldu~u, bellidir. Kuyru~u, havaya kalk~kt~r. Kaburga kemikleriyle kanatlar~ndaki tüyler, sert bir uçla çizilme (incision) suretiyle belirtilmi~lerdir.
Edirne altl~~~'n~n i~çili~i, Edincik altl~~~'ndaki i~çilikten daha kabad~r. Yunan keramik sanatkârlar~, perspektif kurallar~n~n iyi bilinmedi~i yüz-y~llarda tek ba~l~~ çifte gövdeli sfenks resimleri yapm~~lard~r. Hatta ad~n~~ tek ba~l~~ çifte gövdeli sfenks motifiyle bezenmi~~ bir Alabastron (British Museum. Env. No. su 99,2 -18,66) (Res. 3 A ve 3 B) dan alm~~~ olan bir vazo ressam~~ (Tek Ba~l~~ Çifte Gövdeli Sfenks Ressam~) (Maler der Zweileibigen Sphinx) '6, ç~km~~t~r. Makedonia'n~n Pella ~ehrinde, bu türlü resmedilmi~~ bir sfenks fi-gürüyle bezenmi~~ bir terra cotta Akroter17 bulunmu~tur (Res. 4). Perspektif kurallar~~ ö~renildikçe, bu türlü resimler ortadan kalkmaya ba~lam~~lard~r. Lâkin Roma imparatorluk Dönemi'nde bile, bu motiften büsbütün vazge-çilmi~~ de~ildir. Nitekim Murray, Curtius'un "Wappengebrauch und Wappenstil" adl~~ makalesinden alm~~~ oldu~u bir Roma imparatorluk Dönemi eserini "Perspective as Applied in Early Greek Art" adl~~ makalesinde bize tan~ tmaktad~r". Nitekim Karlsruhe Müzesi'deki Mezar Cippus'u", bu-nun en güzel örne~idir. Phalera'yla Pernice'in sözünü etmekte oldu~u Cista Ayaldar~2° da, tek ba~l~~ çifte gövdeli sfenks figürüyle bezenmi~lerdir (Res. 5 ve 6). Edirne Altl~~~'yla Edincik Ald~~~~ da, bu s~n~ftand~rlar.
Her iki altl~~~n da üzerlerinde ne ta~~makta olduklar~~ bilinmemektedir. 16 L. Banti, Pittore della Sfinge a due Corpi maddesi, Enciclopedia deli Arte Antica, c. VII (Roma, 1966), res. 298. Üzerindeki rosettein yard~m~yla M.O. 630-615e tarihlendirilmistir.
17 O. Jahn, Die Lauersforter Phalerae, Festpogramm zu Winckelmanns Geburtstag am 9 December 1860 (Bonn, 1860), lev. 3/1.
IS A.S. Murray, Perspective as •Applied in Early Greek Art, journal of Hellenic Studies, c. II (1981), lev. 15/4.
19 S. Reinach, Repertoire des Reliefs G1*.s et Romains, c. 1 (Paris, 1907), s. 177, no. 5; O. Jahn, Ad~~ Verilmi~~ Olan Eser, no. 19, lev. 1/2.
20 E. Pernice, Untersuchungen zur antiken Toreutik, Öesterreichische Jahreshefte, c.VII (1904), res. 85.
Mükerrem (Usman) Anabolu
Resim 1 - Edirne Müzesi'nde bulunan Ainos kökenli dikdörtgen planh althk.
Mükerrem (Usman) Anabolu
Resim 3 A - British Museum'daki tek ba~l~~ çifte gövdeli sfenks motifiyle bezenmi~~ olan alabastron
(Enciclopedia dell'Arte Al~nca, c.V11, s. 233, res. 298).
Resim 3 B - Tek ba~l~~ çifte gövdeli sfenks motifinin çizimi (H. Payne, Necrocorinthia, s. 275, no. 94-96, lev. XVI/14.
Mükerrem (Usman) Anabolu
Resim 4 - Pella'da bulunmu~~ olan terra cotta akroter (O. Jahn, Lauerforter Phale~ ae,
Festprogramm zu Winckelmanns Geburtstag am December 1860, s. 9, lev. III/ 1
Mükerrem (Ilanlar~) Anabolu
Resim 6 - Cista ayaklar~~ (,E. Pernice, Untersuchungen zur antiken Toreutik, Oesterreichische