EHET TURDİ “AY YAMIURİ”
METİN-İNCELEME-DİZİN
Hazırlayan: Sevgi ÖZTÜRK
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Levent DOĞAN
Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı için öngördüğü DOKTORA TEZİ olarak
hazırlanmıştır.
Edirne
Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eylül-2007
Köklü bir tarih ve kültür yapısına sahip olan Uygurlar en eski Türk boylarından biridir. Tarihte pek çok büyük devlet kurmuş olan Uygur Türkleri günümüzde Çin’in “Uygur Özerk Bölgesi”nde yaşamaktadırlar. Bu bölgede, Çin’in ezici politikaları yüzünden hayatları mücadele ve yoksulluk içinde geçen Uygur Türkleri, tarihten günümüze kadar edebiyat alanında pek çok şair ve yazarlar yetiştirmiş,bu şair ve yazarlar da edebî pek çok esere imzalarını atmışlardır.
Başlangıçta Hakaniye şivesi ve sonraları da Çağatay Türkçesinden etkilenerek şekillenen ve Doğu Türkçesi grubunda yer alan Uygur Türkçesi bugün gelişmiş bir edebî yazı diline sahiptir.
Biz de hazırlamaya çalıştığımız bu tezde böylesine köklü bir tarihe ve edebiyata sahip olan bu Türk boyunun dili üzerinde yapılan çalışmalara bir nebze de olsa katkıda bulunabilmek amacıyla, çağdaş Uygur edebiyatı yazarlarından Ehet Turdi’nin “Ay Yamguri” adlı roman metnini esas alarak Uygur Türkçesinin kelime zenginliğini ve gramer yapısını inceleyip ortaya koymaya çalıştık.
Metne dayalı bir çalışma olarak hazırladığımız bu çalışmamızda öncelikle Uygur Türkçesiyle ilgili yayınlanmış ve çalışmamızda istifade edebileceğimiz kaynaklara ulaşmaya çalıştık. Daha sonra Arap harfli Uygur Türkçesiyle yazılmış olan 430 sayfalık metni transkripsiyon işaretlerini kullanarak, Latin alfabesine çevirdik. Metni yazarken kitabın aslındaki sayfa ve satır numaralarına sadık kaldık. Satır sonunda bölünen kelimeleri kelime kökünün bulunduğu satıra dahil ettik. Daha sonra tezimizin Dizin bölümünü bilgisayar programında gerçekleştirebilmek için programın gerektirdiği numaralandırma ve yazım işlemini tamamladık, böylece alfabetik bir dizin elde ettik. Elde ettiğimiz bu alfabetik dizinin tasnifini yaparken “Kutadgu Bilig Dizini”ni temel alarak; Muharrem Ergin, Reşit Rahmeti Arat, Günay Karaağaç, Necmettin Hacıeminoğlu, Semih Tezcan, Ahmet Bican Ercilasun başta olmak üzere pek çok bilim adamının bu konudaki çalışmalarından faydalandık. Bu tasnif çalışmalarından sonra alfabetik olarak oluşturulan dizin bölümünü, ek dizini hâline getirmiş olduk. Daha sonra kelimelerin metindeki anlamlarını belirttik ve kökenlerini belirlemeye çalıştık. Dizin bölümünde kelimelerin aldıkları eklerden dolayı oluşan ses hadiselerini (vurgusuz orta hece ünlüsünün düşmesi, orta hecede ünlü daralması, gerileyici ünlü benzeşmesi vs.) dizinde kelimenin aldığı ekten sonra parantez içinde gösterdik. Kutadgu Bilig İndeksi’nde fiil ismi yapan “-ma…, -mek; -ış, -iş; -ma/-me” ekleri hareket isimleri olarak ek sırasında verilirken biz bunları madde başı olarak almayı tercih ettik. Dizin bölümünde
Rusçadan, 32’si Çinceden, 1’i İtalyancadan, 1’i Fransızcadan, 1’i de Latinceden Uygur Türkçesine girmiş kelimelerdir. Görülüyor ki, Uygur Türkçesinde Arapça ve Farsça’nın etkisi diğer dillere göre daha yoğundur.
İnceleme bölümünde konu başlıklarıyla ilgili verilen kısa bilgilerden sonra metnimizden tespit ettiğimiz konuyla ilgili örnekleri sıraladık. Bu bölümde ses hadiselerini incelerken yabancı dillerden Uygur Türkçesine geçen kelimeleri alındıkları dilin asli yapısı içinde ele alarak inceledik. Türkçe kelimeleri ise eski Uygur Türkçesi eserlerindeki şekilleriyle mukayese ettik. Metnimizde konuyla ilgili bir örnek tespit edemediysek başka bir metinden örnek verme yoluna gitmedik ve (mb.) kısaltmasıyla ilgili örneğin metnimizde bulunamadığını belirttik.
Elimizden gelen çabayı ve dikkati sarf ettiğimiz bu çalışmamızda bazı eksiklerimizin olabileceği de muhakkaktır.
Tez konumun belirlenmesinde yardımcı olan ve beni Uygur Türkçesi sahasında çalışmaya yönlendiren hocam Prof. Dr. Mahmut Kaşgarlı’ya müteşekkirim.
Tezimin hazırlanışı sırasında bilgisinden istifade ettiğim ve büyük yardımlarını gördüğüm danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Levent Doğan’a teşekkürü bir borç bilirim.
Yine çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen hocalarıma, arkadaşlarıma ve eşim Tuncay Öztürk’e de teşekkür ederim.
Ehet Turdi “Ay Yamġuri” Metin-İnceleme-Dizin Sevgi ÖZTÜRK
ÖZET
Tez konumuz çağdaş Uygur Edebiyatının önemli yazarlarından Ehet Turdi’nin “Ay Yamġuri” adlı romanı üzerinde yapılan, Metin-İnceleme-Dizin çalışmamızdır.
Tezin Giriş bölümünde, Uygur Türkleri ve bugünkü durumları hakkında bilgi verdik. Bu bölümde çağdaş Uygur edebiyatı ve önemli şahsiyetlerine değindik. Giriş bölümünün sonunda Ehet Turdi ve eserleri hakkında bilgi verdik.
Metin bölümünde, Arap harfli Uygur yazısıyla yazılmış olan “Ay Yamġuri” adlı romanın transkripsiyonu yaptık.
Tezin İnceleme bölümü, ses, şekil ve cümle bilgisi başlıklarını içermektedir. Ses bilgisi kısmında kelimelerdeki ses hâdiselerini inceledik. Şekil bilgisi kısmında, isim, fiil, edat, zarf, zamir ve sıfatları inceledik. Cümle bilgisi bölümünde, Uygur Türkçesindeki cümle çeşitlerini metinden örnekler vererek gösterdik.
Dizin bölümünde, isim ve fiil eklerini ilmî metotlarla sıraladık. Çalışmanın sonunda da kaynakça verdik.
Anahtar Kelimeler: Ehet Turdi,
Ay Yamġuri,
Metin, İnceleme, Dizin.
Ehet Turdi “Ay Yamġuri” Text-Analysis(Grammatica)-Index Sevgi ÖZTÜRK
SUMMARY
The study is a Text, Analysis (Grammatica) and Index study on Ehet Turdi’s work of art “Ay Yamġuri”. Ehet Turdi is one of the distinguished personages of modern Uyghur Turkish Literature.
We gave information with Uyghurs and the present state of them in the introduction chapter. In this chapter we gave in an arranged order modern Uyghur Turkish literature and some important personages. At the end of this introduction chapter, we gave an information about the Ehet Turdi and the Works of him.
In the Text chapter the transcription of “Ay Yamġuri”, which was writter in Arabic is made.
The research chapter consist of main headings such as; morphology, phonology and syntax. In phonology chapter we examined the phonological features of word. In the syntax part we examined nouns, verbs, propositions, adverbs, pronouns and adjectives. In the end of this part we stated various sentence type of Uyghur Turkish with the example from the text.
In the index we arranged the noun and verb inflections with in the scientific research.
In the end of the research we gave Bibliography.
Key words: Ehet Turdi,
Ay Yamġuri,
Texst,
Analysis (Grammatica), Index.
KISALTMALAR...iii
GİRİŞ...1
A. Uygur Türkleri...1
B. Çağdaş Uygur Edebiyatı ve Önemli Temsilcileri...3
C. Ehet Turdi...5 İNCELEME...8 I. SES ÖZELLİKLERİ...9 A. Alfabe ve İmlâ...9 B. ÜNLÜLER...12 B.1. Ünlü Uyumu...14 B.1.1. Kalınlık-İncelik Uyumu...14 B.1.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu...15 B.2. Ünlü Değişmesi...15 B.3. Ünlü Düşmesi...19 B.4. Ünlü Türemesi...19 C. ÜNSÜZLER...19 C.1. Ünsüz Değişmesi...19 C.2. Benzeşme...23 C.3. Sertleşme...23 C.4. Yumuşama...23 C.5. Ünsüz Türemesi...23 C.6. Ünsüz Düşmesi...24 C.7. İkizleşme...25 C.8. Tekleşme...25 D. Hece Yutumu...25 E. Hece Kaynaşması...26 F. Yer Değiştirme...26
II. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ...27
A. İSİMLER...27
A.1. Kök İsimler...27
A.2. Türemiş İsimler...27
A.2.1. İsimden Türemiş İsimler...27
A.2.2. Fiilden Türemiş İsimler...32
A.3. Birleşik İsimler...37
A.4. İkizlemeler...37
A.5. İsim Çekim Ekleri...39
A.5.1. İyelik Ekleri...39
A.5.2.4. Yönelme Hâli...42
A.5.2.5. Bulunma Hâli...42
A.5.2.6. Çıkma Hâli...43
A.5.2.7. Vasıta Hâli...43
A.5.2.8. Eşitlik ve Benzerlik Hâli...43
A.5.2.9. Sınırlama Hâli...44
A.5.2.10. Yön Gösterme Hâli...44
A.5.3. Çokluk Eki...44
A.5.4. Aitlik Eki...45
A.5.5. Soru Eki...45
A.5.6. Bildirme Ekleri...46
B. SIFATLAR...47
B.1. Vasıflandırma Sıfatları...47
B.2. Belirtme Sıfatları...49
B.2.1. İşaret Sıfatları...49
B.2.2. Sayı Sıfatları...51
B.2.2.1. Asıl Sayı Sıfatları...51
B.2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları...51
B.2.2.3. Üleştirme Sayı Sıfatları...51
B.2.2.4. Topluluk Sayı Sıfatları...51
B.2.3. Soru Sıfatları...52 B.2.4. Belirsizlik Sıfatları...52 C. ZAMİRLER...55 C.1. Şahıs Zamirleri...55 C.2. İşaret Zamirleri...57 C.3. Dönüşlülük Zamirleri...59 C.4. Soru Zamirleri...60 C.5. Belirsizlik Zamirleri...61 D. ZARFLAR...63 D.1. Yer Zarfları...63 D.2. Zaman Zarfları...64 D.3. Hâl Zarfları...66 D.4. Mikdar Zarfları...69 E. FİİLLER...72
E.1. Türemiş Fiiller...72
E.1.1. Fiilden Fiil Yapan Ekler...72
E.1.2. İsimden Fiil Yapan Ekler...75
E.2. Fiil Çekimi...81
E.2.1. Fiillerde Şahıs Ekleri...81
E.3. Basit Zaman Kipleri...82
E.3.1. Bildirme Kipleri...82
E.3.1.5. Gelecek Zaman...94
E.3.2. Dilek Kipleri...100
E.3.2.1. Şart Kipi...100
E.3.2.2. Emir Kipi...103
E.3.2.3. Gereklilik Kipi...106
E.3.2.4. İstek Kipi...108
E.4. Birleşik Çekim...110
E.4.1. Hikâye...110
E.4.2. Rivayet...116
E.4.3. Şart...120
E.5. Tasvir Filleri...122
E.5.1. Yeterlilik...122
E.5.2. Tezlik...123
E.5.3. Süreklilik...123
E.6. Fiillerin Nezaket Şekli...124
E.7. Soru Eki...125
E.8. Sıfat Filler...125
E.9. Zarf Fiiller...130
E.10. Birleşik Filler...135
F. EDATLAR...142
F.1. Çekim Edatları...142
F.2. Bağlama Edatları...145
F.2.1. Kuvvetlendirme Edatları...151
F.2.2. Karşılaştırma ve Denkleştirme Edatları...153
F.3. Ünlem Edatlırı...155 F.3.1. Soru Edatları...157 F.3.2. Cevap Edatları...158 F.3.3. Gösterme Edatları...161 F.3.4. Seslenme Edatları...161 III. CÜMLE BİLGİSİ...163 CÜMLE...163
A. Yapısına Göre Cümleler...163
A.1. Basit Cümle...163
A.2. Birleşik Cümle...163
A.2.1. Şartlı Birleşik Cümle...163
A.2.2. İç İçe Birleşik Cümle...164
A.3. Bağlı Cümle...165
A.4. Sıralı Cümle...166
B. Yüklemin Türüne Göre Cümleler...167
B.1. Fiil Cümlesi...167
B.2. İsim Cümlesi...167
C. Yüklemin Yerine Göre Cümleler...167
D.2. Olumsuz Cümle...169 D.3. Soru Cümlesi...170 METİN...172 DİZİN...413 SONUÇ...908 KAYNAKÇA...909 EKLER………910
Ar. : Arapça
a. : Arapça
C. : cilt
ç. : Çince
DLT : Besim Atalay, (1986): “Divanü Lugat’it-Türk Dizini”, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ET : Eski Türkçe
ETG : A. Von Gabain (1988): “Eski Türkçenin Grameri”, Ankara, (çev. Mehmet Akalın), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ETŞ : Reşit Rahmeti Arat, (1963): “Eski Türk Şiiri”, Ankara, TTK. Yay.
Far. : Farsça
f. : Farsça
Fr. : Fransızca
KBİ : Reşit Rahmeti Arat, (1979): “Kutadgu Bilig İndeks”, İstanbul, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
mb. : metnimizde bulunmamaktadır
nzş. : nezaket şekli
OA. : Muharrem Ergin, (1988): “Orhun Abideleri”, İstanbul, Boğaziçi Yayınları. r. : Rusça R. : Rusça S. : Sayı s. : sayfa TDK : Türk Dil Kurumu
TKAE : Türk Külütürünü Araştırma Enstitüsü
TT. : Türkiye Türkçesi
TTK : Türk Tarih Kurumu
u. : Uygurca
GİRİŞ
A. UYGUR TÜRKLERİ
“Uygur etnik adı, Bilge Kağan Yazıtı'nda ilk defa 716 yılındaki olaylar sırasında, Uygur İl-teberi’nin ismi vasıtasıyla zikredilmiştir. Çin kaynaklarında ; Hui-hu, Hui-ho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu olarak geçmektedir.”1
“Uygur adının manası ve etimolojisi hakkında çeşitli görüşler mevcuttur. Uygur’un manasının ‘şahin gibi hızla hücum eden, orman halkı’, ‘çukur’ ve Nemeth’e göre de, ‘takip etmek’ten türemiş olduğu; Ebu’l-gazi’de ‘uymak’, ‘yapışmak’ fiillerine dayandığı, Kaşgarlı’da ise, ‘kendi kendine yeter’ manasında kullanıldığı, çeşitli rivayetlerle anlatılmaktadır. Genellikle Uygur’un Uy+gur şeklinde geliştiği, ‘akraba, müttefik’ ve On-Uygur adının da ‘On Müttefik’ten türemiş olduğu yolunda açıklamalarda bulunulmuştur.”2
745 yılında Moğolistan’da kurdukları ilk devlet 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmış ve Uygurlar bu tarihten sonra Tarım Havzası’na yerleşerek Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlık gibi dinleri kabul ederek küçük devletler kurmuşlardır. Kabul ettikleri bu dinlerin de etkisiyle dinî çeviri türünde pek çok eser vermişlerdir. Bu çevirilerde daha çok Soğdça, Çince, Toharca, Sanskrit ve Tibetçeden Uygurcaya çeviriler yapmışlardır. Böylece söz konusu dillerden Uygurcaya birçok yabancı sözcük girmiştir. Çeviri türünde verdikleri bu eserlerin büyük çoğunluğu Soğd yazısından geliştirdikleri Uygur alfabesiyle, az bir kısmı Soğd alfabesiyle, yine az bir kısmı da Mani alfabesiyle yazılmıştır.3
İkinci büyük devletlerini (850-1250) yılları arasında kurmuş ve sürdürmüş olan Uygurların bir bölümü de günümüzde Uygur Özerk Bölgesi dışında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan Cumhuriyetlerinde yaşamaktadırlar. Doğu Türkistan’da yaşayan Uygurların yaklaşık nüfusu 25 milyon4 civarındadır.
Tarihte iki büyük devlet kurmuş olan Uygurlar, günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uygur Özerk Bölgesi (Sinkiang eyaleti)’nde yaşamaktadırlar. Bu bölge 1 milyon 828.418 km²’lik5 bir alana sahiptir.
1 Saadettin Gömeç,(2. baskı): Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Akçağ Basım Yayım, Ankara: s.11-12 2 Saadettin Gömeç(2. baskı): 11-12.
3 Tekin ve Ölmez,(2003): Türk Dilleri, İstanbul: s.26.
4 Sultan Mahmut Kaşgarlı, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, s. 11, İstanbul 2004. 5 Kaşgarlı, 2004: 11.
Çağatay yazı dilinin devamı olarak niteleyebileceğimiz ve Doğu Türkçesi grubuna giren Uygurcanın günümüzde pek çok ağzı bulunmaktadır. Bu ağızlar Kuzey ve Güney ağızları olmak üzere ikiye ayrılır.
“Güney gurubu şu ağızlardan oluşur: 1.Kaşgar-Yerkent ağzı,
2.Hotan-Keriya ağzı,
3.Aksu ya da Maralbaşı-Karaşar ağzı. Kuzey gurubu şu ağızlardan oluşur: 4.Kuça-Turfan-Hami ağızları (Çin’de),
5.Tarançi ağzı (Kazakistan, Kırgizistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da) Bunlardan başka asıl Uygur bölgesi dışında kalan şu ağızlar da vardır: 6.Lobnor ağzı (Lobnor vahasında, Çarhalık ve Miran’da),
7. Hoton (Busurman ‘Müslüman’) ağzı (Batı Moğolistan’da Ubsu-Nur ve Çirgis-Nur gölleri arasında).”1
Başlangıçta göçebe olarak yaşayan Uygurlar, yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur ve şehircilik konusunda gelişmişlerdir. Matbaayı ilk bulan da Uygurlardır.
Tarih sahnesinde kurdukları pek çok küçük devlet Çin’in politikaları ve kardeş kavgaları yüzünden yıkılan Uygur Türkleri günümüzde de Çin’in asimilasyon politikası yüzünden zor günler yaşamaktadırlar. Bunun en büyük sebebi de bölgenin yer altı ve yer üstü zenginlikleri ve önemli coğrafi konumudur. Çin’in tüm baskılarına rağmen Uygur Türkleri kendi kimliklerini ve kültürlerini korumak ve sürdürmek için haklı mücadelelerine devam edeceklerdir.
B. ÇAĞDAŞ UYGUR EDEBİYATI VE ÖNEMLİ TEMSİLCİLERİ
XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın başlarında dünyanın pek çok ülkesinde görülen yenileşme ve bağımsızlık mücadeleleri paralelinde Uygur Türleri de Doğu Türkistan’da “Cedidcilik” 1 (Yenileşme) adı altında bu mücadelelerine hız vermişler ve yeniden millî, manevi kalkınma hamlesinde bulunmuşlardır. Çin’in baskı ve zulmüne karşı başlatılan bu hareket, tabii ki edebiyat sahasına da aksetmiş ve bu mücadeleyi edebî ve fikrî alanda da temsil eden çok sayıda Uygur aydını yetişmiştir.
Bu tarihten itibaren Uygur yazar ve şairleri eserlerinde hürriyet, adalet, demokrasi isteklerini daha bir yüksek sesle dile getirmeye başlamışlardır. Dünyaya verilen bu mesajlar etrafında gelişen çağdaş Uygur edebiyatının başlıca temsilcileri şunlardır:
Bu edebiyatın öncülerinden olan Abdülkadir Abdulvaris Azizi, “Sarf ve Nahvi”, İlm-i Tecvit”, “Kıraat”, “Akaid-i Zürüriye”, “Yaş Ösmürlerge Nasihat” gibi pek çok eser vermiştir.2
Yine şair Kululk Hacı Şevki, şair Mehmet Ali Tevfik, Nemet Helfet, Rozı Mehmet, Helim Satarı, Nezer Hoca gibi birçok yazar ve şair de bu devrin fikirlerini eserlerinde dile getiren aydınlardır.3
1950-1980 yılları arasında Erşiddin Tatlık, Turdi Samsak, Abdülkerim Hoca, Sabıt Abdurrahman, Zariddin Sabır, Sultan Mahmut Kaşgarlı, Muhammedcan Sadık, Doklun Yasınov, Ahmet İgemberdi, Cebbar Ahmet, Mehmet Ali Zünün, Ehet Turdi, Bogda Abdullah, Abdulhamid Sabır, Mırzayıt Kerim, Mamut Zayit, Tursun Ay Hüseyin, Dilber Keyum gibi şairler ve yazarlar şiirleriyle, destanlarıyla ve romanlarıyla ün yapmıştır.4
Yukarıda adını zikrettiğimiz yazar ve şairler dışında ismini sayamadığımız pek çok Uygur aydını bu bağımsızlık mücadelesini eserlerinde dile getirmiştir. Bunların en başta gelenlerinden olan “Abdürrahim Ötkür’ün 1985 yılında yayınlanan “İz” romanı özellikle halkın çok dikkatini çekmiştir. 1912-1944 yılları arasındaki tarihî ve siyasi olayların anlatıldığı bu roman, tarihî gerçekleri su yüzüne çıkarıp Uygur Türklerine cesaret ve millî şuur bahşetmiştir.”5
1 Kaşgarlı, 2004: 94. 2 Kaşgarlı, 2004: 96. 3 Kaşgarlı, 2004: 97. 4 Kaşgarlı, 2004: 107. 5 Kaşgarlı, 2004: 112.
Yazar Zordun Sabir 1983 yılında yayınlanan “İzdiniş” adlı romanında ve şair Mehmetcan Raşiddin 1987 yılında yayınlanan “Cahil” başlıklı destanında Mao devrindeki kültür devrimini yönlendiren dört kişilik çetenin yaptıklarını faş etmek suretiyle, kültür devrimi devresini toplumun en karanlık ve acımasız devri olarak göstermişler ve o devirde cereyan eden zulüm ve haksızlıkları anlatarak, totaliter politikasını şiddetle kınamışlardır.1
1991 yılında Turgun Almas, “Uygurlar”, “Hun Tarihi” ve “Eski Uygur Edebiyatı” isimli üç kitabını yayımlamıştır.2
Sanatçı bir ruha sahip olan Uygur Türklerinin edebiyatında yer alan eserlere hakim olan konu tabii ki Çin baskısına karşı verdikleri mücadele olmuştur. Geçmişten günümüze zengin bir yazılı ve sözlü kültüre sahip olan Uygur Türlerinin gelecekte de pek çok değerli şair ve yazar yetiştirecekleri muhakkaktır.
1 Kaşgarlı, 2004: 112. 2 Kaşgarlı, 2004: 113.
C. EHET TURDİ1
Çağdaş Uygur edebiyatının önemli temsilcilerinden olan Ehet Turdi, 20 Kasım 1940 yılında Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrinde doğdu. 40 yıllık edebî hayatında roman, hikâye, gezi yazısı gibi pek çok türde eserler vermiştir. 1949 yılından 1959 yılına kadar ilk ve orta öğrenimini tamamlamıştır. 1959 yılında Şincan Üniversitesinin Dil-Edebiyat Fakültesinde eğitime başlamış ve 1964 yılında bu okuldan mezun olmuştur. Mezun olduktan sonra “Tarim” gazetesinde yazar olarak çalışmaya başlamıştır. 1989 yılında “Şincan Yazarlar Cemiyeti”nin 1. dereceden yazarı olarak meslek hayatına devam etmiştir.
Yayınlanan ilk eseri 1958 yılında “Tarim” gazetisinde çıkan “Gürüh” isimli hikâyesidir. Bu tarihten itibaren 60’lı yılların ortalarına kadar, “Hayatniñ Başlinişi”, “Deştke Bahar Keldi”, “Küreş Davam Oilidu”, “Azad Zamanemdin Aylinay”, “Bizniñ Evlad” gibi pek çok hikâye yazıp devrin gerçeklerini eserlerinde canlı bir şekilde aksettirmiştir. 70’li yılların sonlarından itibaren aydınların bozgun ve tutsaklık yıllarında başlarından geçen olayları konu alan “Yal…unlu… Yaşli…”, “Merhaba Baġven”, “Mehbus Oizi”, “Ġilġayli… Kişi” vs. pek çok hikâye kaleme almıştır. Özellikle “Merhaba Baġven” hikâyesi edebî yönü güçlü ve tesiri büyük, okuycular tarafından çok beğenilen ve okunan bir eserdir.
Ehet Turdi, devam eden yıllarda da, yine toplumdaki mühim olayları konu edinen eserler vermeye devam etti. Bu eserlerden başlıcaları; “Sina… Meydanidiki Letipe”, “Leyr-ḫoş”, “To……uz Künlük Makan”, “Oizi… İşlar”, “Néme Dégülük”, “Oiyanli… Derya”, “Bahardiki Cudun”, “Muzliġan Yürek”, “Sebiler Paciesi”, “Oaş Bilen Kirpik Arili…ida”, “Elvida Köz Yéşim” adlı hikâyelerdir.
80’li yılların sonlarından itibaren roman denemelerine girişen yazar 1989 yılında ilk romanı olan “Untulġan Kişiler”i okuyucuyla buluşturdu. Bu roman edebiyat camiasında güçlü bir tesir yapmıştır ve yazar bu romanıyla başarılı bir romancı olarak tanınmaya başlamıştır. Bundan sonra yazar asıl enerjisini roman yazmaya yönelterek peş peşe; “Hayat Şunda…”, “Ay Yamġuri”, “Yira…ta Oalġan Muhebbet”, “Sersan Roh”
1 Bu bölümdeki bilgiler yazar Ehet Turdi’nin el yazısıyla yazıp gönderdiği mektubundan ve “Uygur Bugünkü Zaman Edebiyat Tarihi (Ali Mektepler İçün Derslik)” adlı , Şincan Üniversitesi Neşriyatı tarafından 2002 yılında basılan kitaptaki bilgiler özetlenerek oluşturulmuştur.
adlı romanlarını yazıp neşretmiştir. Bu romanlarda yazar devrin ruhunu aksettirmeye özen göstermiş, belge mahiyetinde eserler oluşturmuş ve meseleleri açıkça ortaya koyarak, hayati gerçeklere bağlı kalmış, ruhi dünyayı ifade etmede gösterdiği başarıyla, eserlerini hissiyat ve muhakeme gibi pek çok lirik terkipler ile kaleme almıştır. Bu eserlerin hepsi okuyucu tarafından beğenilmiş ve hak ettikleri değeri bulmuşlardır.
Yazarın bu saydıklarımız dışında şu eserleri de mevcuttur: “Girimsen Yillar” (hikaye), “Behtsiz Seidiye” (tarihî roman), “Oetre”, “Oedimi Şeherdiki Külke ve Yiġa” (piyes), “Gülhan”, “Girimsen Yollar”, “Bir Evliya He……ide Oisse”, “Kün Toġdi”(drama).
Ehet Turdi’nin tezimize konu olan “Ay Yamġuri” adlı romanı tarihî bir romandır. Bu romanda 60’lı yıllardaki tarihî olayları akıl gözüyle ve soğukkanlılıkla değerlendirip, coşkuyla yazmıştır.
Yazar, tarihî belgelere dayanarak yazdığı bu romanında 60’lı yıllarda yaşanan tabii afetin yıkımından, solculuk akımını benimseyen bazı gençlerin maddi ve manevi yönden gördükleri zararları anlatmakta, bu devri aydınlatmaktadır. Yazar aynı zamanda gençlik ateşiyle yanan roman kahramanlarının, türlü sevinç ve üzüntüler içinde geçen hayatlarını anlatmakta, bu zor zamanları lanetlemekte ve kahramanların gençlik baharına medhiyeler düzmektedir.
Yazar, romanında aynı sınıfta okuyan Şevket, A…niyaz, Zayit, Turġun, Seley Oaşan, Badamgül vs. öğrencilerin bu yıllardaki tecrübelerini etkili ve canlı detaylarla süslemek suretiyle aydınlatarak yazmıştır. Bir ekmeği bölüşüp beraber yiyen bu dostlardan zamanla siyasi olayların peşinden gidenler oldu ve dostluklarında çatlaklar oluştu. Zayit dostu Şevket’in, sevdiği kız olan Badamgül’e olan aşkı günden güne artar ve namertliği ele alarak, komnist siyasi partinin lideri Havaz Beḫti ile dostluk kurup, eski dostlarına sırtını döner. Memleketi Çöçek’e gidip hasta annesini ziyaret eden dostu Şevket’in hapse atılmasını fırsat bilip sevdiği kızın namusuna dokunan Zayit, bu yaptığının ortaya çıkmasından korkar ve Havaz Beḫti’den yardım ister. Havaz Beḫti de suçu, intikam almak peşinde olduğu, okulun hocalarından Selim Efendi’nin üzerine atmasını söyler. Bu konuda Badamgül’ü ikna eden Zayit ona Selim Efendi hakkında şikâyette bulunduğu bir yazı yazdırır ve imzalatır. Zayit’in yalvarışlarına ve tatlı sözlerine kanan Badamgül işin akibetini düşünmeden bunu kabul eder. Selim Efendi uğradığı bu iftira sonucunda öğretmenlikten atılır ve amelelik yapmaya başlar. Zayit bu
olayda kendini temize çıkardıktan sonra Badamgül’ü terk eder. Vicdan azabından yüreği parça parça olan Badamgül yağmurlu bir gecede geride bir intihar mektubu bırakarak, üzerine benzin döküp kendini yakmak suretiyle feci bir şekilde can verir. Bu yağmurlu geceyi aydınlatan bu feci ateş bütün öğrencilerin yüreğini yakar. Kahpe feleğe, sisli devre, taş yürekli riyakarlara okunun bedduara göğe kadar ulaşır.
Yukarıda özetlediğimiz kötü olayların karşısında, romanın bir bölümünde de diğer kahramanlardan olan A…niyaz’ın Ġunçe…iz’a olan saf ve temiz sevgisi anlatılmaktadır. Yine okulu bırakıp giden Turġun’un arkadaşlarına yazdığı mektuplar vasıtasıyla savaş altında bulunan Güney Şincan köylerinin durumu hakkında, okuyucuya bilgiler verilmektedir.
Kısacası “Ay Yamġuri” romanı, Uygur Türklerinin tarihî geçmişinin belli bir kesitini başarılı bir şekilde açıklayarak, etkili tasvirleriyle okuyucuyu memnun etmiştir.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki etkili üslubu ve akıcı anlatımıyla bu eser Uygur edebiyatında çok da işlenmemiş bir konu olan öğrencilerin hayatını gözler önüne sermiştir. Uygurların 60’lı yıllardaki toplumsal ve siyasi hayatlarını da aydınlatması açısından ayrıca bir öneme haizdir.
I. SES ÖZELLİKLERİ A. ALFABE VE İMLÂ
Yaklaşık 15. yüzyıla kadar Uygurların pek çok alfabe kullandıklarını görüyoruz. Köktürk, Soğd, Uygur ve Arap alfabeleri Uygurların kullandığı değişik yazı sistemleridir.1
Uygurların Irk Bitig adlı fal kitabını yazdıkları Köktürk alfabesi 38 harf ya da işaretten oluşmaktaydı. Runik yazı diye de adlandırılan bu yazı yukarıdan aşağıya ya da sağdan sola doğru yazılmaktaydı. Uygurlar tarafından pek de uzun bir süre kullanılmayan bu yazı ilk kez Kara Balgasun anıtında kullanılmıştır. Bu alfabe sonraki devredeki Uygur harfleriyle eştir. Uygur Türklerinin bu alfabeyi kullanmalarının sebebi sadece din değişikliği olmayıp, aynı zamanda Soğdların bozkırdaki ticari faaliyetleriyle de büyük ilgisi vardır.2
XVII. yüzyıldan XVIII. yüzyıl başlarına kadar kullanılmış olan Uygur alfabesi Soğd alfabesinin gelişmiş ve işlek bir hâle gelmiş şeklinden ibarettir. 4 ünlü 14 ünsüz harften oluşur. Sağdan sola doğru yazılır. Kutadgu Bilig’in Viyana nüshası ve Atabetü’l Hakayık’ın en iyi nüshası Uygur yazısı ile kaleme alınmıştır. Uygur alfabesi ile yazılan en önemli eserler arasında Altun Yaruk, Sekiz Yükmek, Prens Kalyanamkara ve Papamkara sayılabilir.3
Uygur Türkleri daha sonraki yıllarda Arap alfabesini kullanmışlardır. Arap alfabesi Türkçenin ünlülerini karşılamaya yeterli bir alfabe değildir. Ünlüler için yalnızca üç harfi mevcuttur. Günümüzde de Arap harfli Uygur yazısını kullanan Uygur Türkleri, bu alfabeye “p, ç, j, g” harflerini de dahil etmişlerdir. Divanu Lugati’t-Türk’ü Kâşgarlı Mahmut bu alfabe ile yazmıştır.4
1930’lu yıllara kadar Çağatay Türkçesini kullanmış olan Uygur Türkleri bu tarihten sonra, Ürümçi (Urumçi) ağzını merkez kabul eden Kâşgar, Aksu, Kumul, Turfan ve İli vilayetlerinin ağızlarıyla birlikte Uygur Türklerinin tamamına yakınının dilini içine alan “merkezî şiveyi” edebî dil hâline getirmişlerdir.5
1936 yılında bünyesine yeni harfler eklenen Arap harfli Uygur yazısı, 1951 yılına gelindiğinde Uygur Türkçesinde ses karşılığı olmayan harfler çıkartılarak kullanılmaya devam edilmiştir. 1952-54 yıllarında ise bazı harfler ilave edilerek ve sesli harfleri ayırabilmek için bazı işaretler eklenerek kullanılan Arap harfli Uygur yazısında 1983 yılında da bir değişiklik yapılmıştır.6
1983 yılında son şekli verilen bu alfabede 32 harf bulunmaktadır (a, b, c, ç, d, e, é, f, g, ġ, h, ḫ, i, j, k, …, l, m, n, ñ, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z). Bu alfabede ünlülerin kullanımı işaretlerle ayrıldığı için kullanımda bir karışıklık söz konusu değildir. Uygur Türkçesinde “ı” sesi kullanılmamış, onun yerine “i” sesi tercih edilmiştir.
Biz incelediğimiz eserde rastladığımız bazı imlâ özelliklerini şöylece sıralayabiliriz:
1 Saadettin Gömeç, 2.baskı: 84.
2 Ahmet Caferoğlu, (1984): Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul: s.164-165 3 Süer Eker, (2003): Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara: s.129
4 Eker, 2003: 130.
5 Rıdvan Öztürk, (1994): Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK yayınları, Ankara: s.1 6 Kaşgarlı, 2004: 47.
Uygur Türkçesinde Farsça tamlama “i”si ile atıf vavı kendinden önceki kelimeye birleşik olarak yazılmıştır.
balayi apet 159/23 duayi selam 89/13 keddi kamet 1/12
emri merup…a 117/11
tünü gün 305/02
sehrayi …iyamette 328/15
Arapçadaki “ î ” nispet eki yerine “iy” eki kullanılmıştır. cenubiy < A. cenubî 166/11
cismaniy < A. cismanî 132/03 ebediy< A. edebî 150/16 eḫla…iy< A. ahlakî 95/09
ictimaiy <A. ictimaî 300/21 ilahiy <A. ilahî 364/07 tasadipiy <A. tesadüfî 184/20
Uygur Türkçesinde soru eki “mu”dur ve kelimeye bitişik olarak yaşılmıştır. éġirmu? 223/08 …alarmenmu? 41/14 emesmu? 221/14 ötmidimmu? 220/04 yaridimu? 347/08 ketmekçimu? 172/17 yalġanmu? 53/06 oḫşaptumu? 31/23 …aldiñizmu? 52/02 démekçimu? 382/04 bolarmu? 323/01 şunda…mu? 211/13
Uygur Türkçesinde edatlar kelimeye bitişik olarak ya da kısa çizgiyle ayrılarak yazılmıştır. senmuze 37/14 saldi-de: 10/20 köydürüvétiptu-de? 140/10 dédi-de 178/14 sinaydikenmiz-de! 309/12 tépiptu-de 230/15 …ariġina 317/04
iş…u 84/23 keldu……u 127/11 içsek…u 275/10 …oymaysizġu 98/11 sözleştiġu 102/09 teyyarli…niġu 272/08 Şevketniñmu 2/12 közliridinmu 2/24 memnu 63/20 bizmu 306/14 özimu 237/09 yira…tinla 6/16 yenila 37/01 lepildevat…anli…inila 158/04 bilenla . 204/22 …alsiçu? 18/13 sizniñçu? 20/18 bizdiçu? 42/04 egeşküçiliriçu?... 299/03 aldiñizma… 302/01 turdiñizma? 22/13 –Rastma? 347/18 dédiñizma? 347/19
Çin’de Kullanılan Kazakistan’da Kullanılan
Alfabe Alfabe
Tablo:11
Arap Alfabesi Latin
Sonda Ortada Başta
Latin Kiril A ﺎ ﺎ ﯪ A А а B ﺐ ب ﺒ ﺏ B Б б C ج ﺞ ﺠ ﺠ C Җ җ Ç ﭻ چ ﭽ چ Ç Ч ч D ﺪ ﺪ د D Д д E ﻪ ﻪ / ﮦ ﯬ E Е е É ﯶ ﯥ ﯧ ﯸ É Ə ə F ف ﻒ ﻔ ﻓ F Ф ф G ﮓ گ ﮕ ﮔ G Г г ġ ﻎ غ ﻐ ﻏ ġ Ғ ғ
H - ﻬ ه H Һ һ X ﺦ خ ﺨ ﺥ X X х İ ﻰ ﯩ ﯻ İ И и J ﮋ ژ ﮋ ژ J Ж ж K ك ﻚ ﮑ ﮐ K К к Q ﻖ ق ﻘ ﻗ Q Қ қ L ل ﻞ ﻠ ﻝ L Л л M ﻢ م ﻤ ﻡ M М м N نﻦ ﻨ ﻥ N Н н ñ ﯔ ڭ ﯖ ﯕ - ñ Ң ң O و ﻮ ﻮ و ﯮ O О о Ö ۆ ﯚ ﯚ ۆ ﯲ Ö Ө ө P ﭗ پ ﭙ پ P П п R ر ﺮ ر ﺮ ر R Р р S ﺲ ﺴ ﺱ S С с Ş ﺶ ﺸ ﺵ Ş Ш ш T ﺖ ت ﺘ ﺕ T Т т U ۇ ﯘ ﯘ ۇ ﯰ U У у Ü ۈ ﯜ ﯜ ۈ ﯴ Ü Ү ү V ﯟ ۋ ﯟ ۋ ۋ V В в Y ﻲ ﻴ ی Y Й й Z ز ﺰ ز ﺰ ز Z З з Şç Щщ Ts Ц ц Ya Я я Yo Ё ё Yu Ю ю kesme ve inceltme Ь B.ÜNLÜLER
Uygur Türkçesinde 8 ünlü bulunmaktadır. Bunlar; (a, e, é, i, o, ö, u, ü) ünlüleridir. Bunlardan “e” ünlüsü Türkiye Türkçesine göre daha açık, geniş bir ünlü
iken, “é” ünlüsü daha kapalı, dar bir ünlüdür. “Genel olarak Türkçede, dokuzuncu bir ünlü olarak varlığı kabul edilen ‘kapalı é’ sesinden ‘i’ye veya ‘i’ sesinden ‘e’ye geçişin bir safhasıdır. Son hecede kullanılmayan bu ünlünün “a” ve “e”nin zayıflamasıyla da ortaya çıktığı düşünülmektedir.”1
kéçilik 19/24 …étim 72/25 …éni 347/25 kéreklik 318/15
Uygur Türkçesinde yazı dilinde “ı” sesi kullanılmaz. Bu ses yalnızca ağızlarda kullanılır. Alfabede de “ı” ve “i” sesleri tek bir işaretle gösterilmiştir.
Bu lehçede çok heceli kelimelerin son hecesindeki “a” ve “e” sesleri, o kelime bir ek aldığında “i” sesine dönüşür.
aşḫana>aşḫani-da 26/05 bahane>bahani-da 251/20 divane>divani-ġa 204/09 ḫane>ḫani-sidiki 365/15 kutupḫana>kutuphani-ġa 121/15 …ebre>…ebri-si 88/20
Uygur Türkçesinde asli şekli “açık e” ile olan kelimenin “i” ve “kapalı é”ye dönüşmüş şekliyle kullanılışları mevcuttur.2
i-ken 48/21 <EU. er- i-ken-likini 7/10 <EU. er-
kiyim 398/22 <EU. kedim çik- 56/19 <çek-
kérek 350/11 <EU. kerek bézek 177/10 <EU. bezek
Bu lehçenin ayırt edici bir özelliği daha vardır ki; ünlüsü a ve e olan tek heceli kelimeler, “i” ile başlayan bir ek aldıklarında, “a” ve “e” nin “kapalı e”ye dönüşmesidir.3 can > cén-i 123/07 bel >bél-i 205/18 yat->yét-ip 133/11 baş>béş-idiki 214/19 men>mén-iñ 113/11 sen>sén-iñ 158/23 de->dé-gen 140/22 sal- >sél-ip 191/13
1 Levent Doğan: Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, (baskıda).
2 Levent Doğan (2000): Zunun Kadiri Gunçem (Metin-İnceleme-Dizin), T.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Edirne: s.185
…al- >…él-işini 34/13 çek->çék-iş 103/06
B.1. Ünlü Uyumu
B.1.1. Kalınlık-İncelik Uyumu
Uygur Türkçesinde kalınlık-incelik uyumunu bozan bazı ekler olduğundan bu uyum tam olarak uygulanmamaktadır. Bu kural ince ünlüyü ince ünlünün, kalın ünlüyü kalın ünlünün takip etmesi olayıdır. Metnimizde bu kurala uyan bazı kelimeleri şöyle sıralayabiliriz: aylanduruş 427/15 ayallarġa 106/03 boşaş…an 98/03 ciyekliri 5/07 çi…iriş 293/02 eksiyetçi 96/08 gevdisini 79/16 igisi 159/13 kökke 19/21 kökrekke 422/13 körünüşler 102/03 mevsümniñ 333/11 meynetçiliktin 162/17
Metnimizde bu kurala uymayan bazı kelimeleri de şöyle sıralayabiliriz: …oşu…larni 306/12 körülidiġan 349/06 minmeydu 191/07 ketkenlermu 170/14 ketsemla 173/21 kélivatattim 385/10 kétiptu 17/26 körünmeyvatidu 29/20 kötürdu… 200/21 kötürüşüñlarni 9/10 miḫliniş…a 222/02 öginivat…an 4/21 ölsun 132/16 ötüñlar 8/20 kélivatimen 31/10 …uça…laşti 259/07 ravanli…idin 313/12
B.1.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu
Bu kurala göre eğer bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü varsa ondan sonra gelen hecelerde de düz ünlüler, eğer ilk hecede yuvarlak bir ünlü varsa onu takip eden hecelerde ya düz geniş ünlüler ya da dar yuvarlak ünlülerin bulunması gerekir.
Metnimizde bu kurala uyan birkaç örneği şöyle sıralayabiliriz:
…oydum 122/25 …uruluş 177/13 …ut…uzdum 172/18 püküp 102/07 açli…ni 234/17 anlinividi 255/04 arilap 382/19 avazsiz 273/18 ayrimçe 404/06 azabli… 44/01 basma…çidek 293/13 çaçritip 244/04 çalva…iġandek 210/02 eceblinerlik 181/12 kökürüp 122/02 kötürüşüp 32/26 müñgüzlük 184/01
Uygur Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozan bazı ekler mevcuttur. Bu ekler: şahıs ekleri, iyelik ekleri, yönelme hâli eki, ilgi hâli eki ve görülen geçmiş zaman ekidir. Metnimizde yukarıda saydığımız eklerin eklenmesiyle düzlük-yuvarlaklık uyumu dışında kalan bazı kelimeler şunlardır:
körünüşi 267/08 kötürülgili 424/21 maşinilarniñmu 186/18 ösidu 226/18 …olumdin 85/26 timkinleştürüp 418/13 kördi 187/02 B.2.Ünlü Değişmesi:
Bir kelimede bulunan ünlülerden birinin başka bir ünlüye dönüştüğü görülür. Bu dönüşmede en büyük etken, sonra gelen ünlünün öncekini etkilemesidir.1
i<e değişmesi:
İki veya daha fazla heceli kelimelerin ikinci veya daha sonraki heceleri, açık orta hece durumuna geçince, bu hecelerdeki e ünlüsü i’ye döner:2
1 Öztürk, 1994 : 9. 2 Öztürk, 1994: 12.
mertive < Ar. mertebe 98/05 munasivet < münasebet 176/15 içkiri < EU. içgerü 99/05
e<i değişmesi:
Bazı iki heceli Türkçe kelimelerin dar ünlüyle biten ikinci hecesindeki ünlünün genişlediği görülür:1
alte < EU. alti 15/10
yette < EU. yeti, DLT yéti, yetti 42/01
yigirme < EU. yigirmi, DLT yigirmi, yigirme 240/10 ket- < EU. kit-, DLT kit-, KBİ. kit- 295/21
a<i değişmesi
toġra < EU. toġri-toġru, KBİ. toġru 106/23 cahan < Ar. cihan 148/03
a<ı değişmesi
a<ı değişmesinde ünlü genişlemesi hadisesi görülür. yaġaç < EU. ıġaç, DLT yıġaç, KBİ. yıġaç 205/22
…amça < EU. …amçı, KBİ. …amçı, DLT kamçı 94/25
o<u değişmesi
Daha çok yabancı dilden geçen kelimelerde görülen bu ses olayında kelimenin ilk hecesindeki “o” sesi “u”ya dönüşmektedir.
oyġan- < EU. udunma… 182/26 dozaḫ < Far. dûzaḫ 428/10 ho…u… < Ar. hu…u… 116/08 roh < Ar. rûh 392/03
ö<u değişmesi
göş < Far. gûşt 382/17
ö<ü değişmesi
Genellikle yabancı dilden geçmiş kelimelerin ilk hecesindeki “ü” sesi “ö” sesine dönüşmektedir.
höküm < Ar. hükm 44/11 hökümet < Ar. hükûmet 146/13
gözellik < EU. güzellik 19/10
a<u değişmesi
sora… “soru, sorgu” < DLT soruġ 374/05 yoġan “büyük” < DLT yoġun 17/21
e<ü değişmesi
söñek < EU. süñük, ETG siñük, DLT süngük, KBİ. süngük 29/02
i<u değişmesi
çivi… < EU. çubu…, DLT çıbık 110/14
i<ü değişmesi
tülki < EU. tilkü, DLT tilkü, tilki, KBİ. tilkü 317/19 tömür < EU. temir, DLT temür, KBİ. temür 23/10
o<a değişmesi
İlk hecedeki “a” ünlüsü, ikinci hecedeki “u” ünlüsünün etkisiyle “o”ya döner. ḫotun < EU. …atun, DLT katun 146/11
dora < F. daru 270/19
nomus < A. namus 231/18
yoru… < ETG. yaru…/yaro…, DLT yaruk, KBİ. yaru… 170/09
ö<e değişmesi
tömür < EU. temir, DLT temür, KBİ. temür 356/03 töge < EU. teve, DLT teve, tewe 170/19
öy < EU. eb-ev, DLT ew, KBİ. ev 49/19 ötük < EU. etük, DLT etük, KBİ. etükçi 70/07
ü<i değişmesi
Yuvarlaklaşma hadisesi görülmektedir.
tüv < EU. tip, DLT tüb, KBİ. tüp 336/14
u<ı değişmesi
Bu ses değişikliğinde yuvarlaklaşma hadisesi görülmektedir. batur < Far. bahâdır 225/09
sunu… < KBİ. sınu…, DLT sınuk 41/05
o…u- < ETG o…ı- 202/06
e<a değişmesi
Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan geçmiş kelimelerin hemen hepsinde “a” sesi “e” ye dönüşmüştür.
meġrur < A. maġrur 101/01 terep < A. taraf 180/10 eḫla… <A. aḫla… 47/22 eceba < A. acebâ 180/16 ruḫset < A. ruḫsat 10/24 muhebbet <A. muhabbet 14/02
a<e değişmesi
haman < F. hemân 155/11 cinaza < A. cenâze 125/23 caza < A. ceza 53/17 cavab <A. cevab 45/11 é<a değişmesi
Bünyesinde a ünlüsü mevcut olan, kapalı tek heceli kelimeler ek alarak açık hece durumuna geçince, “a” ünlüsü “é”ye dönüşür.1
béşida < baş 74/17
yézip < yaz- 8/23
nénimu < Far. nan “ekmek” 386/06
étim < at 86/26
Eski Uygur Türkçesinde “a” ile telaffuz edilen bazı kelimeler Yeni Uygur Türkçesinde “é” ile telaffuz edilmektedir.
…élin < EU. …alın, DLT kalın 50/19 éġir < EU. aġır, KBİ. aġır 16/07 éri… < EU. ar…, DLT arık 17/07 béli… < EU. balı…, KBİ: balı… 246/10 éġiz < EU. aġiz, KBİ. aġız 22/17
é<e değişmesi
e ünlsü ile oluşturulmuş ve kapalı tek heceli kelimeler, üzerlerine ek alarak açık heceli duruma geçtiklerinde, ilk hece ünlüsü “é”ye dönüşür.
méni< men 19/23 yéri < yer 289/07 ésimge < es 55/12 bérildi < ber- 212/19 1 Öztürk, 1994: 9.
é<i/ é<î değişmesi
Yabancı dillerden geçen kelimelerin ilk hecesindeki “i”ler “é”ye döner. héç < Far. hîç 29/20
lékin < Far. lîkin 37/06 méhman < Far.mihmân 187/07 étibar < Ar. itibâr 310/19 éhtiyat < Ar. ihtiyat 169/14
B.3. Ünlü Düşmesi
Vurgusuz Orta Hece Ünlüsünün Düşmesi:
İkinci hecelerinde dar ünlü “i, u, ü” bulunan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirilirse vurgusuz orta hece ünlüsü düşer.
aġzi < aġiz 29/05 baġrida < baġir 384/12 boynidiki < boyun 12/23 …arni < …arin 78/02 …oynida < …oyin 152/24 ornidin < orun 60/06 B.4. Ünlü Türemesi
Arapçadan girmiş olan ve iki ünsüzle biten pek çok kelime, Uygur Türkçesine uydurularak bu iki ünsüzün arasında bir ünlü türetilmiştir.
isim < Ar. ism “isim, ad” 111/18
mülük < Ar. mülk “ev” 162/14
rehim < Ar. rahm “acıma, esirgeme” 318/06
ömür < Ar. ömr “ömür, hayat” 39/19
mücimel< Ar. mücmel “kısa ve az sözle anlatılmış, öz” 408/10 …ebre < Ar. kabr “kabir, mezar” 88/20
C.ÜNSÜZLER
Alfabe ve bölümünde de belirttiğimiz gibi, Uygur Türkçesinde 24 ünsüz bulunmaktadır. Bu ünsüzler içinde Türkiye Türkçesinin yazı dilinde bulanmayıp, yalnızca ağızlarda yaşayan “ḫ, …, ġ, ñ” ünsüzleri olmak üzere dört ünsüz daha vardır.
C.1. Ünsüz Değişmesi
Eski Uygur Türkçesini de göz önüne alarak incelediğimizde, Yeni Uygur Türkçesinde aşağıda sıraladığımız ünsüz değişmelerine rastlamaktayız. Ünsüz
değişmelerini gösterirken zaman zaman Türkiye Türkçesindeki örnekleriyle de karşılaştırma yapma yoluna gittik.
m-<b- değişmesi
Kelime başındaki “m”nin “b”’ye dönüşmesi hadisesidir. muz < buz ETŞ-EU. muz, DLT buz 158/13
men< TT. ben 18/21
meñgü < OA beñgü, EU. mengü 7/18
min- < OA bin- 316/18
miñ < OA biñ, EU. bing-ming 29/13
ç-<s- değişmesi
İlk hecesi s ünsüzü ile başlayan ve ç ünsüzü ile biten kelimelerde gerileyici ünsüz benzeşmesi yoluyla “s” ünsüzü “ç”ye dönüşür.
çaç < EU. saç 161/11
çaç- < EU. saç- 156/16
çaçra- < EU. sıçra- 83/10
çaş…an < EU. sıç…an, DLT sıçgan 338/03
p-<b- değişmesi
Yeni Uygur Türkçesinde kelime başında Eski Uygur Türkçesinin aksine “b” ünsüzü yerine “p” ünsüzü tercih edilmiştir.
pürüştür- < EU. bur- 10/07 pütüklük < EU. bitikli 23/10 pütün < EU. bütün, DLT bütün 64/16 püt- < EU. büt- 334/21 piça… < EU. bıça… 138/19 patur- < EU. batur- 122/07 pat- < EU. bat-, DLT bat- 137/22
p-<f-/-p-<-f- değişmesi
Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan girmiş kelimelerde görülür. pacie < Ar. fâcia 73/06
pe…et < Ar. fa…at 51/04 per… < Ar. far… 195/05 palaket < Ar.felaket 63/02
piġan < Far. fiġan 70/24 pikir < Ar. fikr 81/23 pitne <Ar. fitne 68/06
ç-<t- değişmesi
Kelime başındaki “t” ünsüzü “ç”ye döner.
çiş < EU. tiş, TT. diş 199/25 çüş < EU. tüş, TT. düş 184/06 çüş- < EU. tüş-, TT. düş- 184/19 çüşen- < EU. tüşün- , TT. düşün- 82/09 çüşençe < EU. tüşünçe, TT. düşünce 61/04
-v-<-b- değişmesi
Yabancı dilden giren kelimelerde görülen bu ses hadisesinde, iç seste bulanan “b” ünsüzü “v”ye dönüşür.
ḫever < Ar. ḫaber “haber” 35/04 seveb < Ar. sebep “sebep” 86/22
simvol < sembol “sembol, şekil” 209/14
elvette < Ar. elbette 45/12
yolvas < yolbars “kaplan” 69/09 munasivet < Ar. münasebet “ilgi, yakınlık, bağ” 83/18 mertive < Ar. mertebe “derece” 155/13
lev < Far. leb “dudak” 141/20
-y-<-d- değişmesi
…ayġu < DLT kadgu, TT. kaygı 80/15 kéyin < EU. kidin “sonra” 297/14 kiyim < EU. kedim, TT. giyim 73/09 ayaġ < EU. ada…, TT. ayak 105/14
g-<k-/-ġ-<-…- değişmesi
uy…u < EU. udı- 132/11 …oy- < EU. …od-/…oy- 218/08 …uyruġ < EU. kudruk 302/16 ḫ-<…-/ -ḫ-<-…- değişmesi
Bu ses hadisesi hem kelime başında hem kelime ortasında görülmektedir. ḫotun < EU. …atun 264/25
téḫi < EU. ta…ı 172/18 oḫşa- < EU. o…şa- 394/05 doḫturḫani < Fr. doktor 188/11
d-<t-/-d-<-t- değişmesi
de- < EU. te-, ti- 51/24 déñiz < KBİ. teñiz 108/01
kündüz < EU. küntüz, DLT. küntüz/kündüs 190/26
-s<-z değişmesi
pütmes < EU. bütmez 235/03 bolmas < EU. bolmaz 325/17 tügimes < EU. tükümez 151/05 …ilmas < EU. …ilmaz 207/13
c-<y- değişmesi: metnimizde cür- şeklinde kullanışların yanı sıra fiil yür- şeklinde de mevcuttur.
cür- < EU. yürü- 255/11
-g-<-v- değişmesi
töge < EU. teve < tebi 170/19
-k-<-ġ- değişmesi
aka < EU. aġa 142/23
-y<-v~b değişmesi
öy < EU. eb, ev 230/17
-v<-p değişmesi
kövrük <DLT köprüğ 127/10 ġ-<ñ- değişmesi
yalġuz < DLT yalñuz, KBİ. yalñus 100/01
s-<ç- değişmesi
sizi… < EU. çizi… 64/07 çüçük < EU. süçüg, KBİ. süçig 415/22
C.2. BENZEŞME:
Yan yana gelen veya biraz aralıklı olarak bir arada bulunan ünsüzlerden biri diğerine tesir ederek kendine benzetir. Önceki ünsüz sonrakine tesir etmişse ilerleyici benzeşme, sonraki ünsüz öncekine tesir etmişse gerileyici benzeşme vardır.1
çaç < saç 161/11 caca < ceza 417/03 …immet < …ıymet 221/11 çüçük < süçig 384/14 çömüç < çömüş 179/21 C.3. SERTLEŞME
Asli şekilde sonu –ġ ve –g ile biten birden fazla heceli kelimelerin sonundaki -ġ ve –g ünsüzleri, sert karşılıkları olan -… ve –k ünsüzlerine dönüşmüştürr.2
ölük < ölüg 119/19 séri… < sarıġ 337/23 tirik< tirig 218/02 …atti…< …atıġ 148/10 kiçik< kiçig 29/17 C.4. YUMUŞAMA
Türkçe kelimelerin sonundaki “-k” ve “…” ünsüzleri, kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, yumuşayarak “-g-” ve “-ġ-” şeklini alır.
ayiġ-i < aya… 337/24 çiriġ-ini < çira… 349/02 dimiġ-ini < dima… 371/22
C.5. Ünsüz Türemesi
Uygur Türkçesinde ünlü ile başlayan veya biten kelimelere h, y ünsüzlerinin getirildiği görülür (Nisbet “î”si yanına “y” sesi getirilmektedir).3
harpi < Ar. arefe 253/13 harak < Ar. ‘arak 204/25 harava < Ar. ‘araba 73/12
yaġaç < ıġaç 25/22 yiġla- < ıġla- 295/22 yira… < ira… 339/06 1 Öztürk, 1994: 16. 2 Öztürk, 1994: 16. 3 Doğan, 2000: 200.
he…i…iy < Ar. ha…ikî 211/26 herbiy < Ar. harbî 50/25
C.6. Ünsüz Düşmesi
Ele aldığımız metinde, kelime başında, ortasında ve sonunda aşağıda sıraladığımız ünsüz düşmesi olayları görülmektedir.
-h düşmesi Alla < A. Allah 145/15 hemra < A. hemrah 209/16 inşaalla < A. inşallah 228/07 -r- düşmesi ögen- < ögrenmek 67/17 …utuluş < …urtuluş 231/01 töt < tört 268/11 topa… < topra… 211/11 …éşiñġa < …arşına 233/09 …utul- < …urtul- 27/16 etiyaz < ertiyaz 70/17 öget- < ögret- 110/02 -t düşmesi
vaḫ < Ar. va…it 146/07
dereḫ < Far. diraht “ağaç” 246/08 ras < Far. rast “doğru) 397/15 işare < Ar. işaret 121/18
-l- düşmesi boptu < boluptu 171/19 …iptu < …iliptu 80/13 …aptimen < …aliptimen 333/24 …apsiz < …alipsiz 33/15 -b- düşmesi
tova < Ar. tevbe “tövbe” 326/09 -ġ-/-g-; -ġ/-g düşmesi
…éri < EU. …arıġ 232/19 kérek < EU. kergek 248/26
-v- düşmesi
dölet < Ar. devlet 151/14
-y- düşmesi
pimaniñ < Ar. peyman “yemin” 272/24
C.7. İKİZLEŞME
Uygur Türkçesinde bazı kelimelerde bir ünsüzün ikileştiği görülür.1
uşşa… < uşa… 122/24 issit- < ısıt- 354/04 to……uz < to…uz 150/19 aççi… < açıġ 222/25 sekkiz < sekiz 414/16 ikki < iki 190/20 yette < yiti 287/01 …atti… < …atıġ 400/18 ellik < elig 163/02 neççe < neçe 155/20 C.8. TEKLEŞME
Yabancı dillerden girmiş olan çok az kelimede aynı cins iki ünsüzün tekleştiği görülür.2
ehmiyet < ehemmiyet 269/09
hakimiyit < hakimiyyet 167/02
D.HECE YUTUMU
Bazen art arda gelen ve benzer sesler taşıyan hecelerden birinin zamanla eriyip kaybolması sonunda, hece düşmesi veya hece yutulması dediğimiz olay meydana gelir.3
mavu < mana bu “bu, işte bu” 94/03 avu < mana o “o, işte o” 113/20 soġ < soġu… “soğuk” 186/24
1 Öztürk, 1994: 20. 2 Öztürk, 1994: 21. 3 Öztürk, 1994: 23.
E.HECE KAYNAŞMASI
Hece kaynaşması, sonu ünlü ile biten bir kelimenin, ünlü ile başlayan bir kelimeyle veya sonu ünsüzle biten bir kelimenin ünsüzle başlayan bir kelime ile birleşmesi esnasında meydana gelir. Bu kaynaşma neticesinde bazı ünlülerin ve ünsüzlerin düşmesi sebebiyle kelimelerdeki hece sayısı azalmaktadır.1
…ayda < …aysı yerde “nerede” 203/24 to…sen < to…uz+on “doksan” 45/06 ekir- < élip kir- (getirmek) 209/19 apar- < élip bar- (götürmek) 297/26 ekel- < élip kel- (getirmek) 199/22 nerse < ne+erse 16/18
…aptu < …elip turur 263/03
F. YER DEĞİŞTİRME
Bazı kelimelerde ünsüzlerin yer değiştirmesi hadisesidir. yaldama < yadlama 73/14
torġay < toyġar 59/17
II. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ A. İSİMLER
İsimler canlı, cansız bütün varlıkları ve mefhumları tek tek veya cins cins karşılayan; varlıkların ve mefhumların adları olan kelimelerdir.1
İsimleri; kök isimler, türemiş isimler ve birleşik isimler olarak sınınflandırabiliriz.
A.1. Kök İsimler
Hiçbir yapım eki almamış olan kök halindeki isimlerdir. Şevket 2/05 ata 145/05 at 62/06 öy 100/03 boran 133/04 hökümet 308/07 taş 18/12 dereḫ 32/02 oyun 60/18 toy 146/05 Özbek 121/15 ceñ 235/06
A.2. Türemiş İsimler
Türk dili kelime türetme usulleri yönünden zengin bir dildir. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede türetme yoluyla isimlerden isim ve fiillerden fiil yapılabilmektedir. Aşağıda isimden türemiş isimleri ve fiilden türemiş isleri metnimizden tespit ettiğimiz örneklerle vermeyi uygun görüyoruz.
A.2.1. İsimden Türemiş İsimler
İsim kök ve gövdelerinden türetme usulüyle yapılmış isimlerdir.
-lik, -li…, -lu…, -lük:
İsimlerden yer, meslek, topluluk isimleri, mücerret isimler ve sıfat yapar.
…evet-lik “katlı” 1/17
best-lik “boylu poslu, yapılı 2/18 mevsüm-lük “mevsimlik” 11/22
nur-lu… “nurlu” 6/19
çiray-li… “güzel, güzellik” 5/03
-siz:
Olumsuz sıfatlar yapan bir ektir. yé…im-siz 24/13 tuyu…-siz 24/23 eḫla…-siz 25/15 ġem-siz 30/02 ümid-siz 29/22 -çi:
İsimlerin sonuna gelerek meslek isimleri yapar. yetek-çi-si 50/16 yalġan-çi-li… 40/12 sipager-çi-lik 52/03 sot-çi 52/07 o…uġu-çi 58/23 o…ut…u-çi 61/15 -çan:
Bir işe yatkınlığı ve uygunluğu ifade eden bu ek sıfat yapmada kullanılır. oy-çan 74/22 ḫiyal-çan 100/21 sevr-çan 128/16 iş-çan 145/26 köyüm-çan-liri 107/17 kesip-çan-li…i 107/18 -ça, -çe:
Eşitlik eki olarak kullanılan bu ek, geldiği kelimeye miktar anlamı yükleyerek azlık bildirir. yéni-çe 346/06 rus-çe 362/06 …il-çe 355/09 alem-çe 348/06 hama…atler-çe 370/10
-ġina, -gine, …ina, -kine:
Getirildiği kelimeye küçültme anlamı katmaktadır. kiçik-kine “küçücük” 21/11
vicik-kine 362/22 soġu…-…ina 248/14
boş-…ina 333/03 oru…-…ina 24/24 tatli…-…ina 22/01 -ra…, -rek: Mukayese ekidir. obdan-ra… 3/16 çirayli…-ra… 8/21 şunda…-ra… 15/03 az-ra… 24/12 mukemmel-rek 198/19 üstün-rek 174/23 -nçi:
Sıra sayı safatları yapan bir ektir. bir-inçi 3/10 üç-inçi 4/04 ikki-nçi 54/15 on alti-nçi 166/16 on yetti-nçi 166/16 töt-inçi 271/24 -daş:
Başlıca fonksiyonları eşlik, ortaklık ve mensubiyet, bağlılık ifade eden isimler yapmaktır.1
ad-(d)aş “adaş, aynı ismi taşıyan” 6/06
sir-daş “sırdaş” 8/04
dil-daş “yakın, sırdaş” 9/08 sava…-daş “sınıf arkadaşı” 14/16 hés-daş “arkadaş, dost” 26/18 te…dir-daş “kader arkadaşı” 36/23
…érin-daş “kardeş” 68/14
yol-daş “yoldaş” 150/07
-çil:
Getirildiği kelimeye taraftarlık ve düşkünlük anlamları katan bir ektir. ep-çil “becerikli, mahir” 30/25
rast-çil “dürüst, gerçekçi” 88/10 iz-çil “sürekli, istikrarlı” 127/01 çöp-çil “sade, basit” 200/06
-la…, -lek:
Bu ekle daha çok yer adlarının yapıldığı görülür. şapi-la… “sille, tokat” 4/12
yay-la… “yayla” 94/22
şal-la… “yaygaracı, gürültücü” 214/18
-amtul:
Pek işlek bir ek değildir. Türkiye Türkçesindeki -ımsı, -imsi ekleriyle aynı işlevdedir.
…ara-mtul “karamsı, esmerimsi” 16/25 boz-amtul “boz renge çalan, grimsi” 115/03
-liġan, -ligen:
Sayı isimlerine çokluk ifadesi katan bir ektir miñ-liġan “binlerce” 69/03
yüz-ligen “yüzlerce” 69/03
-da…, -dek:
yavi-da… “yabancıymışçasına” 52/18 yalañġi-da… “yalın ayakmışçasına” 186/12
aşi…-da… “aşıkmışçasına” 329/02
-añ, -eñ:
İşlek olmayan bir ektir
salp-añ “sarkık, sarkmış” 5/14 par-añ “konuşma, sohbet, söz” 21/20 gar-añ “kalın kafalı, beyinsiz” 48/06 boş-añ “gevşek, cansız, uyuşuk” 44/22
-av/öv:
bir-av “her biri, birisi” 426/25
-…a:
baş-…a 72/20
-ġiçe/-…içe:
Sınırlama hâlini karşılamaktadır.
tozġa…-…içe “toz kadar, zerre kadar” 179/01 hazir-ġiçe “şimdiye kadar” 32/09 aḫir-ġiçe “şimdiye kadar” 47/16 yil-ġiçe “yıl sonuna kadar” 151/14 uza…-…içe “uzağa kadar” 216/16
-ça…, -çek: Küçültme ekidir. köl-çek “gölcük, küçük göl” 128/16 uzun-ça… “uzunca” 173/07 …iz-ça… “kızcağız” 379/16 -ġa…:
oy-ġa…-musiz “uyanık, dinç, çevik” 85/11
…ir-ġa…-larni “kenar, kıyı” 424/08
toz-ġa…-…içe “toz” 179/01
doñ-ġa… “kambur” 255/17
Arapça ve Farsçadan Uygur Türkçesine Giren İsimden İsim Yapım Ekleri:
-ḫana:
Yer isimleri yapan Farsça bir ektir. tama…-ḫana “yemekhâne” 4/01
aş-ḫana “aşhâne, mutfak” 251/15 iş-ḫana-mġa “işhâne, iş yeri” 96/16 kutup-ḫana “kütüphâne, kitaplık” 290/06 ġem-ḫana “gam hâne 399/07
-ḫor:
Farsça bir ektir.
guman-ḫor “şüpheci” 20/20 cédel-ḫor “mücadeleci” 26/17
omum-ḫor “koro” 24/13
cili-ḫor “asabi, hırçın, sinirli” 25/16 …an-ḫor “kan içici, gaddar” 167/02 töhmet-ḫor “iftiracı” 262/24
-geş, -keş (f.)
Farsça bir ektir.
ziyan-keş-lik “asalak, baltalayıcı” 192-05 zey-keş “nemli, yaş, rutubetli” 122/16
harvi-keş “arabacı” 123/12
hezil-keş-liki “şakacı” 327/09 neġmi-keş-lik “besteci” 171/07 capa-keş “cefakeş, cefa çeken” 428/01
-dar, -tar:
reñ-dar “renkli” 24/19
emel-dar-li… “memur, bürokrat” 116/13 hazi-dar-dek “yaslı, musibetli” 125/24
vapa-dari “vefalı” 136/21
-ger, -kar:
İşlek bir isimden isim yapım ekidir. Farsçadan alınmıştır. gunah-kar-la “günah işleyen” 374/26
cinayet-kar “cinayet işleyen” 374/26 isyan-kar “isyan eden” 394/05 hiyli-ger “hile yapan” 373/21 sipa-ger-çilik “nazik” 52/03
-dan:
kül-dan “küllük” 66/04
gep-dan “konuşkan, hatip” 174/15 bilim-dan “ehil, bilgiç” 372/16
-üstan:
Farsça bir ektir, yer isimleri yapar
gör-üstan-li…-niñ “kabristanlık, mezarlık” 46/22
-zar:
gül-zar-li…ini “gül bahçesi” 18/06 dereḫ-zarli…-…a “ağaçlık, ormanlık” 28/18
-kin:
Eklendiği kelimeye “sahiplik” anlamı katan Farsça bir ektir. ġem-kin “gamlı” 80/18
-na:
Kelimenin başına getirilen ve kelimeye olumsuzluk anlamı katan Farsça ektir. na-razili… “razı olmama” 23/12
na-tonuş “tanıdık olmama, tanışmama” 62/19
na-he… “haksız yere” 77/02
na-ilacli…tin “çaresizlik, dermansızlık” 97/16 na-ḫuş “hoş olmayan” 117/03
bi-:
bi-zar “bıkmış, usanmış, bezmiş” 13/09
A.2.2. Fiilden Türemiş İsimler
Fiil kök ve gövdelerinden isim türetmeye yarayan eklerdir.
-ma…/-mek:
Fiil isimleri yapan ektir.
yé-mek 386/04
ça…-ma… 174/12
…ari-ma… 51/18
oyġat-ma… 114/06
-ma/-me:
Nesne isimleri yapan bir ektir. séliştur-ma 2/22 yaġli-ma 34/25 yalda-ma 73/14 oy-ma 6/23 tuġ-ma 65/12 -ş:
Çok işlek olan bu ek, fiil köklerine gelerek hareket isimleri yapar.
çi…-i-ş 28/13 …il-i-ş 29/06 masliş-i-ş 30/04 …ara-ş 30/13 ço…un-u-ş 37/04 -m:
Nesne isimleri yapan işlek bir ektir. bil-i-m 37/09 böl-ü-m 46/14 öl-ü-m 235/24 çida-m 327/05 …ir…-i-m 340/23 -(i)…/k:
Fiilden isim ve sıfatlar türeten bu ek çok işlektir. öl-ü-k 397/26 yöle-k 303/17 pura-… 233/20 taya-… 132/08 süz-ü-k 257/26 …izi-… 144/12 -z: kö-z 353/21 sö-z 356/10
aġi-z 410/01
-a…:
Nesne isimleri türeten bir ektir.
piç-a… 138/19 yat-a… 14/17 …oç-a… 15/23 …oş-a… 380/13 oç-a…-…a 386/09 -ġu, -gü/-kü:
Fiilin gösterdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılar.1 söy-gü 14/02 sez-gü 103/26 tuy-ġu 105/08 -…a…: çi…iş-…a… 8/08 tut-…a… 14/07 buduş-…a… 118/01 so…uş-…a… 274/01 pat-…a… 162/13
-ġin/-gin, -…un/-kün, -…in/-kin: …iz-ġin 21/01 har-ġin 93/07 dol-…un 225/20 …iz-ġin 42/16 çüş-kün 405/19 cuş-…un 236/01 kes-kin 48/25 taş-…in 162/19
-gen, -…an/-ken, -ġan:
Fiilden sıfat türeten bir ektir. Oldukça işlektir. köyün-gen 3/07 öt-ken 84/26 çüş-ken 188/14 …atnaş-…an 197/14 …ansirat-…an 198/14 1 Öztürk, 1994: 41.
tolġan-ġan 402/05 oltur-ġan 403/14 -ç: işen-ç 412/22 tayan-ç 312/15 -iş: çi…-iş 1/09 uzit-iş 4/08 yéz-iş 325/01 özgir-iş 178/02 ça…iril-iş 267/03
-ġuçi/-…uçi, -güçi/-küçi:
Eski Türkçede de kullanılan bu ek sıfat-fiil ekidir.1 öl-güçi 397/17 közet-küçi 267/11 egeş-küçi 299/04 ez-güçi 96/07 söyün-güçi 87/25 …ozġat-…uçi 276/22 -n:
İşlek olmayan bir ektir.
yiġ-i-n 368/14
-ġuç/-güç, -…uç/-küç:
Fiillerden nesne isimleri türeten bir ektir. bas-…uç-…a 271/26 yirt-…uç 235/05 başlan-ġuç 292/17 heriketlendür-güç 194/21 körset-küç 323/16 yelpü-güç 300/07 sar-ġuç 117/15 -ġur/-kür: bolmi-ġur 104/13 öt-kür 2/25 buc-ġur 20/10 cim-ġur 36/04
-gili/-ġili:
Faili, işi yapanı bildirir (daha ziyade sıfat olarak kullanılır.)1
kel-gili 11/11 bil-gili 268/12 baġli-ġili 37/11 esli-gili 332/23 …al-ġili 336/16 …il-ġili 63/23 -ġli…/-ġulu…/-…ulu…/-gülük/-…li…: Fiilden sıfat yapan bir ektir.
dé-gülük 84/25
tögüver-gülük 369/16
-çe:
İşlek olmayan bir ektir. çüşen-çe 61/04
A.3. Birleşik İsimler
İki ismin birleşerek yeni bir kavramı ifade etmesidir.
A.3.1. Aslını kaybederek birleşme:
muşunda… < muşu teg “işte şu gibi, şöyle” 57/05 mavu < mana bu “işte bu, bu” 94/03 avu < ene bu “işte bu, bu” 113/20 şunda… < şunı teg “şöyle” 115/11 anda… < anı teg “öyle” 172/19
A.3.2. Aslını kaybetmeden birleşme:
külreñ < kül reñ “kül rengi, gri” 397/08 héçnerse < héç nerse “hiçbirşey” 398/15 a…köñüllük “temiz kalpli” 225/11
A…niyaz “özel isim” 4/07
Badamgül “özel isim” 33/10
vala…tekkür “çok konuşan” 212/11
yantaya… “destek” 246/06
A.4. İkizlemeler
Ayni manada yahut yakın manadaki iki kelimenin bir tek kelime gibi bir mefhum ifade etmesine Hendiadyoin denir.1 İkilemeleri bu şekilde tanımlayan Çağatay; “Hendiadyoinlar ekseriya iki sinonimden ibarettir. Yani her iki kelime de aynı manaya gelen ayrı ayrı kelimeler olup, bunlar ayrı ayrı da aynı manada kullanılabilirler. Bunların yanında birbirini tamamlıyan, bazen de birbirinin mukabili ve hatta zıddı olan kelimelerden mürekkeb Hend-n’lar vardır ki bu gibi teşkillerin kısımlarına antonyme deriz” demektedir.
A.4.1. Aynı anlamda olan kelimelerin meydana getirdiği ikizlemeler:
üzük-üzük 30/24 ġuç-ġuç 31/01 téz-téz 34/03 …izi…-…izi… 29/05 ġuzmek-ġuzmek 265/20 …atar-…atar 423/19 asta-asta 407/03 çiñ-çiñ 267/19 tit-tit 270/13 vat-vat 411/06
1 Saadet Şakir Çağatay, (1978): Uygurcada Hendiadyoinlar, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Yıllık Çalışmalar Dergisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: s.101.
pat-pat 411/08 …evet-…evet 423/19 kiçik-kiçik 4/13 pal-pal 6/19 lap-lap 7/04 tal-tal 7/09 ḫoş-ḫoş 8/22 yéni-yéni 11/23
A.4.2. Zıt anlamda olan kelimelerin meydana getirdiği ikizlemeler:
yaḫşi-yamanli…niñ 266/18 az-tola 270/18 yu…iri-töven 271/16 kéçe-kündüz 407/19 astin-üstin 407/21 çoñ-kiçikniñ 410/01 aldi-ar…iġa 414/20 tüge-tigimey 6/14 biliner-bilinmes 11/06 uluġ-kiçik 16/01 baştin-aḫir 18/18 bara-barmayla 28/18 baştin-ayaġ 410/09
A.4.3. Yakın anlamda olan kelimelerin meydana getirdiği ikizlemeler:
şan-şöhriti 265/19 çember-ças 265/19 can-cehli 266/25 put-…olliri 267/04 imza-işare 268/12 nizam-ölçemlirini 269/09 yérim-yarta 270/13 oyun-ça…ça…niñ 272/03 parçe-purat 273/08 çörime-çöçek 273/11 keñ-kuşade 274/10 ar-nomus…a 417/17 méhir-muhebbetniñ 407/01 arzu-hevesler 408/03 iz-dérikini 412/23 eş-hoşini 414/06 ala-bulmaç 415/20 ot-çöp 415/21 gül-giyahlarniñ 415/21 hiyle-mikrini 417/14
A.4.4. Asıl kelimenin ön sesinin değiştirilerek tekrarlanması ile meydana gelen ikizlemeler: ġaj-ġuj 265/22 çala-bula 267/23 éski-véski 273/05 ḫire-şire 415/01 ala…-cala… 415/08 ġidiñ-pidiñ 415/16 anda-sanda 415/23 hötöt-pötöt 417/03 irmaş-çirmaş 420/21 alman-talman 424/24 sel-pel 428/04 opur-topur 24/01 darañ-duruñ 24/11 ereñ-sereñ 31/11 millet-pillet 374/22
A.4.5. Sayı adlarının ikizlemesi:
ikki-üç 51/04 bir-ikki 62/08 beş-on 61/24 beş-alte 139/12 yete-sekkiz 109/19
A.4.6. Kelime başına gelen aynı heceden bir parça ile meydana gelen ikizlemeler:
bes-beste 8/14
köp-kök 260/08
A.5. İSİM ÇEKİM EKLERİ A.5.1.İyelik Ekleri
Uygur Türkçesindeki iyelik ekleri şunlardır:
Teklik Çokluk
1. şahıs méniñ (-i,-u,-ü)m bizniñ (-i,-u,-ü)-miz
2. şahıs séniñ (-i,-u,-ü)-ñ, ñiz silerniñ (-i,-u,-ü)-ñlar
sizniñ (nzş.) (siliniñ) -liri
Teklik 1. Şahıs: aġz-im-ġa 294/15 ana-m-niñ 318/20 amal-im 123/02 çéç-im 85/16 dada-m 90/01 deptir-im-niñ 369/21 köz-üm-ge 329/15 küç-üm 359/01 Teklik 2. Şahıs: aġz-iñ 418/22 ald-iñiz-da 97/20 amri…-iñ 201/10 çéç-iñiz 20/16 köz-üñ-ge 260/20 ma…ali-ñiz 300/19 pikr-iñiz 224/03 Teklik 3. Şahıs: aġz-i-ni 235/20 aili-si 73/05 bali-si 94/13 hé…ayi-si 116/24 iç-i 265/03 köz-i-ge 92/25 lezzit-i-ge 81/04 maşini-si-ni 169/06 Çokluk 1. Şahıs: ald-imiz-da 220/04 hemmi-miz-ge 216/13 körüş-imiz-ni 209/25 küç-imiz 291/04 medeniyit-imiz 427/26 öz-imiz 27/20 pikr-imiz 241/20 …oġdiş-imiz 215/17 Çokluk 2. Şahıs: hemmi-ñlar-ġa 220/03 munasivit-iñlar 243/08 öz-üñlar 218/07 köpçilik-iñlar 249/07 köz-üñlar 70/09 pikr-iñlar 298/03 és-iñlar-ġa 218/08 nam-iñlar 249/09 hedd-iñlar 416/22
Çokluk 3. Şahıs: alamet-liri 338/11 bali-liri-ni 235/13 barma…-liri-ġa 33/24 dastan-liri-ni 408/07 hemrah-liri-ġa 163/05 köz-liri-de 56/17 lev-liri-diki 87/22 …orsa…-liri 184/06 A.5.2. Hâl Ekleri
İsimlere gelen ve onları cümle içinde çeşitli işlevlere sokan eklerdir.
A.5.2.1. Yalın Hâl
İsmin ek almamış, iyelik, çokluk ve teklik şeklidir. şöhret 333/16 …urt 43/22 paraset 363/01 nur 13/17 növet 22/03 meş 386/09 kömür 96/08 halet 112/18 epsun 401/09 ceset 289/07
A.5.2.2. İlgi Hâli
İsmin başka bir isimle ilgisi olduğunu ifade eden hâlidir. Uygur Türkçesi’nde ilgi hâli eki “-niñ” şeklindedir.
cigdilik-niñ 258/26 imtihan-niñ 105/19 daşö-niñ 74/14 eser-niñ 214/19 güzellik-niñ 7/19 küç-niñ 91/25 hava-niñ 1/05 insan-niñ 302/09 kéçi-niñ 19/26 padişah-niñ 47/26
