Cümleleri yapılarına göre, basit, birleşik, bağlı ve sıralı cümle olmak üzere dörde ayırabiliriz.
A.1. Basit Cümle:
Yapısında isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümle basit cümledir.2 Şevket bu sualġa térikkendek cavab berdi. 53/01
-Oaltis u…uduñ! 202/19
Bu sözlerniñ zeherlik tene ve mesḫire ikenliki roşen idi. 172/01 Silerniñmu baġiriñlar taş iken!... 33/26
A…niyaz amalsiz uniñ yéniġa keldi. 277/11
Bizniñ zimmimizdimu ene şunda… yaramli…, talantli… iḫtisas igilirini terbiyileş vezipisi bar. 151/25
U ḫas işḫanisida Selim Ependini olturuş…imu teklip …ilmidi. 373/05 Öy içidin héli…i ademniñ avazi añlandi. 230/17
Men sizdin meñgü razi! 396/20
Zayit uni tinçlanduruş…a urundi. 254/25
-Burjua “insanperverliki”ge altun tac kiygüzdi u! 218/21 Biz baya obdanla tonuşup …alġantu……u?! 283/07 -A…niyaz bilen Şevket teñla …izi…ip soridi. 362/13
Kéyinki işlar Badamgülniñ tesevvuridin pütünley hal…ip ketti. 376/01
U yerde çüşte körüşke ülgürmigen bügünki gézitler bar idi. 241/22
A.2. Birleşik Cümle:
Birleşik cümle, yapısında birden fazla yüklem bulunan cümledir. Bu yapı, bir ana cümle ve cümlenin anlamını tamamlayan bir vaya daha fazla yardımcı cümle ile kurulur.3 İki çeşit birleşik cümle vardır.
A.2.1.Şartlı Birleşik Cümle:
Ana cümlenin, bir şart cümlesiyle tamamlandığı cümledir. Şart cümlesi, ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme mânâlarıyla tamamlar. Şartlı birleşik
1 Leyla Karahan, (2004): Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara: s.9.
2 Leyla Karahan, (1991): Türkçede Söz Dizimi-Cümle Tahlilleri-, Akçağ Yayınları, Ankara: s.59. 3 Karahan, (1991): 60.
cümlelerde şart cümlesi umumiyetle ana cümlenin zarfı durumundadır.1 Metnimizde şartlı birleşik cümleler çok sık kullanılmıştır.
-Eslidiġu ikki hepte ruḫset bergen bolsa yaḫşi bolatti, -dédi Şevket Zayit…a yüzlinip, -tinçli… bolsa, on künde …aytip kélermen! 10/24
Şu künlerde bizniñ içimizdimu Eysadek aşunda… karametlik birsi çi…ip …alsa, biznimu bu açli… azabidin …utuldursa …anda… yaḫşi bolatti-he?! 29/14
-Emdi …aynisa pişamdu, -dédi Seley otni püvlevétip, -bir az teḫir …il. 306/06 Bunda… yigitlerni yüksek taġ, çoñ…ur déñiz, keñ asmanġa oḫşatsañ bolidu, bunda… yigitler …izlarniñ he…i…iy gururi, iptiḫari ve ömürlük cüpti bolalaydu, déyişti. 108/01
Mest bolmisam içemdimen! 207/21
Ġem-…ayġuġa pétip ötüversek, işniñ téḫimu yoġini çi…idu. 348/01 Emdi …arisam, u fingivinġa …izi…iptiken! 194/06
Pah, men intayin mulayim, köyümçan birsige uçridim dep yürsem, eslide uçiġa çi……an bir zor avanġa uçriġan oḫşumamdimen? 16/20
Biz bolsa…çu, balilirimizni hergizmu çoñlar bar yerge yolatmaymiz, <çoñlarniñ géçige arilaşma, edebsizlik bolidu> dep kayiymiz. 426/18
Rast gep köñlige ya…misa u …anda… …ilidu? 109/22
-Tura… yandurup soridi, -siler néme dep kelgen bolsañlar, menmu şuni dep keldim. 161/20
Obdan oylisañlar, tégige yétisiler! 310/09
A.2.2. İç İçe Birleşik Cümle:
Bir cümlenin herhangi bir görevle başka bir cümlenin içinde yer aldığı cümledir. Yardımcı cümle, ana cümlenin bir unsuru veya o unsurun bir parçasıdır. Ana cümle sonda bulunur. Bu sıralanış, Türk cümle yapısına uygundur.2
-Ḫatircem bol Zayit! -dédi u bu sözlerge …ilçe iren …ilmiġandek sus teleppuzda, -men téḫi burjuaziyiniñ méni zeherligüdek birer parçe şéir yaki hékayisiġa uçrap ba…midim! 117/04
-Hey, …aşañ, özüñge ba… andin naġra …a…, dégen gep bar cumu! -dédi Oizil Burun …olidiki yaġaç çokini şiltip turup, -hey, biçare dostum, reñmu reñ bolay deymen, héçnéme reñ bolalmaymen, dégendek sen téḫi …izlarġa ölçem …oyup yüremsen! 205/21
1 Öztürk, 1994: 141. 2 Karahan, 1991: 62.
Ḫudaġa şükür, Alla u künlerni bizge nésip …ilmidi, u künler kelmeske ketti!> dégenidiñ. 145/15
-Nede unda… iş bar iken?! dédi Havaz Beḫti térikken, ḫolu……an halda, -héçkim uni taya…-to…ma… işlitip, …iyin-…ista……a alġini yo…! 153/11
-Ḫatircem boluñ, u emdi sizge oñçe …aldi, -dédi Havaz Beḫti uni …uşlap, -lékin ésiñizde bolsun, siz uni tola maḫtap …ula…lirini pañ …ilivetmeñ, kepternimu çala pokan ba…misa, …apa… şaldirlat…anda ögzige çüşmeydiġan boluvalidu! 243/11
Eslide u, şok késilige giriptar bolġan adem bolup, doḫturlar éhtiyatsizli…tin “ölüptu” dep höküm …ilip, mektep doḫturḫanisiniñ ölük …oyidiġan öyige apirip …oyġan. 188/09
-Holu…up soridi A…niyaz ve ügiliri yoġan, keñ pencilik …olini Şevketniñ mürisige taşlap uni bir çetke tartti, -izlimigen yérim …almidi séni, emdi kutupḫaniġa bérip ba…ay dep turuvidim, bu yerde közümge çéli…tiñ. 2/08
-E…iliñizge barikalla, Metkérem, -dep hayacanlinip ketti Zayit, -…araña, köñlümdikini bilip, aġinidarçilik …ilġiniñizni! 414/11
A.3. Bağlı Cümle:
Bağlama edatlarıyla birbine bağlanmış cümlelerdir.
Şevket télégrammini o…up bolup, …oşumisini türdi ve bir pes süküt içide cimcit turup …aldi. 2/23
Ular ikkisi şunda… déyişip dérize aldiġa keldi ve keçlik tekrarġa çélinidiġan …oñġura…ni añlaş üçün …ula…lirini diñ tutup turuşti. 170/06
-Sen kelgüside sultan bolidiġan oḫşaysen, A…niyaz! -dédi ve uniñ …olidin tart…iniçe yati…i terepke élip mañdi, -cür, téz mañ, …orsi…iñ éçip haliñdin kétey depsen… 385/21
Şu tur…ida uniñ gusmestek bécirim goli, …oñurreñ paḫma çéçi ve a… pişma… yüzi bilen Şevketniñ cuġi kiçik, emma ça……an betsi, …ap…ara yirik çéçi ve az tola çiçek izi bar …ara mutu… yüzi bir-birige bekmu ruşen sélişturma bolġanidi. 2/19
U térikmeytti, çünki şu künlerde uniñ reñgi-ruhi, te……i-tur…i rasttinla “maylamçi …asma…”…a oḫşap …alġanidi. 70/11
Sen özüñ çi…ip kétemsen yaki mavu …uru… mehellige mirab bolup …alamsen?! 94/02
Zayit aldidiki romkini va…kida kötürüvétip, bir tal kempütni zakuşka …ilip aġziġa saldi-de, kosulditip çayniġan péti Şevkettin soridi: 10/20
Bügünki künde ular …edimki ademlerge aylandi, bizmu yira… bolmiġan kelgüside …édimki ademlerge aylinip kétimiz, pe…et esligüdek iş …ilalisañla, şunda… bolisen, bolmisa, tariḫ séni pa…pakize untup kétivéridu. 220/05
A.4. Sıralı Cümle:
Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur. Sıralı cümleler iki veya daha fazla cümleden kurulur. Cümleler birbirinden virgül veya noktalı virgülle ayrılır. Cümlelerin her biri yapı ve anlam bakımından farklı niteliklere sahip olabilir. Aralarındaki anlam ilişkisi, ortak cümle unsurları, ortak kip ve şahıs ekleri ile pekiştirilir.1
Şevket ünçi…midi, çiñ yumulġan …élin levliri bilen soġ nezerde tikilip turġan közliride bir ḫil …etilik bilen tersali… alametliri ipadilendi. 56/16
A…niyaz ḫetni ar…a-ar…idin ikki …étim o…udi, o…up bolup çoñ…ur uh tartti. 149/17
Badamgülniñ …elbi sovuġandek boldi, köñlini tuman …aplidi, şuña uniñ ḫireleşken közige avu puçu… dérizidin körünüp turġan asmandiki altundek …uyaşmu tatirañġu körünüşke başlidi… 113/19
Méniñ muzikilirimni añliġan ademniñ ölgen hüceyliri tirilidu, öluvat…anliri bolsa yaşiridu! 279/08
Bir neççe şairlarniñ ismi éytildi, lékin Gayit Mayit hemmisini ret …ildi. 313/09 Hélim Ġécek sazni …oliġa élip teñşeşke başlidi, lékin baya hemme tarlirini yanduruvetken sazni teñşeş ançe asanġa çüşmidi. 319/10
Bu …iz edebiyat fakultétiġa bu yil kelgen yéñi o…uġuçilardin idi, u Metkérem Met…asim bilen bir yurtlu… bolup, uni akisi ornida köretti hem öziniñ himayiçisi dep biletti. 414/01
-Meydandiki bir işçiniñ …izi halimdin ḫever élip turuvatidu, tolu… otturida o…uydu, sen dégendek, he…i…eten köyümlük, işçan. 386/15