291
ANKARA ET^Î03RAFYA
MÜZESİNDE BULUNAN
XIV. YÜZYILDA
ME'?AGA'DA YAPILMIŞ
VAKIF KUR'An CÜZLFrJ
SABİHA AKERürkler Orta Asya'dan Akdeniz kı yılarına kadar her geçtikleri ülkeye yara tıcı güçlerinin damgasını vurmuşlardır. Özellikle süsleme sanatında görülen eşsiz örneklerin önemli bir bölümünü tezhib sa natı oluşturur. Türk tezhib sanatı henüz köklü bir biçimde incelenmemiştir.
Tezhib sanotıylo ilgili yazılı kaynaklar da, Ankara Etnografya f^üzesi'nde bulunan yazma kitapların tezhiblerinin ele alınmadı ğı görülmektedir. Bu durum, Başkent'in önemli Müzesi'ndeki eserlerinin tanıtılma sında ne kadar gecikildiğini, yalnız tezhib sanatı yönünden değil, Türk kültgmne ve sanat eğitimine getireceği hizmet yönün den de açıkça ortaya koymaktadır.
Bu küçük araştırmanın başlangıç ol ması ve bu önemli boşluğu dolduracak baş ka araştırmalar yapılması dileğimizdir '.
KATALOG
Ankara Etnografya Müzesi, Envanter N o : 10115-10137.
Envanter Fişi Bilgisi :
Ankara Etnografya Müzesi'nde 23 cüzü bulunan bu Kur'an'ın her Cüz'ü ayrı bir ki tap halindedir ve ayrı envanter numarası ile kayıtlara geçmiştir. Bütün cüzlerin en vanter fişlerinde: hemen hemen aynı bilgiler bulunmaktadır. Tekrarları önlemek amacıyla birinci cüzün envanter fiçindeki bilgi örr.ek olarak verilmekte, diğer cüzlerin envanter fişlerinden, yalnız birinci cüzden farklı gö rülen bilgiler alınmaktadır.
10115
KUR'AN DAN YAZMA BİRİNCİ CÜZ.
1. 2. 3. sayfalar tezhibli. Aşır işaretleri süslü, dördüncü sayfa başındaki sure başı tezhibli. Her sayfada yedi savr. So nunda Abdullah bin Ahmed bin Fazlullâh
1) Çalış-ıtaHıtımda eeğerll liklrlehrla yol güstaren sayın Prof Dr Gönül önay"» *a Ankara Etnoçralya Müzasrn-deki eserlerin incelenmesine lıiiJt veren sayın müze • mjdürü Osmon Aksoy »e ilalU personeline tefekkürü
292 SABİHA AKER
bin Abdûlhamid Elkazvinî 77 yaşında iken 788 zilhiccesinde yazdığı gösterilmektedir. Cildi adî meşin, üzeri arabesk süslü. Eşya nın ölçüsü: 31J5 X 225 cm.
10116
KUR'AN'DAN YAZMA İKİNCİ CÜZ.
... tarafından 77 yaşında iken 738 Zil hiccesinde yazıldığı kayıtlı... Ölçü: 33 x 24
cm.
10117
KUR'AN'DAN YAZMA ÜÇÜNCÜ CÜZ.
... tarafından 788 zilka'desinde Mera-ga'da yazıldığı kayıtlı... Ölçü: 32 x 23,5 cm.
10118
KUR'AN'DAN YAZMA DÖRDÜNCÜ CÜZ.
... tarafından 738 zilka'desinin ortasın da 77 yaşında iken yazdığı kayıtlı... Ölçü: 31J5 X 23 cm.
10119
KUR'AN'DAN YAZMA BEŞİNCİ CÜZ.
... Abdullah bin Ahmed bin Fazlullah bin Abdûlhamid elkadı bl medineği mera-ğa tarafından 738 şevvalinin evahirinde ya zıldığı kayıtlı... Ölçü: 32 X 23 cm.
10120
KUR'AN'DAN YAZMA ALTINCI CÜZ. ... 70775 numaradan başlayan seriye
dahil olduğu halde ketebenin yazılmış ol ması lâzım gelen son yaprak yoktur. Ölçü: 32 X23J5 cm.
10121
KUR'AN'DAN YAZMA SEKİZİNCİ CÜZ.
... 738'de Merağa kadısı Abdullah... Öl çü: 32,5 X 23,5 cm.
10122
KUR'AN'DAN YAZMA DOKUZUNCU CÜZ.
... Asıl cildi yoktur. Adî ve nisbeten ye ni ve cüzden küçük bir cildin içine kon muş. Ölçü: 325 X 235 cm.
10123
KUR'AN'DAN YAZMA 12. CÜZ.
... sonunda 77 yaşında iken 739 mu harreminin evalinde Abdullah bin Ahmed bin Fazulullah bin Abdûlhamid! kazvini ta rafından yazıldığı kayıtlı... Ölçü: 31,5 x 23 cm.
10124
KUR'AN'DAN YAZMA 14. CÜZ.
... sonunda 738 rebîulevveli gurresin-de... yazıldığı kayıtlı... Ölçü: 31 x 23,5 cm.
10125
KUR'AN'DAN YAZMA 15. CÜZ.
... 739 rebîulevveli evasılında... yazıldığı
kayıtlı... Ölçü: 32 x 23,5 cm. 10126 KUR'AN'DAN YAZMA 16. CÜZ. ... 739 da... kayıtlı... Ölçü: 32.5 x 24 cm. 10127 KUR'AN'DAN YAZMA 17. CÜZ.
... 739 rebîulevvelinde... yazıldığı kayıt
lı... Ölçü: 32.5 X 23,5 cm.
10128
KUR'AN'DAN YAZMA 18. CÜZ.
... 739 şa'banının sonlannda... yazıldı
ğı kayıtlı... Ölçü: 32.5 x 24 cm. 10129 KUR'AN'DAN YAZMA 19. CÜZ. ... 739 cemaziyelevveli sonlarında... yazıldığı kayıtlı... Ölçü: 32 x 23,5 cm. 10130 KUR'AN'DAN YAZMA 20. CÜZ.
... 739 remezanı ihtidasında... yazıldığı
kayıtlı... Ölçü: 32 x 24 cm.
10131
KUR'AN'DAN YAZMA 21. CÜZ.
... 739 remezanı ihtidalarında... yazıldı ğı kayıtlı... Ölçü: 33 x 245 cm.
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 293 10132
KUR'AN'DAN YAZMA 22. CÜZ.
... 739 remezanı başlarında... kayıtlı...
Ölçü: 323 X 23cm. 10133 KUR'AN'DAN YAZMA 23. CÜZ. ... 739 Remezanı ortasında... Ölçü: 32 x 23 cm. 10134 KUR'AN'DAN YAZMA 25. CÜZ.
1. 2. 3. say falarla,5. 24. 30 uncu sayfa lardaki sure başları tezhibli. Aşır işaretleri süslü. Sayfalar 7 satr. Sonunda 739 Reme-zanında 78 yaşında ve Merağa kadısı iken Abdullahı bin Ahmed bin Fazullullafı bin Ab-dülhamid tarafından yazıldığı kayıtlı. Cildi adi meşin üzerine arabesk nakışlı. Ölçü: 32.5 X 23 cm.
10135
KUR'AN'DAN YAZMA 26. CÜZ.
... 4. 15. 24, 34. 39. 46, sayfalardaki sure başları tezhibli... 739 Şevvali iptidasın da... yazıldığı kayıtlı... Ölçü: 32 X 23 cm.
10136
KUR'AN'DAN YAZMA 27. CÜZ.
... 6, 12, 18, 24, 31, 38 inci sayfalardaki
sure başlan tezhibli... 78 yaşında iken 739 Şevvali ihtidasında... yazıldığı kayıtlı... Öl çü: 323 X 24 cm. 10137 KUR'AN'DAN YAZMA 30. CÜZ. ... 6, 10, 13, 15, 17, 20. 22, 24, 26, 28. 30, 33, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 46, 47, 43, 49, 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56, 57. 58, 59. 60, 61, 62. inci sayfalardaki sure başlan tezhibli. Sonunda 8 sayfa fena bir şekil de tamirli. Sonu eksik. Cildi meşin arabesk nakışlı. Ölçü: 31 x 22 cm.
{^OT'IF-KOMPOZ'ISYON :
Kur'an-ı Kerim'e genel bir bakış açısı kazandırmak amacıyla, kompozisyonları
açısından değişik düzenler göstermesi göz önüne alınarak, tezhibler bulundukları yer lere göre grublandırılarak ele alınmaktadır.
Temellük Kitabeleri: Kuran'ın
tezhibli bölümleri içinde en ilginç kompo zisyonlar, cüzlerin ilk sayfalarındaki madal yonlarda görülmektedir. Ortalarındaki yazı lar tam okunamamış olmasına rağmen, bunlara yazma kitapların genel özellikleri dikkate alınarak, temellük kitâbesi demek uygun bulunmaktadır.
Birinci cüzün madalyonunda dairenin ortasında geniş bir alanda yer alan kûfi yazıların zemininde, helezonlar yaparak iç içe daireler oluşturan hareketli bir hataî kompozisyonu görülmektedir. Motiflerin araları çok ince kıvrımlar ve küçük nok talarla doldurulmuştur. Bu bölüm, sekiz yuvarlak dilimden oluşan ince bir bordür-le sınırlanmaktadır. Dışta dilimbordür-lerin en yük sek noktalarına, yarım palmetlerden olu şan, sekiz küçük motif yerleştirilmiştir. Bunların aralan, dilimlerin birieşme nok talarında küçük bir kalp motifi yaparak iki tarafa simetrik dağılan, son derece in ce rumî motifleriyle doldurulmuştur. Böy lece elde edilen geniş bordür, motiflerin dilimlerine paralel olarak zarif bir tığla sı-nıriandırılıp, madalyon tamamlanmıştır (Fo toğraf 1).
İkinci cüzün mdalyonunda, ince bordür-lerie sınırii ortadaki dairenin yazılarının ze mininde, çizgiyle yapılmış hataî motifleri gö rülmektedir. Etrafında, uçları hafif birbirinin içine geçen dört büyük yarım daire ve on ların ortasında daha küçük yarım daireler bulunmaktadır. Yanm daireler arasındaki boşluk rumîlerie yapılmış bir su ile doldu rulmuş, ortalarına birer palmet yaprak ko nulmuştur. Küçük yarım dairelerin ortaları na iri birer hataî çiçeği konmuştur. Büyük yarım dairelerin kesişmelerinden ortaya çı kan küçük üçgenlerde tek bir palmet yap rak bulunmaktadır. Yarım dairelerin dış kö şelerindeki boşluklarda, yarım palmetlerden oluşan motifler yer almakta; madalyon, bun ların tümünü sınırlayan sade bir tığla biti rilmektedir (Fotoğraf 2).
S A B İ H A A K E R
Fotoğraf : 1
Üçüncü cüzün madolyonun ortasında, yazının bulunduğu alan küçülmekte, zemin deki hotaîler çizgilerle yapılmakta ve altı yuvarlak dilimden oluşan ince bir bordürle sınırlanmaktadır. Yuvarlak dilimlerin tepele rinden çıkan ve bir atlayarak üçlü, iki grup halinde çift çizgiyle çizilen büyük yarım dai relerin, çizgileri arasındaki boşluklara, bir grubunda rumîlerle, diğer grubunda, eğik çizgilerle yapılmış sular yerleştirilmektedir. Bu bordürlerin aralannda kalan üçgenimsi biçimler rumî motifleriyle doldurulmuştur {Fotoğraf 3).
Dördüncü cüzün madalyonunda, dış ta rafta iki ana bordürle, ortada iç içe geçen iki üçgenin oluşturduğu altı kollu bir yıl dız kompozisyonun ana çizgilerini ortaya koymaktadır. Bu yıldıza "Mührü Süleyman" denilmektedir. Bordürlerden içteki, arala rında kare boşluklar olan üçlü bir geçme ile, dıştaki eğik çizgilerle oluşan küçük mo tiflerle yapılmıştır. Yıldızın dış köşelerinde rumî motifleri, iç köşelerinde iri birer yonca
motifi, ortasındaki altıgen bölümün yazıları nın zemininde ise, çizgi ile yapılmış hotoî motifleri görülmektedir (Fotoğraf 4).
Beşinci cüzün madalyonunun daire bi çimli yazı alanı zemini yine hatailerle doldu rulmuştur. Daireye bitişik altı küçük yuvar lak dilimin dışında, aralıklı olarak, ikinci bir sıra, büyük, yuvarlak dilimler görülmekte dir. İkisinin arasındaki boşluklara köşe lerde küçük kalp motiflerinden çıkan rumî kompozisyonları yerleştirilmektedir. Küçük dilimle: e teğet olarak z't yönde çi zilen, aynı büyüklükteki yar.m dairelerin uç ları dışa doğru uzatılıp, büyük dilimlerin çiz gileriyle keşişerek, yeni biçimler yaratmak ta, içlerine birer hataî çiçeği konmaktadır. Kompozisyonun dış kenarı polmet, yarım palmetlere benzeyen eğri çizgilerle yapıl mış ilginç bir bordür oluşturmaktadır.
Altıncı cüzde, hataî motifli yazı alanını sınırlayan altı yuvarlak dilimin dış köşele rine konan yanm dairelerin içleri ince ru mî motifleriyle doldurulmuştur. Bunlara pa ralel çizilen daha büyük yarım dairelerin uçlan içteki dairelerle birleşerek, birbir leriyle keşişme noktalarında üçgenler ya ratmaktadır. Paralel çizgilerin arasında gü-Fotograf : 2
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 295 zel bir hataî bordürü, üçgenlerin içlerinde
polmetler görülmektedir. Kompozisyon dış ta, palmet ve yarım polmetli ikinci bir bor-dürle tamamlanıyor (Fotoğraf 5).
Sekizinci cüzde iç içe dairelerden olu şan kompozisyonun ortasındaki en küçük dairenin içinde bu kez hotoî motifleri ya zısız olarak görülmekte; yazılar, bunun dışındaki büyük dairenin eğik çizgilerle di key olarak ayrılan bölümlerine yerleştiril mektedir. Yazıların zemininde yine hataî motifleri vardır. İnce bordürlü son daire, dışta, SİVİ i dilimli yarım pcimetlerden ya pılan bir bordürle çevrilerek horeketlendl-rilmiştir (Fotoğrof 6).
Dokuzuncu cüzün madalyonunun, kom pozisyonun esasını oluşturan dairenin için de, merkezi dışta olan sekiz dairenin kenar larının keşişmesiyle ortaya çıkan, sekiz kollu bir yıldız görülmektedir. Yıldızın köşe lerinde ve yıldızla daire arasındaki boşluk larda, aralarında, palmetlerin de görüldüğü rumî motifleri bulunmaktadır. Ortadaki bitki sel motifli altıgende yazılar yer almaktadır. Yazıların üst kısmında ayrıca küçük, kalpli
Fotoaraf : 3
V
Fotoğraf : 4
oir motif dikkati çekmektedir. Dairenin dışın da, yıldızın köşeleri doğrultusunda yerleştiri len palmetlerin araları yarım palmete benzer küçük yapraklarla birleştirilerek güzel bir bordür yapılmıştır {Fotoğraf 7).
12. cüzde, kompozisyonda daire açıkça ortaya konmamış, eşit büyüklükte iki üçgen den oluşan altı kollu yıldız hâkim duruma geçmiştir. Bu yıldız, dördüncü cüzde görü len Mührü Süleyman'ın başka bir biçimidir. Üçgenlerin kenarları ortalarında, içe dönük yarım daireler ycpırck değişik bir biçim oluşturmaktadır. Yıldızın köşelerinde rumî motifler, köşeler arasındaki dış boşluklarda palmet motifleri yer almaktadır. Orta ala nında yazıların zemini hataîlerle doldurul muştur (Fotoğraf 8).
14. cüzdeki madalyonda, ortada, yazı olanını sınırlayan sekiz yuvarlak dilimin te pelerinden çıkan çizgiler, birbirinin altından geçerek daireler yaptıktan sonra, üstte bu doirelere teğet düz çizgiler haline gelip, kompozisyonu çevreleyen bir sekizgen or taya koymaktadır. Dairelerin içleri orta ala nındaki gibi çizgi ile yapılmış hotai çiçek leri, aralarında ki boşluklar ise rumî
mo-296 SABİHA AKER
lifleri ile doldurulmuştur. Sekizgenin kena-nnda, yonm polmete benzer küçük yoprak-lann arka arkaya sıralanarak oluşturduğu bir bordür yer almaktadır (Fotoğraf 9).
15. cüzde, bu kez aynı büyüklükte iki karenin kenar çizgileri ac'eta bir bilmece gi bi, son derece ilginç bir biçimde parçala nıp, birbirinin içine geçerek sekiz köşeli değişik bir kompozisyon ortaya koymakta dır. Elde edile.n bölümlerin iç sıradakileri rumî motifleri, dış s:radakileri hataî motif leri ile doldurulmuştur. Dışta, köşelerin ara ları yuvarlak dilimlerle birleştirilip, içilerine kalp motifinden çıkan rumîler konmuştur. Madalyon sade bir tığla tamamlanmıştır (Fotoğraf 10).
16. cüzün madalyonunda ilk göze çar pan, ince bordürlü geniş bir çember olmak tadır. Bu çemberin içindeki dairenin orta sında altı kollu bir yıldız bulunmaktadır. Yıl dızın dış köşelerinde bulunan küçük altıgen lerin içlerinde rumî ve palmetli motifler, di ğer bölümlerde hataîler kullanılmıştır. Çemberin dışındaki 12 yuvarlak dilimde ise
Fotoğraf : 5
'^1
ilk
3X
Fotoğraf : 6
sıra ile yine rumî ve hataî motifleri vardır. Dilimlerin etrafı düz bir tığla çevrilmiştir (Fotoğraf 11).
17. cüzün madalyonu çok daha zarif görünüşlüdür. Sekiz yuvarlak dilimle sınırlı geniş bir daire, merkezleri dışında olan se kiz yarım dairenin kenarlarının keşişmesiyle ortaya çıkan yeni biçimlerle daraltılmakta dır. Tam ortada, sekizgen yazı bölümünün zeminindeki hataîlerle, dilimlerin ortaların da kalan üçgenlerde üç top (çintemani) gö rünüşündeki çiçekler çizgi ile yapılmıştır. Di limlerin iç köşelerindeki küçük bölümlerde kalp motifleri, bunların dilimlerin dışına doğru uzanan ikinci sıralarında rumî mo tifleri görülmektedir. Dilimlerin, tepelerin den, düz saplı, gonca görünüşünde, üçlü yapraklar çıkmaktadır (Fotoğraf 12).
18. cüzün madalyonunda dcire, sadece yazı alanını sınırlamakta kullanılmıştır. Dai renin dışına, eşit aralıkla, üç dilimli palmet görünüşünde dört iri parça yerleştirilmiştir. Bunlann içlerinde son derece ince ve güzel rumî kompczisyonları bulunmaktadır. Arala rındaki boşluklarda ise yine içlerinde ru mîler olan daha küçük başka biçimler
bu-MEGARA'DA YAPİLMİŞ KUR'AN CÜZLERİ 297
Fotoğraf : 7
lunmakta, kenardaki sade tığ, parçaları sı nırlayarak bütünleştirmektedir (Fotoğraf 13).
19. cüzde, madalyonun ortasındaki ya zı alanı birkaç sıra düz, ince bordürlerle smırlanmakto; içinde yazılar ve hataî mo tifler bulunmaktadır. Dairenin dışında, bir birlerinin ortasından başlayacak biçimde sıralanan aynı büyüklükteki yarım dairelerin kesişmesiyle, üçgenler ortaya çıkmaktadır. Bu üçgenlerin daha küçük olan iç sıradaki-lerinin ortalarında kalp motifli rumîler bu lunmaktadır. Dış sıradakilerinde ise rumî ve hataî motifleri sırayla kullanılmış, kompo zisyon en dışta düz bir tığla bitirilmiştir.
20. cüzün madalyonunda, kompozisyo nun esasını, kenarları eğik çizgilerden olu şan, iki sıra, sekiz kollu yıldızlar ortaya koymaktadır. Yazıların bulunduğu içteki yıldızın uçları dıştakinin köşelerine rastlıyo-cak biçimde yerleştirilmiştir. İç köşelerine, sırayla, rumî motifler ve hataî çiçekleri ko nan ikinci yıldızın uçları birer palmetle taç-landırılmakta, dış köşelerine yarım palmet-lerle yapılmış küçük motifler yerleştirilmek tedir (Fotoğraf 14).
21. cüzde, yazı olanını oluşturan daire genişliyerek kompozisyona hâkim duruma
geçmiş, yazıların zemininde hataî motifleri kullanılmıştır.' Dairenin dışındaki 12 küçük yarım dairelerin içleri rumî motifleriyle dol durulmuştur.
22. cüzün madalyonunun kompozisyo nunda, ilk bakışta dairenin dışında iri pal-m3t motifleriyle yapılmış bordür dikkati çek- ; mektedir. Daha sonra dıştan içe doğru sı rayla, biri, küçük yuvarlakların arka arkaya sıralanmasından oluşan, iki ince bordür, bir üçlü geometrik geçme bordür, rumî mo tifli düz bir alan ve bunun ortasında altı yuvarlak dilimle sınırlı yazı alanı bulunmak tadır (Fotoğraf 15).
23. cüzün madalyonunda, 20. cüzde gö rülen iç içe iki yıldız, kompozisyonun orta sında yer almakta, yıldızın uçları dışta bir daire ile sınırlanmakta, içteki yıldız yazı alanını oluşturmaktadır. Yazıların zeminin de diğer cüzlerdekinden farklı olarak her-hangibir süsleme yapılmamış, sadece küçük üç noktalar konmuştur. Dıştaki yıldızın iç köşelerine birer palmet yaprak, dış köşele rindeki boşluklara kölp motifli rumîler yer leştirilmektedir. Dairenin dışında sıralanan sekiz yarım dairelerde rumî motifler
298 SABİHA AKER
Fotoğraf : 9 Fotoğraf : 11j
Fotoğraf : 10 ı Fotoğraf : 12 j
1
MEGARA DA YAPILMIŞ KUR lüyor ve kompozisyon düz bir tığla tamam
lanıyor (Fotoğraf 16).
25. cüzün madalyonu en çok yıpranmış örneklerden biridir. Düz beyaz bir kâğıtla madalyonun bir bölümü kapatılarak son de rece kaba bir şekilde onarılmıştır. Kompo zisyona, kenar çizgileri yuvarlak dilimli ka reler hâkimdir. İçteki karenin kenar çizgile ri, dışa doğru uzatılarak, dıştaki karenin ortalarında s i v i uçlar oluşturmaktadır. Böy
lece dış çizgileri'/ie yine sekiz kollu bir yıl dıza benzemektedir. Yıldızın ortasındaki ka renin uzcnt'Si olan köşelerinde hataî çiçek leri, diğer köşelerinde uçlorı küçük birer palmetle biten rumî motifleri bulunmaktadır. Yczılar karelerin kenarlarının ortalarında kalan bölümlere yerleştirilmekte, zeminlerin, de köşelerdeki rumî motiflerin devamları
görülmektedir. Ortadaki karede rumî bir kompozisyon bulunmaktadır.
26. cüzde, madalyonların en değişik dü zenlemelerinden biri görülmektedir. Dairenin kenar çizgileri içe doğru dönerek eşit ara lıklı dört küçük daire boşluk yaparken, bun ların aralarında kenarlar, dışa doğru döne rek küçük yuvarlak çıkıntılar yapmakta, değişik bir form ortaya koymaktadır. Orta sında dört yarım dairenin sınırladığı yazı alanı «bulunan bu bölümü, İçerden yanm
palmetlerle yapılmış bir bordur sınırla maktadır. Bordürlerin ortasına palmetli ve rumîli kompozisyonlar yerleştirilmiştir. Dış-.taki boşluklara yerleştirilen küçük dairele rin ortalarına rumî motifler konulmuş, dai reler üstlerinde, dışa doğru uzatılan palmet lerle birleştirilmiştir (Fotoğraf 17).
27. cüzün madalyonu sekizgen biçimin dedir. Kompozisyon dış görünüşüyle 14. cü ze benzemekle birlikte iç bölünüşler tama men farklıdır. Sekizgenin dış kenarında ve ortadaki yazı olanını sınırlayan dört büyük yuvarlak dilimde, yarım paimete beozer yaprakların crka arkaya sıralanmasıyla olu şan bordürler vardır. İnce bordürlerle sınırlı bu iki bordürün arasında kalan alana ru mî motifleri yerleştirilmektedir. Rumî kom pozisyonların başlangıç noktalarında kalp motifleri görülmektedir. Dilimli bordürün iç
300 SABİHA AKER
r
5^
3TC
F o t o ğ r a f : 15
kenar çizgileri, dilimler arosmda küçük üç genler yaparak yazı alanı sınırını hareket lendirmektedir. Yazıların zemini çizgi ile ya pılmış hataî motifleri ile doldurulmuştur. Diğer cüzlerden farklı olarak yazının ortala, rından yazı sırasına dikey olarak, dilimlerin uçlarına doğru altta ve üstte iki rumî yap rak uzatılmıştır (Fotoğraf 18).
Fotoğraf : 16 >
Fotoğraf : 17
fı/ladalyonların en gösterişlilerinden biri 30. cüzde yer almaktadır. Dış kenarda birbi rine hcfif geçerek sıralanan sekiz yarım daire bulunmaktadır. Dairelerin içteki bö lünüşleri ve işlenişleri son derece ilginçtir. Dışa dönük kenarlarında yarım palmete ben zer yaprakların arka arkaya dizilmesiyle bir bordür oluşturulmakta, bunu ince bordürler izlemektedir. Dairelerin ortalarında ve birbir leriyle keşişmelerinden ortaya çıkan bölüm lerde rumi motifleri bulunmaktadır. Daire lerin içedönük kenarları ise, beş, altı sıra çok ince bordürlerle zenginleştirilerek ha taî motifli yazı alanına geçilmektedir (Fo toğraf 19).
KUR'AN CÜZLERİ 301
Cüz Başları: Cüz başları karşılık
lı olarak iki sayfada tezhiblldir. Bu başlık sayfalarının ana kompozisyonu cüzlerin 23'-ünde de aynı düzendedir. Sayfanın üstün deki tez;-,ıbli yatay dikdörtgenlerin içinde, zemininde helezonlar yaparak kıvnlan dal lar üzerinde rumî kompozisyonları bulunan başlık yazıları yer almaktadır. Sayfanın al tında aynen tekrarlayan dikdörtgenlerde ise. Kur'an'dan âyetler bulunmaktadır.
Yazı alanının iç kenarı, düz çizgiler ve çok ince bir bordürle sınırlanırken, dış üç kenarı güzel bir bordürle çevrilidir. Dış ta raftaki dikey kenarın ortası ayrıca küçük bir madalyon, yanm madalyon, ya da bir rozetle belirtilmiştir. Yazı alanında, yaz; sı raları çizgilerle zeminden ayrılmış, kolan boşluklar değişik biçimlerde süslenmiştir.
Başlık sayfalarından sonra diğer sayfa lar cetvelsizdir. Bu sayfalardaki noktaların temel biçimi aynı olmakla birlikte iç süs lemeleri kaldırılmıştır. Tezhibli bölümlerin tümünde kompozisyonun esasını ortaya koyan çizgiler aynı ince bordürle yapılmış tır. Başlık sayfalarının bu ortak genel özel likleri anlatıldıktan sonra, aynntılara inilir-ken. birbirinden ayrılan yönleri ele alınmış, benzer özellikleri olanlarda, tekrar aynı bil gilere yer veril/ne.Tiiştir (Fotoğraf 20, 21, 22, 23).
Birinci cüzde, diğer cüzlerden farklı olarak, başlık yazılarının bulunduğu dikdört geni sınıriayan hatoili bordür, yazı olanını dört taraftan çevrelemektedir. Bu bordür, iki tarafından ince bordürlerle sınırlıdır. Say fanın üç ker>arı doğrultusunda yer alan ve tüm cüzlerde görülen cna bordür ise, bun dan sonra yer almaktadır. Ana bordür, be-lirii aralıkloria dizilen, iri palmete benzer motiflerin aralarına son derece ince ve gü zel rumî kompozisyonları yerleştirilerek oluşturulmuş, diğer cüzlerde görülenlerden daha güzel bir tığla tamomlanmıştır. Nok talar, dairenin dilimlenerek ortalarına, kö şelerine ve dilimlerin ortalarındaki çizgilerin uçlanna noktalar konarak süslenmiştir.
Birinci cüzde olduğu gibi cüzlerin pek çoğunda, bordürierde, bazen tek, çoğu
za-302 4 ^ F o t o ğ r a f : 20
4" y/i-î^Sif^^"'"?"
1- Kl'%i.--.L^al
•İV"3 0 3
mm
304 SABİHA AKER man da aralarma başka motifler kanşmış
olarak rumîler kullanılmaktadır (Cüz 2,3,4, 5, 8, 9, 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25). Sayfanın dış yan kenarı ortasında, tığların üzerine oturtulmuş yarım madalyonda rumî motif leri yer olmaktadır. Başlık yazısı ve zeminin deki rumî kompozisyonu diktörgeni doldur makta, köşelerde çok küçük, dilimli üçgen ler içinde yine rumîler bulunmaktadır. Aynı üçgen biraz büyük olarak 22. cüzde, uçları yan kenarlorda birleşecek biçimde iyice bü yütülerek dördüncü cüzde, dilimlerin uçları aksi yöne döndürülerek de 14. cüzde gö rülmektedir. Yazı alanının zemini, belirli aralıklarla yerleştirilen yaprakların boşluk larına, içleri ince, paralel çizgilerle doldu rulup, uçlarına noktalar konan, yuvarlak dilimlerin arka arkaya sıralanmasıyla süs lenmektedir. Aynı süsleme, cüzlerin pek ço ğunda yapraksız olarak kullanılmıştır (Fo toğraf 24).
İkinci cüzde, bordûr tamamen rumîler-le yapılmakta, tığ saderumîler-leşmektedir. Sayfa kenanndaki yuvarlak madalyonun ortasın da rumîler, kenarlarında yarım palmete benzer yapraklarla yapılan bir su bulun maktadır. Başlık yazısının köşeleri, üç ya rım dairenin yonca yaprağı görünüşünde dizilmesi ve oçık uçlannın dilimli, yarım yap rak biçimi verilerek dikdörtgenin uzun ke narıyla birleştirilmesiyle değişik bir görü nüş almaktadır. Köşelerdeki bu bölünüş bi raz farklı olorak 15. cüzde de görülmekte dir. Başlık yazısının bulunduğu alan eüps görünüşü olmakta, üçlü yarım daire gru bu bunun ucuna yerleştirilmektedir. Yazı sıralarının araları çapraz olarak taranmış zemin üzerine çizgi ile yapılmış hataîlerden oluşan sular ve üç noktalarla süslenmek tedir. Yazı aralarında hctaîli süsleme başka cüzlerde de görülmektedir (Fotoğraf 26).
Üçüncü cüzün bordüründe bir sıra ru mî, bir sıra palmetlerle yapılmış iki su iç içe geçmektedir. Başlık yozılannm köşeleri, kısa kenara bitişik, İçinde rumîler olan üç yuvarlak dilimli bir yarım daire ve bunun ortasından çıkarak iki tarafa dağılan eğik çizgilerin oluşturduğu, hataî motifli ikinci
bir bölümle değişik bir görünüş kazanmak tadır (Fotoğraf 27).
Dördüncü cüzde başlık yazısının ze minindeki rumîlerin orasında palmetler yer almaktadır. Beşinci cüzde bu bölümde yap rak ve palmet motifleri daha çok görülmek tedir.
Beşinci cüzün başlık yazısının köşele rinde, kenarlara bitişik yuvarlak üç rozet, ortalarında açık uçlu başka bir daire ile birbirlerine bağlanmakta, açık uçlar iki di limli çizgilerle uzun kenara birleştirilmekte dir. Rozetlerden kısa kenar ortasında, daha büyük olanının içinde, palmetlerle yapılmış bir motif bulunmaktadır. Karşılıklı olarak uzun kenarlara yerleştirilen diğer rozetlerin içinde ise ortası yıldız biçiminde geçme motifler görülmektedir. Rozetler orasında kalan boşluklar, hotaîlerle süslenmiştir. Kö şelerde tek olarak, geometrik geçmeli ro zet, cüz 12 ve 19 da, rumî motifli rozet cüz 26'da da görülmektedir. Sayfa kenarındaki madalyon palmet şeklindedir ve içinde hataî motifleri vardır. Sayfanın ortasında, yazı aralarını süsleyen hotoîlerin zemininde üç noktalar bulunmaktadır (Fotoğraf 28).
Cüz altıda, bordürler yarım palmete benzer motiflerle yapılmıştır. Aynı karak terde motiflerle yapılmış bordürler cüz 12, 14, 15, 17, 21, 26'da da bulunmaktadır. Kenarda palmet biçimli madalyonda yine aynı motifler görümektedir. Başlık yazıla rının zemininde rumîler arasında palmet ler yer almaktadır. Köşelerde, yuvarlak, üç dilimli iki yarım dairenin, birbirinin içi ne geçerek kesişmesiyle değişk bölümler ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ortodakin-de yanm polmetli, karışıklıklı uzun kenar lara bitişik olanlarında hotaîli, kısa kena ra bitişik, en genişinden ise, rumîli motif ler bulunmaktadır (Fotoğraf 29).
Cüz sekizde başlıktaki düzen çok de ğişiktir. Başlık yazısının alanı, uzun ke narlara karşılıklı yerleştirilen hotaîli su larla daraltılmaktadır. Sular, köşelere gel meden yazı ile aynı hizada bitmekte, uç ları yarım daire şekline dönüşmektedir.
MEGARA^DA^APILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ
305
3
l i ,
Fotoğraf : 24
306 SABİHA AKER
ar
m »
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 3 0 7 A. . r ^ V l { • i-i t*
8-1^.
t Fotoğraf 29 Fotogr&f : 28m/l
1
c
fi
4
1^s :
308 SABİHA AKER
ft
• T «T »' v
mm
F o t o ğ r a f : 30
Bu dairelerin, kısa kenar ortasındaki dai relerin açık uçlarının uzantılarıyla keşiş-mesinden ortaya çıkar küçük bölümlerde kâlp motifleri yer almaktadır. Köşelerdeki boşluklarda rumî motifler vardır. Sayfa kenarında, üçgen görünüşündeki yarım madalyonun içinde, yarım palmet motifli üç yaprak bulunmaktadır. Sayfanın yazı olanında palmet ve rumî motifleriyle yapı lan süslemeler başka cüzlerde de görül mektedir.
Cüz dokuzun kenar bordüründe rumî-ler küçük taçların ve kâlp motifrumî-lerinin iç lerinden çıkmaktadır. Başlık yazılarının köşeleri 1/4 daireler şeklinde ve hatoî mo tiflidir. En karakteristik yanı başlık .yazısı nın iki ucunda, zemindeki helezonlar biçi minde kıvrılan rumî dallarıyla hiç ilişkisi bulunmayan, yarım palmetlerden oluşan iri bir motifin yer alışıdır.
12. cüzde bordürün tığı vardır, kenar
daki palmet biçimli madalyon bordürden hcfif aralıklı yerleştirilmiştir.
14. cüzün bordürü, palmetli bordürlerin değişik bir örneğidir (Fotoğraf 25).
15. cüzün başlık sayfasının özellikleri, daha önce anlatılan cüzlerde verilmiştir (Bak: İkinci cüz Fotoğraf 26, Altıncı cüz -Fot-ğraf 29).
16. cüzün bordüründe aralıklı olarak, rumîlerin uçlarında küçük palmetler yer almaktadır. Sayfa kenarındaki, iri hotaî çiçekli yarım madalyon, bordüre tcmcmen bitişik olarak yerleştirilmiştir. Başlık yazı larının uzantısı olan palmet şeklindeki boş lukların ortasında, rumîlerin oluşturduğu yine palmet biçimli küçük bir taç bulun makta, köşelerde kalan boşluklar yarım palmetler, dilimli üçgenler yapmakta, içle rine rumî kompozisyonları yerleştirilmekte dir {Fotoğraf 30, 32). Köşelerde palmet ve yarım palmete benzer boşluklar cüz 18, 21,
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 309
afi
*4V
Fotoğraf : 31
ve 23'de de görülmekle beraber ortaya ko nuş ve yerleştiriliş biçimleri farklıdır.
17. cüzün başlık yazısının köşelerin deki daire rozetlerin çerçevesi, dış tara fında yanm daire, iç tarafında yarım yap rak biçiminde çıkıntılar yapmaktadır. Ro zetin ortasındaki açık uçlu dairenin uçla rı, yazı cbn:nm devamı etkisini bırakacak şekilde dilimli çizgilerle kenarlara birleşti rilerek iki değişik bölüm ortaya koymakta dır. Bunlardan dıştakinin içinde yarım pal-mete benzer küçük yapraklarla bordür et kisi bırakan, içtekinde rumîlerle yapılmış motifler, rozetin dışında kolon köşe boş luklarında hataîler yer olmaktadır. Başlık yazılarının köşelerinde aynı karakterde bir düzenleme, ayrıntılarında değişiklikler ya pılmış olarak 30. cüzde de görülmektedir. Sayfa kenarında, rumî motifli yarım daire nin etrafında palmet biçimli beş yaprak
sıralonak kurulan yarım madalyon, düz
olarak tığların üzerine oturtulmuştur (Fo toğraf 22, 33. 34).
18. cüzün bordüründe çift sıra palmet-li motifler birinci plana geçmiş, rumîler çok az kullanılmıştır. Sayfa kenarındoki palmet madalyon, bordürün bir devamı olarak görülmektedir. Başlık yazısı köşe lerinde rumî motifleri vardır. Sayfanın ya zı alanındaki boşluklar, çizgiyle yapılmış rumîlerin dilimler oluşturacak biçimde, ar ka arkaya dizilmesiyle doldurulmuştur (Fo toğraf 23, 35).
19. cüzde başlık yazısının bulunduğu elan, köşelerde yuvarlaklaştırılarak oval bir görünüş almakta ve geçme yuvarlak" bir rozetle kısa kenara bağlanmakta, ro zetin dışında kalan boşluklarda hataîler kullanılmaktadır. Aynı rozet, sayfa kenarın da bordürün ortasındaki boşlukta yer ala rak, sayfanın kenarını palmet biçimli ma dalyona bağlamakta kullanılmıştır.
Bor-Fotoğraf : 32
dürde kâlp motifleri, palmet ve rumîler bir aroda görülmektedir.
20. cüzde rumîlerin kâlp motifleri ve taçlar oluşturduğu ana bordürden sonra başlık yazısmm bulunduğu dikdörtgen, iki tarafı ince bordürlü kıvnmlı çizgilerle ya pılmış bir su ile sınırlanmaktadır. Köşeleri yuvarlaştınlarak elips görünüş alan baş lık yazısı alanı ile dikdörtgenin kısa kenar ları arasındaki boşluk hataîlerle süslen miştir.
21. cüzde başlık yazısının bulunduğu dikdörtgenin kısa kenarından içeriye doğru
uzanan palmet biçimli boşlukta rumî kom pozisyonu yer olmaktadır. Yazıların zemi nindeki rumî motifleri köşelere değin de vam ettirilerek palmetin dışındaki yarım palmet biçimli boşlukları doldurmaktadır.
22. Cüzde rumîli bordürün uçlarına oturtulmuş ve 16. cüzde görülenle aynı karakterde, hataîll bir yarım madalyon gö
rülmektedir. Başlık yazısı köşelerinde de küçük, rumîli üçgenler yer almaktadır (Fo toğraf 31).
23. cüzün bordürü dış kenar ortasında eğik bir çizgi ile kesilerek, madalyon elde edilen bu boşluğa kaydırılmakta ve çift kâlp motifiyle sayfanın yazı alanı kenarına bağlanmaktadır. Madalyonun ana çizgileri, dairenin, dörtlü iki sıra yarım dairelerin iç içe geçerek bölünmesiyle ortaya çıkmakta, içine rumî motifleri, bu geometrik düzene uygun olarak yerleştirilmektedir. Başlık ya zısının köşelerinde, yazı alanının içe kıvrı lan uzun kenar çizgileri, kısa kenara teğet yanm çember biçimine dönüşmekte, köşe lerden zıt yönde çıkan aynı tip bir çizgi, yanm çemberin karşısında, yarım yaprak biçimini almaktadır. Kesişen çizgilerin or tasında palmet, yo da lâleye benzer ru mî motifli bir bölümle altında ve üstünde küçük üçgen bölümler ortaya çıkmaktadır. Palmetin dışındaki boşluklar, hataî
motif-MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 311 leriyle doldurulmuştur. Sayfonın yazı ala
nı süslemesi 18. cüzdeki gibidir (Fotoğraf 36, 37).
25. cüzün bordürü rumîli ve palmetli bir suyun üzerine, ince uzun, iri yaprak larla yapılan ikinci bir su yerleştirilmekle elde edilmiştir. Başlık yazısmın zemininde rumîler arasında iri palmet yapraklar gö rülmektedir. Başlık yazısının köşeleri, diğer cüzlerden çok farklı olarak köşeli, düz çizgilerie bölünerek, bir y.ldızın parçalan etkisi bırakcn biçimler ortaya koymaktadır. Bunlardan kısa kenoro bitişik olanında ru-mî, karşılıklı uzun kenariara bitişik olan larında da hotaî motifleri görülmektedir (Fotoğraf 38).
26. cüzde sayfa kenarındaki madalyon yarım palmellere benzer kıvrımlı
yaprckla-nn devcımı olan bir tcç şekline dönüşmüş tür (Fotoğraf 39).
27. cüzde bu taç, palmetlerie yapılmış bordürün devamı olarak görülmektedir.
30. cüzde başlık yazısının köşelerinde 17. cüzde anlatılan rozetin, dış tarafındaki yarım daire kalkmış, içteki rumî motifleri yerine hataîler yerieştirilmiş olarak değişik bir örneği görülmektedir. Bordur palmet lerie yapılmıştır.
S u r e Başları: Cüz başlarındaki geometrik düzen, sure başlarında, başlık yazısını içeren dikdörtgen kompozisyonun ana karakterini oluşturmaktadır. Bununla beraber, 23. cüzün hiçbirinde, birbirinin ta mamen aynı olan sure başlığı görülmemiş tir. Son derece güzel örneklerin her biri yeni bir yorumla zenginleştirilmiştir. Baş lık yazılarının zemini rumî ve hataî kompo-zisyonlan ile doldurulmuştur (Fotoğraf 40-43). Köşe bölmelerindeki motifler, bazen zemindeki motiflerie aynı olmakta, bazen de rumî ve hataîler alternatif olarak kulla
nılmaktadır. Bu bölümlerde görülen rozet lerin içinde, bazılan geçme olan geomet rik karakterii motifler bulunmaktadır
312 SABİHA AKER
^ " . -•>•.
MEGARADA YAPILMIŞ KUR AN CÜZLERİ 313
1
Fotoğraf : 36 Fotoğraf : 37
314 SABİHA AKER F o t o ğ r a f : 38 39
\
5\
' 4fi
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 31S
4
Fotoğraf : 40
toğraf 41, 42). Ana dikdörtgenin etrafı ru-mîler, palmet ve y a r m palmete benzer yapraklar, geçmeler, ya da geometrik dü zende başka bordürlerle sınırlanmıştır. Bu bordürler, bazı örneklerde tekrar düz, ince bordürlerle sınırlanmış, bazen de dikdört genin içine kaydırılmıştır. Dikdörtgene, sayfanın dış kenarı doğrultusunda daire ya do palmet biçimli küçük madalyonlar eklenmiştir. Örneklerin büyük bir çoğun luğunda madalyonlar dikdörtgene küçük bir geçme çift kâlp motifi ile bağlanmış, bazılarında ise yarım madalyonlar dikdört gene bitişik olarak verilmiştir. Madalyonla rın içi geometrik geçmeler, yarım palmet-ler, ya da rumîler kullanılarak yapılan kon-pozisyonlorla doldurulmuştur.
Güller: Kur'an'da bulunan güller
de insanın yaratıcı gücünün üstün örnek lerini vermektedir. Çok değişik düzen lemeler gösteren örnekler, daire, domla.
damlanın alt ucu sivrileştirilerek simetrik olmayan bir elips, palmet, bazen de tama men ayrı biçimler ortaya koymaktadır. Kompozisyonlarda rumî, hataî, palmet, ya
rım palmet motifleri kullanılmıştır. İçleri yazılı, ya da yazısız olanları vardır. Fotoğ raf 44'de görülen, içi rumîlerle süslü hüöl, ortasındaki yazılı daire madalyonla ilginç bir kompozisyon oluşturmaktadır.
Daire olanların bazılarında, süsleme nin ağırlığı dairenin içine kaydırılmakta, iç içe ince bordürler, yıldız, ya do başka bi çimlerde bölünüşler görülebilmekte, yazı ların zemininde çoğulukla ince rumî kom pozisyonları yer almaktadır (Fotoğraf 45). Süslemelerin ağırlığı bazı örneklerde, dai relerin dışındaki hareketli bordürlerdedir (Fotoğraf 46).
Damla ve elips biçiminde olanlarda yczılar ortada, yine daireler içinde görül mektedir (Fotoğraf 47).
316 SABİHA AKER
F o t o ğ r a f : 41
Yazısız olanlarırdo elips ya da palmet biçimli, yanm palmate benzer yapraklar ve kıvrımlı motiflerle yapılmış olanları çoktur. Bunların içleri rumîler ve hataîlerle süslen miş örnekleri daha az görülmektedir (Fo toğraf 48, 49). •
Ket e bel er: Cüzlerin son sayfala
rındaki ketebeler, tezhibli bölümler içinde verilmiştir. Dikdörtgen, ya da değişik bi çimler içine alınan ketebe yazılarının sıra ları hareketli çizgilerle zeminden aynimış, aralarda kalan boşluklar cüz başlannda görülenlerden daha zengin bir biçimde ru-mî, hataî, palmet, yarım palmet motifleri, çeşitli çizgiler yardımıyla süslenmiştir. Ba zı örneklerde üst kenara bitişik, tam, ya da yarım rozetler, madalyonlar bulunmak ta, bazen de yazı alanının dışındaki süs lemeler dört kenara yapılmaktadır (Fotoğ raf 50, 51).
RENKLER :
Bu kadar zengin motif ve kompozisyon-lan içeren cüzlerin tezhiblerindeki renkler de aynı oranda zengin bir kullanılış biçimi ortaya koymaktadır. Tezhiblerin cüzlere, ya da bulundukları yerlere göre, renklerin de fazla bir değişiklik olmamakta, fakat bu renklerin motiflere dağılımı her kompo zisyonda yeni bir düzen kazanmaktadır. Tüm motiflerin siyahla tahrillenmesi ortak özelliğidir. Mavi ve altın temel renklerdir. Tığlar her yerde koyu mavi ile yapılmıştır.
Birinci cüzün renklerinin düzeni diğer lerinden biraz farklıdır. İlk sayfadaki ma dalyonda, çoğu kez tamamen altın olan yazı zemini, burada renklendirilmiştir. Ko yu mavi zemin üzerinde, küçük kıvrımlar ve noktalar beyazdır. Hataî çiçek ve yop-raklannda mavi, turkuaz ve pembenin iki tonu, koyular içte, açıklar dışta olacak bi çimde kullanılmış; kenarlarda, kuzu
deni-i ^ ! 5 ^ ? ^ : £ f L ™ : ^ ^ ı ş K U R ' A N C Ü Z L E R İ
317
r:
F o t o ğ r a f ; 4 2
318 S A B İ H A A K E R
Fotoğraf : 44
len beyaz boşluklar bırakılmıştır. Saplar tamamen altındır. Yazılar, beyazla yazıl mış, altınla sınırlandıktan sonra tekrar si yahla tchrilienmiştir. Yazı alanmı sınırlayan inc3 bcrdüı-, beyaz üzerine siyah noktalar konarak yapılmıştır. Bu bordur, cüzlerin tümünde, çeşitli yerlerdeki kompozisyonla rın ana bölümlerini ayıran çizgilerde kul lanılmıştır. Ksnar bordüründe, yonm pal-metli motiflerin, ortaları mavi tonları, ke narları pembe tonları ve tepedeki sivri yap rak turkuaz tonlarındadır. Bunların arala rında, koyu mavi zemin üzerindeki rumî-lerin kâlp motifli grubu turkuaz, diğerleri altınla yapılmakta, ortada, çok küçük bir parçada pembeye yer verilmaktedir. Tığlar koyu mavidir.
Başlık sayfasının kenar bordüründe, koyu mavi zemin üzerinde rumîlerin bir grubu altın, diğer grubunun ortaları siyah,
kenarları beyaz renktedir. Yarım polmetli motiflerde, koyu maviler ortada, turkuazlar yonlordo, pembeler uçlarda kullanılmakta dır. İç bordür. siyah zemin üzerine, çiçek lerin ortaları turkuaz tonları, uçları pembe tonları, yapraklar mavi tonları, saplar al tın ve küçük noktalar beyaz olarak oluş turulmaktadır. Beyczla yazılıp, kenarları önce altın, sonra siyahla tahrillenen baş lık yazısının zemininde, koyu mavi üzerine yapılan rumî dallarında turkuaz hâkimdir; altın çok az kullanılmaktadır. Bu cüzün başlık yazısı ve zsmininde görülen renkler tüm cüzlerde aynıdır. Yalnız zemindeki motiflerin renkleri da^jişmektedir. Köşeler deki küoük üçgenler tamamen altınla dol durulmakta, üzerine siyahla motifler çizil mektedir. Sayfanın yazı alanındaki yaprak lar yine mavi tonları, noktalar ve çizgiler Gİtm, çizgilerin uçlarındaki küçük noktalar siyah renktedir. Aynı renkler sayfa kena-rındoki modclyondo do görülmektedir.
Cüzün iç sayfalarında, sure başlıkla rında görülen renkler değişmemektedir. Birinci cüze ait fotoğraf 40'da görülen su re başlığındo, kenar bordürü, koyu mavi üzerine oltın ve beyazla yapılmıştır. İnce bordürlerin düz olanlar, altın, desenli ola nı beyoz üzerine siych noktalıdır. Tama men yapıştırma altın zemin üzerine başlık
MEGARA'DA YAPİLMİŞ KUR'AN CÜZLERİ 319
Fotoğraf : 46
yazısı turkuazla yazılmış, zemindeki rumî dalları beyazla yapılmış, rumîlerin içlerine siyaiılar konmuştur. Köşelerde, koyu mavi zemin üzerindeki turkuaz rumîler. yine
tur-kuaz çizgilerle birbirine bağlanarak yazı alanını sınırlamaktadır. Dikdörtgenin ucun daki yanm madalyonda ise pembe ve tur-kucız tonları çok, mavi az olarak görülmek tedir. Motifler birbirinden alîın ve siyah tahrillerle ayrılmakta, koyu mavi bir tığ
kompozisyonu dıştan düz olarak sınırla maktadır.
Cüzün, sayfa kenarlarındaki güllerinin renklendiriimesinde, yine aynı renkler kul lanılmaktadır. Güllerin ortasında altın ya-z.Iarm bulunduğu daireler, sarıya bakan cç;k kızıl kahverengi zeminlidir. Kızıl kah ve burada, altının koyu bir tonu etkisini bırakmaktadır.
İkinci cüzce, renkler daha sadeleş-.Tiektedir. Madalyonun ortasında, yczı ala nı zemini tamamen altındır. Yazılar beyaz la yazılmakta, siyahla tahrillenmekte, mo tifler altın üzerine siyah çizgilerle yap;l-maktcdır. Madalyonların ortalarındaki ya zılı bölümlerin, bu renk düzeni, cüz üç. dört, beş, dokuz, 14, 13. 17. 18, 19, 21. 22. 27 ve 30'da aynen görülmekte, cüz dört, 12. 15 ve 26'da ise yazıların zemininde, mo tiflerin aralarındaki boşiuklar kızıl kahve rengiyle gölgelenerek farklılaşmaktadır. Yazı alanını çereleyen düz altın bordürle-rin ortasında, ince beyaz bordür yer al
maktadır. Konar bordüründe, yarım daire lerin koyu mavi zeminleri üzerindeki hataî çiçekleri mavi tonları, küçük yapraklar al-tm, üç noktalar beyazdır. Yarım dairelerin crabr.nicV.i üçgenlerco, eltin zemin üze rine motifler siyah çizgilerle yapılmaktadır. Küçük yarım dairelerle, bunların dışındaki ler arasında kalan boşluklarda, beyaz, üç noktalı koyu mavi zemin üzerinde su'ar altındadır. Dairelerin dış köşelerinde, ya rım palmetli motiflerin renkleri ve bcya-nışları, İçteki hataîlerde görüldüğü gibi'Jir.
Başlık sayfasının bordüründe, kcyu mavi zemin üzerinde rumî sularının bir grubu içleri siyah, dışlan beyaz olarak, di ğer grubu altınla yrpılmakta, koyu rr.avi tığla sınırlanmaktadır. Başlık yazılcrınm
Fotoğraf : 47
320 S A B I H A A K E R
F o t o ğ r a f : 4 8 ;
zemini koyu mavi üzerine beycz üç nok talı, rumîler tamamen altındır. Rumîlerin geniş yapraklarının içlerinde koyu mavi kullanılmaktadır. Köşelerde motifler yapış tırma altın üzerine siyah çizgilerle yapıl mıştır
Cüzün iç sayfalarında, bazı sûre baş lıklarında koyu mavi üzerine, yazıların tur-kuazla yazıldığı, zeminindeki motiflerin be yazla renklendirildiği görülmektedir. Altı nın çok kullanıldığı yerlerde, altı.ıla birlik te kızıl kahverengi kullanılmaktadır. Gül
lerde kullanılan renkler de bunların benze ridir.
Üçüncü cüzün renk düzeni, ikinci cü ze çok yaklaşmaktadır. Mesela; madalyo nun ortasındaki yazı alanı ve büyük dilim lerin aralarındaki küçük üçgenler tama men yapıştırma altın, üzerlerindeki motif ler siyah çizgilerledir. Yazı alanını sınırla yan dilimlerin dış köşelerindeki üçgenlerin zeminleri koyu mavi, üzerinde motifleri Fotoğraf : 49
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 321 Oluşturan rumilerin bir grubu beyaz, or
talan siyah, diğer grubu altındır. Yuvarlak dilimlerin tepelerinden çıkan bordürlerin rumîli olanları koyu mavi zemin üzerine al tınla, yarım palmete benzer eğik çizgilerle yapılmış olanları da mavi tonları ve beyaz
la yapılmaktadır. Bu renk düzeni iç sayfa larda da devam etmektedir.
Dördüncü cüzde kullanılan renkler ko yu mavi ve tonları, altın, siyah, beyaz ola rak görülmektedir. Cüzün madalyonunun ortasındaki yıldızın iç ve dış köşelerindeki üçgenlerde, koyu mavi zemin üzerinde, ha-taî çiçeklerinin ortaları mavi tonları, kenar-lan beyaz, yaprakların içi altındır. Rumîler-de tamamen beyaz, altın ve oz olarak si yah kullanılmıştır. Dıştaki bordürde ise ko yu, açık mavi, beyaz, motiflerde, içten dışa doğru yer almaktadır. Motif gruplan ora larında kalan çok küçük üçgen bölümler siyah üstüne beyazla desenlenmektedir. İç sayfalardaki renk düzeni madalyonda görülene benzemektedir. Altınla beraber kullanılan kızıl kahverengi bu cüzde de görülmektedir.
Beşinci cüzün renklerinde, diğer cüz lerden ayrılan en önemli nokta altın ora nının koyu maviden daha fazlalaşmış ol masıdır. Özellikle başlık sayfasının yazı sıraları arasındaki boşluklar sulu altınla boyanarak, üzerine çiçek ve yapraklar, or talarına çok az koyu mavi konularak, be yazla yapılmıştır. Siyah çizgilerle sınırla nan desenler arasındaki boşluklarda' görü len küçük üç noktalar yine siyahla yapıl mıştır.
Altıncı cüzün madalyonunda ortadaki yazı alanı ve bunun dışına sıralanan altı yarım dairenin zeminleri mavidir. Yazıların aralarındaki hataî-çiçekler, morumsu bir bordo ve pembe tonları, beyaz, altınla ya pılmaktadır. Aynı renkler büyük yarım dai relerin içlerindeki, siyah zeminli suların hataî çiçeklerinde de kullanılmakta, suyun yapraklarında mavi tonları görülmektedir. Yazı alanına bitişik, küçük yarım dairele rin içlerinde rumîler beyaz ve altınla ya pılmakta, ortalarında çok az siyah
kulla-nılmaktadir. Dıştaki bordür tamamen mavi tonlarmdadır.
Başlık sayfasının bordürü de aynı ma vi tonlarıyla yapılmıştır. Başlık yazısının aralarındaki motifler altın, yazılar ile kö şelerdeki boşluklar arasındaki elips bi çimli bölümde yer alan yarım palmetli mo tif pembe tonlanndadır. Her cüzde görül meyen bu renk, sayfanın yazı alanındaki çiçeklerde de görülmektedir. Elipsin iki ucundaki boşluklar tamamen altın üzerine siyah çizgi motiflidir. Sayfanın, tamamen altın olan yazı sıralarının oralanndaki mo tifler hafif renklendirilmiştir. İç sayfalarda kullanılan renkler bu bölümlerdekilerle ay nıdır.
Sekizinci cüzün madalyonunun ortası tamamen yapıştırma altın üzerine siyah çizgi motiflidir. Bunun dışındaki büyük dai renin koyu mavi zeminli bölümlerinde ya zılar beyaz, motifler altındır. Daireyi sınır layan ince bordürlerle, en dıştaki yarım palmetli motifler mavi tonları ve beyazla oluşturulmuştur. Yazı sıralannın araları, al tınla doldurulan başlık sayfalannda ve cü zün iç sayfalarında, daha önceki cüzlerde görülen pembe, turkuaz tonlan ve kızıl kahverengi görülmektedir.
Dokuzuncu cüzün madalyonunda, or tadaki yıldızın iç köşelerinde siyah üzeri ne beyaz ve altın üzerine siyah çizgi mo tifler sırayla yer almaktadır. Yıldızın dış köşelerinde mavi zemin üzerinde motifler altındır. Dairenin etrafında mavi tonlarıyla renklendirilen palmetli motiflerin ortaların da pembeler, suların birleştiği yerlerde üç gen siyah lekeler görülmektedir.
Başlık sayfasının koyu mavi zeminli bordüründe taçlar, sırayla mavi ve beyaz, ortaları siyah olarak yapılmakta, rumî ve kâlp motiflerinde altın kullanılmaktadır. Ke nardaki madalyonda bu renklere az olarak pembe eklenmiştir. Başlık yazısının zemi ninde rumîler altın, palmetli motif pembe tonlan, köşelerdeki daire kesitleri yapış tırma altın ve kızıl kahverengindedir. Say fadaki yazı sıralannın aralan sulandınimış altınlarla doldurulmuş, üzerindeki
motifle-322 SABiHA AKER
l i r
F o t o ğ r a f : 50
rin içleri boş bırakılarak, sadece altınla sınırlanmıştır. Sûre başlıklarında ve güller de bu renkler değişmemektedir.
12. cüzde görülen renk düzeninde önemli bir değişiklik yoktur.
14. cüzün madalyonunda yazılı bölü mün etrafına dizilen daireler bir altın, bir turkuaz zeminli ve altın motifli olarak gö rülmektedir. Dairelerin aralarında koyu ma vi zemin üzerinde rumîler sırayla bir bö lümde beyaz ve altın; diğer bölümde tur kuaz, aralarında çok küçük pembe parça lar ve altın olarak renklendirilmektedir. Ke nar bordürü mavi tonlarıyla yapılmıştır. Başlık sayfasında tamamen mavi ton ları hâkim duruma geçmektedir. Yazı kö şelerinde altın, motiflerin arasında kızıl kahverengi dikkati çekmektedir. İç sayfa larda, başlıklarda ve güllerde, ketebede, pembe, kızıl kahverengi tonları değişik bi çimlerde yeniden kullanılmaktadır.
15. cüzün madalyonunda turkuaz ve pembe görülmemekte, zeminde altın ve ko yu mavi eşit etki bırakacak oranda kulla nılmaktadır.
Başlık sayfasında renkler değişme-mekte, yazı sıralarının araları sulu altınla boyanmakta, üzerindeki motifler hafif renk lendirilmektedir.
16. cüzde görülen renklerde önemli bir değişiklik dikkati çekmemektedir.
17. cüzün madalyonun zemininde altın hâkim duruma geçmekte, koyu maviler azalmaktadır. Motiflerde mavi tonları, si yah, beyaz, altının yanında da kızıl kahve rengi görülmektedir.
Başlıklarda ve iç sayfalarda aynı renk ler sürdürülmektedir.
18. cüıün renkleri de 17. cüzün benze ridir. Yazı alanı dışındaki bölümlerin tü mü koyu mavi zeminlidir.
19. cüzün madalyonunda, ortadaki al tın dairenin etrafında, iç içe geçen yarım dairelerin dört tanesinde zemin koyu ma vidir. Bu bölümlerin iç sıralarında motifler, birinde siyah-beyaz, diğerinde turkuaz ve altın olarak, dış sıralarında beyaz - siyah, altın, karışık olarak yer almakta; dilimler arasında kalan ikinci sıra yarım dairelerin
MEGARA'DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 323
i» iıii.ii
4 * A
-4i)
Fotoğraf : 51
boşluklarında, kızıl kahverengi ve altın kul lanılmaktadır.
Başlık sayfasında bordur, madalyon ve başlık yazısının koyu mavi zemini üze rinde motifler yine siyah, beyaz, altın, ma vi tonları ve turkuaz ile yapılmakta, başlık yazısının köşelerindeki boşluklarda altın, kızıl kahverengi ile birlikte kullanılmakta dır.
İç sayfalardaki tezhiblerde bu renkle re pembenin tonları da katılmaktadır.
20. cüzün madalyonunda yıldız biçimli yazı alanı zemini koyu mavi, yazılar altın, aralarındaki motifler beyazdır. Dıştaki yıl dızın İç köşelerinde, sırayla, bir bölümde koyu mavi üzerinde altın, siyah, beyazla yapılmış, diğer bölümde kızıl kahve üze rinde altınla yapılmış motifler bulunmakta dır. Köşelerindeki yarım palmetli motifler mavinin tonlarıyla renklendirilmiştir. Beş lik sayfasında ve iç sayfalarda aynı renk düzeni sürdürülmüştür.
21. cüzde altın hâkim durumdadır. Ma dalyonun geniş daire yazı alanı tamamen altın, etrafındaki küçük yarım daireler ko
yu mavi zeminlidir. Dilimlerin içlerinde mo tifler sırayla beyaz, altın, turkuaz olarak görülmektedir.
22. cüzün madalyonunda yuvarlak di limli yazı alanının dışında kalan bölüm ma vi zemin üzerine altın motiflidir. Geçme bordür tamamen altın, daha sonra yer olan ince bordür mavi üzerine beyaz yu varlak çizgilidir. Dıştaki palmetli bordürde ise mavi, turkuaz, pembenin tonlan, siyah, beyaz ve altınla birlikte görülmekte; aynı renkler daha sonraki sayfaların tezhible-rinde de kullanılmaktadır.
23. cüzün madalyonunun koyu mavi yazı olanının üzerinde, beyaz üç noktalar bulunmaktadır. Yazılar altındır. İkinci sıra yıldızın uçlarında aitm zemin üzerine mo tifler pembe tonlarıyla renklendirilmekte-dir. Yıldızla, dış daire orasında kolan üç genlerde, siyah üzerinde kâlp motifleri sı rayla, altın ve beyazdır.
Başlık sayfasında bordür. madalyon ve başlık yazısı zemini koyu mavi; mo tifler, mavi tonları, beyaz, turkuaz, siyah ve altındır. Başlık yazısı köşesindeki
m SABlHAAXER
M t t M tüm W kail Icohverenai. ortadaki lâle bioimK böifimOn zemininde styah, mo-tUWrtfide flwvl tonkin, attın ve b e y «
flörfll-mcMedir. — Gfiz «sna renklerinde altın ve mavi
temkin hâkim duıtundadır.
26. eOzQn modatyomuHin ortxMn v» kO-oOk yuvortak rozetleri altın, buntar arawn-do kolon bdlOmler koyu mavi zeminikür. 1% ItordCirier m b ^ tonkin, nımt motifleri
\m beyaz ve ofbnio yoiNlmtşür. ic eoyfo-nm ta«hiblerfnde aynı .renkler
eûrdûrûi-inektedir.
. ^27. cOzOn madalyonunda tamamen ol-tjn M n Özerine motifler siyah pizgitorie yditlimş, çok oz renk kûUantimıştır. Yanm p g p i â l bordflrierde mavinin tonlan yer • (»ifiaktadır.
30. Gözün madalyonu oitının çok kulla-nıkiığı ve diğer cüzlerde görülen renklerin tümünü kapsayan cok zengin bir düzen-i«ine ortaya koymaktadır. Daha sonraki eoyfaiann tezhibinde bu özenli renk düzeni devam etmektedir.
. YORUM:
Ankara Etnografya Mözesl'nde 10115-10137 numaratan araftnda yer olan ve her biri oyn bir kitap olarak ciltlenmiş ve oy-n eoy-nvaoy-nter oy-numaralaoy-n verilmiş cüzlerioy-n ketebeierinden. H. 788-789 (M. 1368-1369) ytllannda Aixiulkih bin Ahmed bin Fazlul-iâh bin Abdülhamld el Kazvinî tarafından 77-78 yaşlannda, Merago Kadısı iken ya zıldığı öğrenilmektedir.
Cüzlerin tümünün aynı Kur'anın par çalan olmalan nedeni ile tezhiblerinin üs-lub özelliklerinde aynı ana karakter görül mektedir. Tezhlbii bölümler içinde, en bü yük kompozisyonlar ilk sayfalardaki modol^ yonlardo bulunmaktadır. Daire esasına gö
re kurukın kompozisyonlar, bu dairelerin değişik sistemlere göre parçalanmasıyla ei de edilen bölümlerine, çeşitli motifler yer leştirilerek tamamlanmaktadır.
Örnektorin büyük bir kısmında, içte «e dışta doireler açıkça görülmektedir. Ba zen bımkır değişik büyüklükte yonm dai reler koHanılorak yuvorkık dilimler görü-nûşa ölmaktCKİır (Fotoğraf 1. 2. 3, 5, 6. iı. 16. 17, 30). Bazı madalyonlarda, daire lerin İçlerinde, zaman zaman do serbest otorak, üçgen, kare yo da altıgenlerin iç içe geçmesiyle etele edilen yıldız biçimleri yer almakiodır (Fotoğraf 4. 7, 8, 10, l i , 14, 1Q. Bunfonn iki üçgenin iç içe geçmesiyle oiuşanianna İMühr-ü Süleyman" denilmek tedir (Fotoğraf 4, 8). Dış sinirtqnn sekizgen okırak tamamlandığı (Fotoğraf 9. 18), ya cb çeşitH oyuniarta eide edilen parçalarla iyice harekettendIriMiği örnekler de vardır (Fotoğraf 12. 13, 17). Modaiyonlann ço ğunda ortadaki kûfi yozıkınn zeminlerin de hotqt motifleri yer almaktadır. Bunlonn büyük bir kısmı çizgilerle yapılmıştır. Daha oz okırak da renklendiriimiş olanlan görü lür. 23. cüzde yazılonn zeminindeki motif ler ozaimokto, birkaç rumî yaprağı ve üç noktalar görülmektedir (Fotoğraf 16). Yazı-kır. sekizinci cüzde hataîii, 25. cüzde pol-metli orta bölümlerinden kaidıniorak, İkin ci sıradaki bölümlerin içldrine yerleştiril mektedir, ortakırdoki motifler buralardada görülmektedir.
Yazılonn dışındaki bölümlerin içleri, en çok, fion derece İnce ve güzel rumî motif leriyle doldumimoktodır. Rumîlerin oraia-nndo sık sık kâip motifleri görülmektedir. Türkler tarafından damga içeriğinde, çok eski zamanlardan bu yana kullanılan bu motif, "saadet sembolü" olarak bilinmek tedir. Doha sonraki yüzyıllarda, bilhassa Fatih döneminde de cok görülür. Rumî kompozisyonlon, zoman zomon. çok kü çük palmet motifleriyle taçlondınlarak bitirilmektedir. Modaiyonlann dış bölümle rinde hatoî kompozisyonlon daha az kul lanılmıştır. Rumîlerden sonra, ikinci sırayı yanm polmetiere benzer çeşitli küçük yap raklar ve kıvnmii biçimlerden oluşan mo tifler almaktadır. Çioğuniuk, modaiyonlann dışında birbirinden güzel bordürler ortaya koyan bu motifler, bazı kompozlsyonlonn dış köşelerinde, ender olarak da içlerinde
MEGARA-DA YAPILMIŞ KUR'AN CÜZLERİ 325
görülmektedir (Fotoğraf 1, 2, 3, 4. 5, 6. 7. 8. 9. 12, 14. 15. 17, 18, 19). Burada üze rinde durulması gereken önemli bir nok tayı ocıklamtjk yararlı olabilir. Araştırmada sürekli yanm palmet, palmet, palmete ben zer, küçük yapraklar, kıvrımlı biçimler di ye söz edilen motifler, rumî ve hataîlerden sonra önemli üçüncü grubu oluşturmakta dır. Bunlar iyi incelendiğinde bazen palmet. bazen de rumîlerin ayrıntıları etkisini bı rakmaktadır. Fakat gerçek şudur ki bun lara ne rumî, ne de palmet demek olanak sızdır. Türk süslemesinde rumîler ve pal-metler birtirlerine benzeyen pek çok nok talarına rağmen ayn ayrı gruplandırılmış-tır. O halde araştırmada palmet, yarım pal met ve benzeri denilen, bu motif grubuna do. kompozisyonlarında, hatta boyanışla-nndaki ayrılıklar nedeni ile yeni bir isim vermek gerekmektedir. Motiflerin değişik biçimlerde yanyana getirilerek, simetrik tekrarianyla oluşturulan kompozisyonlar da, kesinlikle dallara yer verilmemiş olma sı en önemli özellikleridir. Her parça ayrı oyn ortadan kenara ve koyudan açığa doğru üç tonla renklendirilmekte, kenar larda beyaz çizgiler kalmaktadır. Ord. Prof. Dr. A. S. Ünver, bu motif grubunu "mün-haniler" olarak adlandırmakta, rumî mo-Uflerinîn aynntılanndan oluştuklarını belirt mektedir. Ancak akademisyenler bu terimi kabul etmemektedirier. Bu isim tartışılabi lir, önemli olan Türklere has bu motif orubunun variiğını görebilmek ve literatür de avn olarak yerini verebilmektir.
Selcuklular'da X1I-XIII. yüzyıllarda tez hibi! kitaplarda da görülen bu motifler, in celenen cüzlerde en güzel, gelişmiş ör neklerini ortaya koymaktadır.
Kompozisyonlar çoğu kez düz çizgi lerle sınırianmakta, bu çizgilerin süslü tığ lar biçimine dönüşmeleri daha az görül mektedir.
Cüz başlarının sayfa kompozisyonları, cüzlerin tümünde aynı düzendedir. Cüz başlarının tezhiblerinde madalyondaki mo tif grupları görülmekte, fakat yeni düzen lemeler ortaya koymaktadır. Karşılıklı ola
rak İki sayfa tezhiblidir. Sayfaların üstün deki tezhibli yatay dikdörtgenlerin içinde, zemininde helezonlar yaparak kıvrılan dal lar üzerinde rumî kompozisyonlan bulunan, başlık yazıları yer almaktadır. Alt bölümde aynen tekrarlayan dikdörtgenlerde ise. Kur'an'dan ayetler bulunmaktadır. Bu dik dörtgenlerin içinde, yazıların iki ucundaki köşeler, daireler, yanm daireler, yuvariak dilimler, eğik ve kırık çizgiler, ya da bun ların kesişmesi yoluyla elde edilen çeşitli biçimlerie bölünmektedir
Yazı alanının iç kenarı sadece düz çizgilerle ve çok ince bordürierle sınırla nırken, dış üç kenan güzel bir bordürle çevrilidir. Dış taraftaki dikey kenann or tası ayrıca küçük bir madalyon, yanm ma dalyon, ya da bir rozetle belirtilmiştir. Bun lar, bazı örneklerde bordürün devamı ola rak dışa taşmakta bazen ortası düz Wr çizgi ile kesilmiş olarak bordüre bitişik bu lunmakta, bazen de çok küçük bir bağlan tı ile tamamen bordürden kopmuş olarak görülmektedir.
Yazı alanında, yazı sıraları çizgilerie zeminden ayrılmakta, kalan boşluklar or-ka aror-kaya sıralanan yuvariak dilimlerin İç leri çok ince paralel çizgilerie doldurularok. ya da bunların aralarına yaprak, çiçek mo tifleri konularak, bazen de tamamen hataî, ya da rumi motifleriyle süslenmektedir.
Cümie sonlarındo, daire esaslı süslü noktalar bulunmaktadır.
Bu temel esasa karşın hiçbir cüzde aynen tekrariar görülmemektedir. Her cüz de yeni bir başlık düzeni, değişik motif, bordur ve modalyonlaria karşılaşılmakta dır. Eser, her bölümünde insonı şoşırta-cak çoklukta, birbirinden güzel kompozis-yonlaria yaratıcı gücün üstün bir örneğini vermektedir (Fotoğraf 20. 39).
Cüz başlarmdoki geometrik düzen, su re başlıklarında, başlık yazısına havi dik dörtgen kompozisyonunda ano karakterini oluşturmaktadır. Kullanılan motif türleri de değişmemektedir. Bununla beraber. 23. cü zün hiçbirinde, birbirinin tamamen aynı
326 SABİHA AKER sûre başlığı görülmemiştir. Son derece gü
zel örneklerin her biri yeni bir espiri ile zenginleştirilmiştir. Dikdörtgene, sayfanın dış kenarı doğrultusunda daire, ya da pal-met biçimli küçük madalyonlar eklenmiş tir.
Kur'an'da bulunan güller de boşlıba-şına bir araştırma konusu olabilecek zen ginliktedir. Cok değişik düzenlemeler gös teren örnekler, daire, damla, damlanın alt ucu sivri leşti rilerek simetrik olmayan bir elips, palmet, bazen de tamamen ayrı bi çimler ortaya koymaktadır (Fotoğraf 44, 49).
Cüzlerin son sayfalarındaki ketebeler, tezhibli bölümler içinde verilmiştir. Dik dörtgen, ya da değişik biçimler içine alı nan ketebeler, zengin bir biçimde süslen miştir (Fotoğraf 10, 51).
Cüzlerin iç sayfalarının kenarları cet-velsizdir.
Kur'an'ı Kerim'in süslemelerine hâkim olan ana motif grupları kompozisyonların ayrı ayn bölümlerinde yer almakta, aynı bölümde iç içe kullanılmamaktadır. Bu mo tif gruplarından en ince çalışılmış olanla
rı rumîlerdir. Motifler, çeşitli bölümlere dağıtılırken sanatkâr, yaratıcı gücünü di lediği gibi kullanmış, estetik yönden den geli bir dağılımın dışında hiçbir kurala bağlı kalmamıştır.
30 cüzünün sözü edilen Kur'an'ın Et-noğrafya Müzesinde bulunan 23 cüzünün tümünde, birbirinden güzel kompozisyon ların hiçbiri, diğerinin aynı değildir. Son derece zarif ve güzel motifler üstün bir sanat anlayışının ürünleridir ve millî ka rakterin dışına çıkmaz.
Cüzlerin tezhibinde görülen renkler çok zengin bir kullanılış biçimi ortaya koy maktadır. Tezhiblerin cüzlere, ya da bu lundukları yerlere göre renklerinde fazla bir değişiklik olmamakta, fakat bu renkle rin motiflere dağılımı her kompozisyonda •yeni bir düzen göstermektedir.
Kompozisyonlarda hâkim renk mavi dir. Zeminde koyu bir tonu kullanılan ma vinin özellikle yarım palmete benzer motif lerde ve hataîlerde, koyudan açığa doğru üç tonu sıralanmakta ve beyazla bitiril mektedir.
Mavilerden sonra ençok altınlar dik kati çekmektedir. Altın, zeminlerde, yazı larda ve bunların kontürlerinde bol bol kullanılmıştır. Bazı madalyonlarda, başlık sayfalarında ve sure başlıklarında altın, birinci plana geçebilmektedir. Altın zemin üzerindeki motifler çoğunlukla, siyah çizgi lerle yapılmıştır.
Kompozisyonlarda altınla mavi rengin nefis bir düzeni verilmiştir. Çeşitli tonlar daki mavilere alternatif olarak çok kulla nıldığı yerlerde altın, bazen zemin, bazen motiflerde, kirli koyu bir sarı renkle çeşit-lendirilmektedir. Bu renk zaman zaman yerini kızıl kahverengine bırakmaktadır.
Beyaz, madalyonların cüz boşlarının ve çoğu sûre başlıklonnın yazılarında, ince bordürlerde, çeşitli motifler, üç noktalar ve benzeri ayrıntılarda vazgeçilemeyen bir renktir. Siyah, tüm motiflerin kontürle rinde, bazı motiflerde, çok az olarak da zeminlerde kullanılmıştır.
Cüzlerin tümünde bu renkler bulun makta, fakat altının önemini yitirdiği bazı cüzlerde kızıl kahverengi ya da kirli sarı bulunmamaktadır.
Bu temel renklere bazı cüzlerde tur-kuaz ve çok tatlı bir pembe serisi eklen mektedir. Aynı atölyede, aynı sanatkârın denetiminde yapıldığı, ortaya koyduğu or-tok üslup özelliklerinden oçıkça anloşılon cüzlerdeki, bu renk değişikliği ilgi çekici dir.
Renklerin tümü, kompozisyonların çe şitli parçalarında, her türlü motifte rahat lıkla kullanılmıştır. Şu motif veya şu bölüm sürekli aynı renkle boyanacak diye katı bir sınırlılık yoktur.
Genel olarak Selçuklu dönemine ait başka örneklerle karşılaştırıldığında, XII.
MEGARA'DA YAPİLMİŞ KUR'AN CÜZLERİ 327
ve XIII. yüzyıla oranla altının daha az kul lanıldığı, mavi rengin hâkim duruma geçti ği ve kullanılan renklerin daha çoğaldığı geometrik motiflerin önemini yitirdiği gö rülmektedir.
SONUÇ :
Ankara Etnografya Müzesi'nde bulu nan XIV. yüzyılda Meraga'da yazılmış Kur'an'm 23. cüzünün motif ve kompozis yonları, başlı başına bir araştırma konusu
olabilecek niteliktedir. Aynı Kur'an'a ait her biri ayrı bir kitap olarak ciltlidir.
Tezhiblerinde aynı ona karakter görü lür. Tezhlbli bölümler içinde en büyük kompozisyonlar ilk sayfalardaki madalyon larda bulunur. Başlık sayfalan, sure baş lıkları, güller ve ketebeler zengin bir biçim de süslenmiştir. Geometrik düzenli kompo zisyonların çeşitli bölümleri, çok ince ru-mîler, hataîler, palmet ve yarım palmete benzer motiflerle süslüdür. Rumîlerin ara larında geçme köip motifleri ve palmetler görülür. Zaman zaman rozetlerde ve
bor-dürlerde geometrik geçmeler, yer alır. Ku fi yazıların zemininde rumî ya da hataî kompozisyonları bulunur. Süslemelere hâ kim olan ana motif grupları, aynı kompo zisyonun ayrı ayrı bölümlerinde yer alır. Aynı bölümde iç içe kullanılmaz. 23 cüzün tümünde görülen birbirinden güzel kompo zisyonların hiçbiri diğerinin aynı değildir. Son derece zarif ve güzel motifler, millî karakterin dışına çıkmaz.
Cüzlerin tezhibinde görülen renkler, çok zengin bir kullanılış biçimi ortaya ko yar. Kompozisyonlarda mavi hâkimdir. Ma vilerden sonra en çok altınlar dikkati çe ker. Kirli koyu sarı, kızıl kahvedengi, be yaz, siyah, turkuaz ve pembe tonları, mo tiflerde çok uyumlu bir biçimde kullanılmış tır. Yazılar genellikle beyazdır. Önceki yüz yıllara oranla renkler çoğalmış, altın azal mıştır.
Cüzler, motif, kompozisyon ve renkle rindeki üstün olgunluğuyla Türk tezhib sa natının çok değerli örneklerini ortaya koy maktadır.