YEREL TARİH ÇALIŞMALARINA KATKI
SAĞLAYAN BİR AYDIN: CEVAT HAKKI TARIM
A SCHOLAR WHO CONTRIBUTED TO LOCAL
HISTORY STUDIES: CEVAT HAKKI TARIM
Güneş ŞAHİN
Makale Bilgisi Article InfoBaşvuru:16 Mayıs 2017 Recieved: May, 16, 2017 Kabul: 18 Temmuz 2017 Accepted: July, 18, 2017
Özet
Cumhuriyet’in sosyo-kültürel ve düşün dünyasına katkı sağlayan Cevat Hakkı Tarım (1893-1964), küçük bir kent görünümünde olan Kırşehir’de basın ve yerel tarih çalışmalarında önemli görevler üstlenmiş bir aydındır. Cevat Hakkı Tarım Kırşehir Orta Okulu’nda beden terbiye, tarih ve coğrafya öğretmenliği ile başlayan eğitimci yönünü sonraki yıllarda basın çalışmalarına çevirmiştir. 03.02.1925’de çıkarılmaya başlayan Kırşehir Vilayet Gazetesi’nde muharrirlik ve Matbuat Müdürlüğü yapmıştır. Kırşehir basın hayatında önemli bir yapı taşı olmasının yanında, Mustafa Kemal’le genç yaşlarda tanışması onu harf inkılâbında da etkin bir isimdir. Cevat Hakkı Tarım, yazdığı kitaplarla erken dönem cumhuriyet aydın tipolojisinin önemli örneklerinden olma özelliğini taşır. Tarım’ın Gazi’yi Dinlerken (1933), Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I (1938), Kırşehir: Tarih ve Coğrafya Lügatı (1940), Kırşehir Tarihi (1947), Tarihte Kırşehir, Gülşehri ve Babaaliler, Ahiler, Bektaşiler (1948), Babam Kocaağaoğlu Hakkı Efendi (1949), Yılların Ötesinde: Atatürk Kırşehir’de (1956) Kırşehir Ansiklopedisi: Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Sözlüğü (1960), Kırşehir Tarihinde Mevlana ve Mevleviler (1961) eserleri mikro seviyede kent çalışmaları yapan araştırmacılar için kaynak niteliği taşımaya devam etmektedir. Kırşehir Halkevi yayın organı olan Kılıçözü Dergisi (1946) ve Kervansaray Dergisi’nde (1964) yazılar kaleme alan Cevat Hakkı Tarım, kentin siyasi, sosyal ve kültürel kimliğinin oluşmasında aslında bir simgedir. 1943-1946 yılları arasında Kırşehir Belediye Başkanlığı da yapan
Yazarın 10-13 Nisan 2017 “Uluslararası Prof. Dr. Halil İnalcık Tarih ve Tarihçilik
Sempozyumu”nda sunduğu sözlü bildiri metninin genişletilmiş halidir.
Yrd. Doç. Dr. Güneş Şahin, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü gunessahin99@yahoo.com
Tarım, Türk inkılâbının temellerinin halka anlatılması ve anlaşılması için mücadeleler vermiştir. Çalışmada Cevat Hakkı Tarım’ın yaşamı ve yayınlarından yola çıkılarak, tarihçi yönü ile Kırşehir kent tarihine sağladığı katkılar tespit edilmeye çalışılacaktır. Çalışmaya ağırlıklı olarak Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nden temin edilen belgeler, süreli yayınlar ve Tarım’ın kendi eserleri kaynaklık etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir, Kırşehir Tarihi, Yerel Basın. Abstract
Having contributed to socio-cultural and ideological world of the Republic, Cevat Hakkı Tarım (1893-1964) was a scholar who played significant roles in press and local history studies in Kırşehir which was a small city. Cevat Hakkı Tarım channeled his educator aspect which had started with physical education, history and geography teaching towards press works in the following years. He was an author and press manager to Kırşehir Vilayet Gazetesi (Provincial Newspaper) which was first published on 03.03.1925. In addition to being a key person in press life of Kırşehir, Cevat Hakkı Tarımis a valuable name within the republic scholars’ typology especially due to the books he wrote. Works of Tarım titled Gazi’yi Dinlerken (1933), Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I (1938), Kırşehir: Tarih ve Coğrafya Lügatı (1940), Kırşehir Tarihi (1947), Tarihte Kırşehir, Gülşehri ve Babaailer, Ahiler, Bektaşiler (1948), Babam Kocaağaoğlu Hakkı Efendi (1949), Yılların Ötesinde: Atatürk Kırşehir’de (1956) Kırşehir Ansiklopedisi: Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Sözlüğü (1960), Kırşehir Tarihinde Mevlana ve Mevleviler (1961) function as sources for researchers conducting micro-level city studies today. Cevat Hakkı Tarım who wrote articles in Kılıçözü Dergisi (1946) which was the media organ of Kırşehir Halkevi (Community Centre) and Kervansaray Dergisi (1964) is actually an icon for composition of political, social and cultural identity of the city. Tarım also worked as Mayor of Kırşehir made his best effort for foundations of the Turkish Revolution to be told to and understood by the society. In the study we try to determine the contributions of Cevat Hakkı Tarım as a historian to city history of Kırşehir based on his life and publications. Mainly documents provided from the Republic Archives of the Prime Ministry, Periodicals and Tarım’s works are utilized as sources in the study.
Keywords: Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir, History of Kırşehir, Local Press. Giriş
Cevat Hakkı Tarım’ın öğretmenlik yapmaya başladığı dönemlerde oluşmaya başlayan entelektüel bakış açısı gazetecilik günleri, halkevi çalışmaları ve siyasete atılması ile birlikte önemli aşamalardan geçecektir.
Cevat Hakkı Tarım1, 1893’de (1309) Kırşehir, Yenice Mahallesi’nde
dünyaya gelmiştir. Orta tahsilini Kırşehir ve İstanbul Mercan İdadilerinde tamamlamıştır. 1911 yılında girdiği sınavda başarılı olarak Kırşehir İdadisi’nde Beden Terbiyesi Öğretmenliğine başlamıştır.2 14 Ekim 1912’den
1914’e (Ocak-Şubat) kadar 200 kuruş maaşla ve sonra Eylül 1925 tarihinden 30 Ağustos 1926 tarihine kadar 1200 kuruş maaşla İdadi Mektebi’nde Beden Eğitimi Muallimliği yapmıştır. 1913 (Ekim-Kasım) tarihinden, 20 Ağustos 1925’e kadar aynı maaşla İptidai Mektep Baş muallimliği ve 1 Eylül 1923 tarihinden 15 Ekim 1923 tarihine kadar yine 1200 kuruş maaş ile İdadi Mektep Kanunu’na uygun olarak tarih ve coğrafya muallimliği görevinde bulunmuştur. 19 Eylül 1932’den 31 Ekim 1932’ye kadar Orta Mektepteki Terbiye-i Beden Muallimliğindeki görevinde 17,5 lira maaşla vekâleten bulunmuş ve bu tarihten itibaren görevinden ayrılmıştır.3
Cevat Hakkı, Babası Kocaağaoğlu Hakkı Efendi’den kalan büyük kütüphane4 sayesinde kendisini oldukça iyi yetiştirmiştir. İlk eşi politikacı
Osman Bölükbaşı’nın halasıdır.5 Cevat Bey ikinci evliliğini 16.03.1919’da
Ülfet Hanımla yapmıştır. Süheyla Türkan, Ayşe Vildan ve Sariye Handan isimlerinde üç çocukları vardır.6 Babası Kocaağaoğlu Hakkı Efendi 8
Ağustos 1926’da vefat ettikten sonra, hissettiği derin üzüntü nedeniyle Kırşehir Vilayet Gazetesi’ndeki yazılarına bir süre ara vermiştir. Ancak dostlarından gelen mersiye ve taziye mektuplarının bir kaçını yayınlayabilmiştir. 7 I. Dünya Savaşı’na katılan Hakkı Tarım, Milli
1 Nüfus kaydında ismi Ahmet Cevat Tarım olarak geçmektedir. Baba adı Hakkı, anne adı
Anşa’dır (Ayşe). Mehmet Fuat, Mustafa Suad ve Fatma Arife isminde üç kardeşi vardır. Bkz., Kırşehir Nüfus Müdürlüğü Arşivi, Kırşehir Merkez İlçesi (1472), Cilt No: 8, Hane
No:1., 24.01.2017; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi dosyalarında da adı Cevat Tarım olarak
geçmektedir.
2 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490.0.038.1256.1.63. 3 BCA, 490.1.0.0.1372.551.12.
4 “Babamın gerçekten bir devrin tarihini aydınlatacak mahiyette ve kıymette olan evrakını, yazılarını, gazete ve mecmualarını 1931 yılında bir vazife için İstanbul’a giderken iki sandık içine yerleştirmiş ve kapaklarını çivilemiştim. Daima evimize giren bir adamımız bunları bakkala satmış. Bu şuursuzca işlenen cinayete hala babamım ölümüne acıdığım kadar acırım.”, Cevat Hakkı Tarım, Babam, Kocaağaoğlu Hakkı Efendi, 1949., s. 17. 5 01.07.1896 Kırşehir Doğumlu Penpe Tarım 11.02.1916’ta Cevat Bey ile evlenmiştir.
12.02.1919’da hayatını kaybetmiştir. Babasının adı Hacı İbrahim, annesinin adı Zeliha’dır. Bkz., Kırşehir Nüfus Müdürlüğü Arşivi, Kırşehir Merkez İlçesi (1472), Cilt No: 8, Hane
No:1., 24.01.2017; Güneş Şahin, “Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I (Kitap Tanıtımı) ”, A.Ü.D.T.C.F Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 52., Ankara
2012, s. 215.
6 01.07.1903 Yanya doğumlu olan Ülfet Hanım’ın baba adı Osman, anne adı Nimet’tir.
22.03.1996’da hayatını kaybetmiştir. Bkz., Kırşehir Nüfus Müdürlüğü Arşivi, Kırşehir
Merkez İlçesi (1472), Cilt No: 8, Hane No:1., 24.01.2017. 7 Tarım, Babam, Kocaağaoğlu Hakkı Efendi, s. 12.
Mücadele’ye de yedek subay olarak katılmış ve muhtelif cephelerde savaşarak İstiklal Madalyası ile mükâfatlandırılmıştır.8
Cevat Hakkı Tarım Bey’in basın ile tanışması Cumhuriyet’in ilk yıllarına rastlamaktadır. 01.03.1925 ile 28.02.1926 tarihleri arasında ve 01.03.1926 ile 22.09.1927 tarihleri arasında Kırşehir Vilayet Gazetesi Matbaasında hem müdürlük hem de başyazarlık yapmıştır.9 01.06.1928’den
31.05.1930’a kadar 15 lira maaşla, 01.06.1930’dan 30.09.1932’ye kadar da 20 lira maaşla Kırşehir Matbaa Müdürlüğü görevini sürdürmüştür. 1923’den önce Kırşehir Gençler Derneği ve Kırşehir Türkoacağı’nda çalışan Cevat Bey’in 1923’ten sonra CHF ile teması başlamıştır. 1926’da Fırka Azalığı’na tayin edilmiş ve Kırşehir’de kurulan CHF İl İdare Kurulu’na seçilmiştir. Ayrıca 1927’de Büyük Kurultaya delege olarak katılmıştır. 1927 Kurultayına katıldığındaki hislerini Vilayet Gazetesi’ndeki yazılarını topladığı kitabında coşkulu bir dille anlatmıştır.10 Kırşehir’de açılan spor kulübünde ve Kırşehir
Halkevi’nde görevlerde bulunmuştur.11 Matbaa görevinden kendi isteği ile
1932’de ayrılmıştır.12 Aynı yıl İl Genel Meclis Üyeliğine seçilen Tarım,
1943’de dışarıdan Belediye Başkanlığı’na seçilmiştir.13
Cevat Hakkı Tarım’ın genç yaşlardan itibaren siyasi bir figür olarak CHP içindeki mevcudiyeti önemlidir. Fakat Kırşehir’de, ‘kentin ileri gelenleri’ çemberine dâhil olan Tarım’ı siyasi hayatından ve faaliyetlerinden öte; tarihe, özellikle şehir tarihçiliğine yaptığı katkıları ile anmak mevcut çalışma açısından daha anlamlı olabilir. Burada kendisinin öncelikle eğitimci olması, ardından gazeteci kimliği ve dolayısıyla köşe yazıları, kitapları bize yol gösterici niteliktedir.
8 BCA, 490.0.038.1256.1.63.; “Cevat Hakkı Tarım’ın istiklal madalyası olmasına rağmen, Kırşehir Askerlik Şubesindeki gaziler defterinde kaydı bulunmamaktadır.”, Yusuf İzzettin
Kılınçer, “Atatürk ve Kırşehir”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, EK-5.
9 BCA, 490.1.0.0.1372.551.12. ;“Cevat Hakkı Tarım, 1946 seçimlerine katılmak için
Kırşehir’den mebusluk talebinde bulunduğu dilekçesinde, Kırşehir İl Matbaa Müdürlüğü ve Vilayet Gazetesi başmuharrirliğine başladığı tarihi 1928 olarak vermektedir.”, BCA, 490.0.038.1256.1.63.
10 BCA, 490.0.038.1256.1.63. “Öyle heyecanlı ve sevinçli anlar vardır ki onun büyüklüğü ve derinliği beşeri kelimelerin dar ve mahdut çevresi içine sıkıştırılamaz… Sevgili soydaş! Unutma ki; Gazi’nin nutku yalnız Türk milleti için değil, esaret ve zulmet içinde inleyen zavallı milletler için de ilham alınacak feyizli ve kudretli bir kaynaktır. Biz bu can ve iman verici pınardan içerek mefkûremize yürüyeceğiz. 17 Teşrinievvel 1927”, Bkz., Cevat Hakkı
Tarım, Gaziyi Dinlerken, Kırşehir Vilayet Matbaası 1933, s. 7.
11 BCA, 490.0.038.1256.1.63.
12 BCA, 490.0.038.1256.1.63.; BCA, 490.1.0.0.1372.551.12. 13 BCA, 490.0.038.1256.1.63.
Önemli Bir Ayrıntı “Q” Harfi
Cumhuriyet dönemi aydın tipolojisine her hali ile uygun görünen Cevat Hakkı Tarım’ın Mustafa Kemal ile kurduğu diyalog hayatında bir köşe taşıdır. Mustafa Kemal ile ilk teması Heyet-i Temsiliye’nin Sivas’tan Ankara’ya geçişi esnasında Kırşehir’e uğraması esnasında olmuştur.14
Kırşehir Gençler Derneği’nde düzenlenen çay ziyafetinde, Cevat Hakkı Tarım’ın önceden hazırladığı konuşma metnini Mustafa Kemal ve arkadaşlarının huzurunda heyecanla okuması ilk tanışmaları olarak ifade edilmektedir.15 Mustafa Kemal’in Kırşehir’e ikinci16 resmi ziyareti, 17 Ekim
1924’de saat 17.00’da Yozgat’tan Kırşehir’e uğraması esnasında gerçekleşmiştir. Ertesi gün saat 13.00’da Ankara’ya hareket etmek üzere kentten ayrılmıştır. Bu ziyarette, Cevat Hakkı Tarım’ın Mustafa Kemal ile herhangi bir özel bir diyalogu olmamıştır. Fakat Cevat Bey’in genel izlenimlerini aktardığı ve Şubat 193317 tarihini verdiği resmi ziyaret,
Atatürk’ün 1 Şubat 1934’de Ankara’dan otomobille Kırşehir’e gelmesidir.18
3 Şubat 1934’de “Sevgili Reisi Cumhurumuz ve Halaskarımız Gazi Mustafa Kemal Hz. bir gece şehrimize hayat ve nur verdikten sonra müştaklarının içten gelen coşkun tezahüratı arasında ertesi sabah Yerköy’üne müteveccihen hareket buyurdular” başlığı ile Kırşehir Vilayet Gazetesi’nde tam manşet yayınlanmıştır.19 Gazi’yi kadınlı erkekli halk kucaklamış,
14 “… Kasabada mevcut okulların öğretmen ve öğrencileri, Kayseri şosesinin üzerinde bulunan Yenice Mahallesi’nin münasip bir noktasında saf saf dizilmişler, sabırsızlık ve heyecan içinde bekliyorlardı. Ben o zaman ortaokul tarih-coğrafya ve jimnastik öğretmeni idim…”, Cevat Hakkı Tarım, Atatürk Kırşehir’de, Memleket Matbaası, Ankara 1956, s. 9. 15 Tarım, Atatürk Kırşehir’de, s. 10-11. ; Ancak Cevat Hakkı’nın tersine, Sırrı Kardeş’in o
günü yaşayanların hatıralarından derleyerek yazdığı kitabındaki şu ifadeleri ayrıntı olarak belirtmek gerekir: “Kendilerine Mucur, Hacıbektaş, Kırşehir, Kaman üzerinden Ankara’ya
varış olarak bir güzergâh çizen Mustafa Kemal yanında Rauf Kaptan, Amerika Sefiri Rüstem Bey ve Yüzbaşı Dr. Refik Bey vardı. 24 Aralık 1919’da Hacıbektaş’tan Kırşehir’e
varan Mustafa Kemal ve Heyetini karşılayan ve çay ziyafetine davet eden Kırşehir Gençler Derneği ekibinde M. Sıtkı Doğu (Hacıbey) ve Mustafa Hilmi Nural vardı. Bu ekibin içinde Cevat Tarım Bey’den ve okuduğu nutuktan bahsedilmemektedir. Sırrı Kardeş, Heyet-i
Temsiliye ve Mustafa Kemal Kırşehir’de, Ulus Basımevi, Ankara 1950, s. 25-30.;
Atatürk’ün Kırşehir’de kaldığı Hacı Bey Konağı Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi’nde Kırşehir’de Atatürk’e ait olan ev olarak kaydedilmektedir. TİTE Arşivi, K 38_G4_B_4001; TİTE Arşivi, K 38_G5_B_5001; TİTE, Arşivi, K 38_G12_B_12001.Bkz. Ek I.
16 Atatürk’ün Yurt Gezileri , http://www.ata.tsk.tr/01_hayati/yurtgezileri.html; Erişim Tarihi:
20.01.2017.
17 Cevat Hakkı Tarım bu tarihi 1933 olarak vermiştir. Bu tarih bir baskı hatası olabilir. Tarım, Atatürk Kırşehir’de, s. 20.
18 Atatürk’ün Yurt Gezileri, http://www.ata.tsk.tr/01_hayati/yurtgezileri.html; Erişim Tarihi:
20.01.2017.
Özbağ’dan merkeze kadar zerzavat ve meyve bahçeleri ile çevrelenmiş yollarda bekleyen Kırşehir halkı devletten 70 kilometrelik şose bir yol yapılmasını talep etmiştir.20
Mustafa Kemal’in 1928’de Kırşehir halkı ile bir araya gelmesi resmi bir ziyaret değildir. Ancak 1928’de21 Yerköy İstasyonu’nda kendisini görmeye
gelen Kırşehirlilerle buluşması dikkat çekicidir.
Anadolu seyahatine çıkan Mustafa Kemal’in Yerköy’den geçeceklerini haber alan yetmiş kadar Kırşehirli ve Vali Nazım Bey ile yola çıkmıştır. Cevat Hakkı Tarım anılarına şöyle devam eder: “Atanın yeni harflerden imtihan yapacaklarını bildiğim için bekleme salonunun duvarlarına asılı kara tahtaların üzerine iliştirilmiş ilanların raptiye çivilerini söktüm. Zaten gelirken de cebime bir kutu da tebeşir yerleştirmiştim. Atatürk binaya gelirken, etrafını pervane gibi saran halkı selamladıktan sonra ‘nasıl, yeni harfleri öğreniyor musunuz?’ diye sordular. Onun bu sözünden ilham alarak hep bir ağızdan ‘yeni harfleri öğrenmek bizim için milli haysiyet ve vicdan borcudur’ diye bağırdık. Salona girince ilan tahtalarına gözü ilişti. Tebeşir var mı diye? Sordular. Hemen tebeşiri sundum. Bana ‘geç hadi tahtaya’ emirlerini vermişlerdi ki, Yozgat heyetinden bir arkadaş, cep defteri ile kurşun kalemini uzatarak, Türk Ocağı adına imza buyurmalarını rica ettiler. Bu genç arkadaşa: “şimdi sırası mıdır? gibi gülümseyerek bakan Atatürk, tahta başına geçmesini rica ettiler…” 22 Yozgat heyetindeki şahsa, Kırşehir
Ortaokul Müdürü Ömer Aydın’a ve Çiçekdağı İlçesi İlkokul Başöğretmeni Oğuz Bey’e bazı cümleler yazdırdıktan sonra, yeni harfleri öğrenmeye bir hafta önce başlayan öğretmen Naciye Genç’in ve Nesibe Gönendik’in kusursuz okumaları karşısında Mustafa Kemal çok memnun olmuştur.23
İmtihanlardan sonra, yeni harflerin tatbikinde okuma ve yazmayı güçleştiren şekiller bulunup bulunmadığını sordular. O nurlu gözler kara tahtanın kenarında nöbet bekleyen bana çevrilince: “Bilhassa; bağlama,
20 Falih Rıfkı Atay’ın o tarihlerde Ulus Gazetesi’nde çıkan 02.02.1934’de “Kırşehir” başlıklı
makalesi Temmuz 1964’de Kervansaray Dergisi’nde yayınlanmıştır. Yazıya Cevat Hakkı Tarım’ın özel arşivinden alınmıştır notu düşülmüştür.
21 Mustafa Kemal’in yurt gezileri esnasında 20 Eylül 1928 Kayseri’den, 21 Eylül 1928’de
Ankara’ya geçmesi. Atatürk’ün Yurt Gezileri,
http://www.ata.tsk.tr/01_hayati/yurtgezileri.html Erişim Tarihi: 20.01.2017.
22Tarım, Atatürk Kırşehir’de, s. 15.; Tarım, 27 Eylül 1928’de kaleme aldığı ve Kırşehir
Vilayet Gazetesi’nde yayınlanan “Büyük Baş Muallimin Huzurunda” başlıklı makalesinde; tebeşiri uzattığından bahsederken Mustafa Kemal’in kendisine ‘geç hadi tahtaya’ dediğinden bahsetmemektir. Yine kitapta ‘Yozgat heyetinden bir arkadaş’ bahsederken, aynı makalede bu şahsı ‘Yozgat Gazetesi Başmuharriri’ olarak tanıtmaktadır. Benzer biçimde cep defteri ayrıntısı da makalede bulunmamaktır. Tarım, Gaziyi Dinlerken, 94.
istifham çizgilerinin rabıt edat olan ‘ki’ ile zarf edatı olan ‘ki’; ‘dahi’ manasına gelen ‘-de, -da’ gibi edatların yazılışında harfleri yeni öğrenmeye başlayanların aralarındaki incelikleri ayırt edemediklerini, kara tahtaya örnekler yazarak aklımın erdiği kadar anlatmaya çalıştım. Bu arada Yozgat Mebusu Sayın Süleyman Sırrı İçöz, Fransızcada olduğu gibi ‘Q’ harfinin niçin kabul edilmediğini sordular. Bu suale de Atatürk’ün gözlerine bakarak şöyle bir cevap vermek cesaretinde bulundum: “Kâmil, katil, gaip, gar, gadardinyan…ilh. gibi yabancı menşeli kelimeleri Türkçeleştirmek için… hiç unutmam Atatürk, ‘evet doğrudur’ diye tasdik buyurdular…” Bu anısının ardından 1 Kasım 1928 harf devriminin gerçekleştirilmesinde bu konuşmanın Mustafa Kemal’in zihninde yer etmiş olduğu ihtimalini ayrıca vurgulamaktadır.24
Cevat Bey’in 27 Eylül 1928’de kaleme aldığı ve Kırşehir Vilayet Gazetesi’nde yayınlanan “Büyük Baş Muallimin Huzurunda” başlıklı makalesinde yukarıda bahsetmeye çalıştığımız bu önemli detay yoktur. Kendisi yaşanan olaydan, hemen 6 gün sonra, kaleme aldığı gazete yazısında böyle önemli bir detayı yazmayı tercih etmemiş ve hatta 1933’de gazete yazılarını topladığı Gaziyi Dinlerken kitabında da bu anısını eklememiştir.25
Cevat Hakkı Tarım’ın Atatürk’le tanışması esnasındaki deneyimleri gazetecilik mesleğinde de etkili olacaktır. Kırşehir Vilayet Gazetesi’nde kaleme aldığı yazılarında Atatürk’e kişisel ve fikirsel bağlılığının izlerini görmek mümkündür.
Gazetecilik Günleri
1925’de yayın hayatına başlayan haftalık Kırşehir Vilayet Gazetesi’ndeki gazetecilik günleri Cevat Hakkı Tarım’ın düşün dünyasında önemli bir etkiye sahiptir. Cumhuriyet ideolojisine bağlılığı, gazete yazıları ile artarak devam edecektir. Tecrübeleri de aynı derecede, fikirlerinin gelişimi açısından dikkat çekicidir. Bu açıdan özellikle genç yaşlarda Atatürk ile tanışması, inkılâbın halka anlatılmasında ve yayılması için verdiği mücadelede etkindir.
1925 ve 1926’da kaleme aldığı makalelerde Cumhuriyet ideolojisini benimsediği ve içselleştirdiği oldukça açıktır. Köşe yazılarında ağırlıklı olarak Mustafa Kemal, Cumhuriyet, Türk milleti vurgularının yoğunluğu ile birlikte eğitim, yurt-yurttaşlık, köy-köycülük gibi diğer sosyal konulara ve günlük yaşamında karşılaştığı olaylara değindiğini görmek mümkündür.
24 Tarım, Atatürk Kırşehir’de, s. 16-19. 25 Tarım, Gaziyi Dinlerken, s. 92-96.
Cevat Hakkı Tarım’ın bir inkılâp adamı olduğu hemen her metninde kendini gösterir. Yazılarında tekke ve zaviyelerin kaldırılması, kılık-kıyafet değişikliği gibi cumhuriyetin temel modernleşme dinamikleri her zaman övgüyle karşılık bulur. Akıl, vicdan ve fikir hürriyeti karşısında eski sistemi düşman olarak vasıflandırılmakta; dinin tahrif edilerek simsarlığa ya da hurafeye dönüştürülmesi şiddetle eleştirilmektedir. 26
Cevat Hakkı Tarım’ın Matbaa Müdürlüğünden ayrılması ile yaşamında yeni bir süreç başlamıştır. Bu evre, CHF Kırşehir İl İdare Kurulu Reisi Mehmet Seyfeli’nin Cevat Hakkı Tarım’ı zimmeti ve memuriyeti suiistimal ettiğine dair CHF Umumi Kâtipliği’ne şikâyetleri ile başlar.27 Cevat
Hakkı’nın matbaacılıkta usulsüz işler yaptığına dair iddialar daha sonra artarak devam eder. Seyfeli, Vilayet Gazetesi’nin çıkarılmasında vilayet bütçesinin yetersiz kaldığından28, gazetenin artık CHF’dan alınacak destekle
çıkarılması ve Kırşehir’deki matbaanın lağvedilmesi için şikâyetlerde bulunur. CHF’dan gelen yanıtta Mehmet Seyfeli’den öncelikle konu ile ilgili detaylı soruşturma yapılması ve maddi deliller istenir.29 Ayrıca, CHF’nın
Kırşehir Vilayet Gazetesi için özel bir bütçesinin olmadığı, bu tarz meselelerin önce Vilayet Fırka Meclisi’nde görüşülmesi ve daha sonra merkeze aksettirilmesi gerektiğine dair sert bir cevabî mektup yazılır.30
Mehmet Seyfeli’nin şikâyetlerinin ardından, Cevat Tarım’ın kendi rızası ile matbaa Müdürlüğü’nden ayrıldığını ve artık CHF ile alakasının kalmadığını gördüğümüz 06.12.1932 tarihli resmi evrakın altında M. Seyfeli’nin imzası vardır.31 Cevat Tarım’ın bu görevden kendi isteği ile ayrılmadığı izlenimi
veren ve de neden alındığını anlamaya çalıştığına dair serzeniş içerikli dilekçeleri ise 1934 yılına aittir. Bu açıdan, Cevat Bey’in, işsiz kaldığı için CHF Umumi Kâtipliği’ne yazdığı dilekçeler, mektuplar özellikle dikkat çekicidir.
26 “…Artık milli ülkede: sen be ben, efendi ve ağa bey, paşa… değil aynı emel, aynı dilek ve sevgi ile birbirine karışmış, kaynaşmış, işinin eri, kazancının amiri ve sahibi, toprağının efendisi, mukadderatının hakimi hür, çalışkan, bilgili ve izanlı bir Türk milleti vardır.”,
Detaylı bilgi için Bkz., Tarım, Gaziyi Dinlerken,., s.8-35.
27 BCA, 490.1.0.0.1372.551.2.2. 28 BCA, 490.1.0.0.1372.551.2.14. 29 BCA, 490.1.0.0.1372.551.2.9-10.
30 BCA, 490.1.0.0.1372.551.9-10.; Mehmet Seyfeli vilayet matbaası ile ilgili gerekçeli uzun
bir dilekçe yazar ve Cevat Bey hakkında da şu ifadeleri kullanır: “…diğer cihetten
matbaayı idare eden zatın vaziyeti hususiyesine gelince, şahsiyetle uğraşmak hiçte işimize gelmediği halde bir hakikati iki kelime ile ifade etmek isteriz. Bu zat göründüğü gibi değildir. Burada yapmak istediği muhit ve takip ettiği gaye fırkamızca şayanı dikkat bulunduğunu arz ve tükenmez saygılarımızı sunarız efendim hazretleri.” 14.04.1934. Bkz.,
BCA, 490.1.0.0.1372.551.2.19-20.
Recep Bey, CHF Kâtibi Umumisi ve Kütahya Mebusu
Çok sayın efendim, bu yıl hususi idare bütçesine Vilayet Matbaası için tahsisat konulmadığı yönünden iki aydan beri açıkta bulunuyorum. Tam yurduma, ulusuma yarayacağım bir çağda açıkta kalış bana çok derin bir acı ve üzüntü veriyor. Yüce katınızda, fırkamız bürosunda, Hâkimiyet-i Milliye’de, kurumlarda bir yumuş verilmesi için yüksek ve sevindirici yardımınızın esirgenmeyeceğini candan umar, sonsuz saygılarımla ellerinizden öperek dirlik ve gönenç içinde yaşamanızı dilerim yüce gönüllü efendim. 06.02.1934.
Kırşehir Gazetesi Müdürlüğü’nden Çıkarılan Cevat Hakkı32
09.03.1934’de Recep Peker’e yazdığı beş sayfalık diğer mektup ise tarihi bir vesika niteliğindedir.33 Mektubun tamamını çalışmamıza almamız
mümkün görünmemekle birlikte metin; Tarım’ın gerek yazı üslubunun kusursuzluğu ve gerekse Kırşehir gibi küçük illerde şahsi çıkar ve çekişmelerin partiye, parti ideolojisine ne gibi zararlar verdiğini anlamak açısından değerlidir. Mehmet Seyfeli’nin Cevat Hakkı ile anlaşmazlığı hakkında halktan pek çok vatandaş, kendisinin ‘adam kayırdığı’ iddiaları ile CHF’na şikâyetlerde bulunur. Eşi Ülfet Tarım da Kırşehir Milletvekili Hazım Börekçi’ye Seyfeli hakkında uzun bir yazı yazmıştır.34
Aktif siyasete girmeden önce parti içi çekişmelere yoğun bir biçimde maruz kalmış biri olarak Cevat Hakkı Tarım, 1936’da Kırşehir halkevinin açılması ile Halkevi Kitap Saray Komitesi İdare Heyeti Reisi olmuş ve bu görevine uzun yıllar devam etmiştir.35 Kırşehir Halkevi Kütüphanesi’nin
oluşmasında, halkın kitapla tanışmasında çalışmalar yürütmüştür. Vilayet bünyesinde açılan spor kulüplerinde de aktif görev alan Tarım, 1939-1940 yıllarında İnan Spor Kulübü’nün başkanlığını yapmıştır.36
Cevat Hakkı Tarım, CHP Vilayet Parti Azalığı’nda 1940-1943 yılları arasında aktif biçimde çalışmıştır. 18.08.1943’de Kırşehir Belediye Başkanlığı’na seçilmiştir.37 İkinci dönem belediye başkanlığı seçimlerinde
de en yüksek oyu alarak 14.06.1946’da yeniden başkan olmuştur.38 Ancak
32 BCA, 490.1.0.0.1372.551.2.7. 33 BCA, 490.1.0.0.1372.551.2.24-28. 34 BCA, 490.01.674.274.1.80. 35 BCA, 490.1.0.0.674.275.1. 10; BCA, 490.1.0.0.674.275.1.53. 36 BCA, 490.1.0.0.674.275.1.17; BCA, 490.1.0.0.674.275.1.59. 37 BCA, 030.11.1.162.18.15. 38 BCA, 030.11.1.183.20.3.; BCA, 490.01.308.1256.1.63.
1946’da milletvekili seçimlerinin yenilenmesi nedeniyle, seçim kanunu hükümlerine uyarak istifa etmiş ve milletvekili seçimlerine katılmak için CHP’ye başvurmuştur.39
Hakkı Tarım’ın yaşamsal deneyimleri özellikle Atatürk ile tanışması ile başlayan süreç, sonrasında gazetecilik ve siyaset deneyimleri, dikkati çekici bir biçimde, eserlerinde fikri hayatının filizlendiği alan olarak belirir.
Düşün Dünyasından Örnekler: Kitapları
Cevat Hakkı Tarım’ın Cumhuriyet’in ilk yıllarında Kırşehir Vilayet Gazetesi’nde başlayan gazetecilik serüveni, ülkede gelişen –olgunlaşan- siyasi atmosferi özümsemesi açısından önemlidir. Gazete yazılarında ağırlıklı olarak, Mustafa Kemal’in liderlik vasfından öte fikri yönleri, Cumhuriyet ve devrimler, modernleşme konuları üzerinde durmuştur. Tarım’ın Dirlik Dergisi (1926) yazar kadrosunda olması da, onda olgunlaşan Cumhuriyetçi bakış açısında etkilidir. Yine bu dönem eğitimci yönünün yazılarına yansıdığı bir zaman dilimidir.40
Kırşehir tarihi, coğrafyası, halk kültürü ve edebiyatına olan ilgisi Vilayet gazetesinde kaleme aldığı yazılarda karşımıza çıkar. 24 Aralık 1925’de kaleme aldığı ve münevver Kırşehir gençliğine ithaf ettiği ‘Yurt Bilgisi’ başlıklı makalesinde Kırşehir’in tarihi ve içtimai varlığı hakkında kitap yazmak istediğinden bahsetmektedir. Elinde bu kitabı yazabilmek için çok fazla delil olduğunu ve hatta bu bilgilerle dolu bir defterini Kırşehir Sıhhi Coğrafyası’nı41 yazan Doktor İbrahim Bey’e verdiğini, O’nun da bu
defteri kaybettiğini üzüntü ile dile getirmektedir.42
Cumhuriyet’in 10. Yılı kutlamaları nedeniyle, tüm yurtta artan basın yayın faaliyetleri, Kırşehir’de de Cevat Bey’in katkıları ile gerçekleşmiştir. Özellikle vilayet gazetesindeki yazılarını derleyerek Kırşehir Vilayet
Matbaası’nda 1933’de basılan ‘Gaziyi Dinlerken’ kitabını
“Cumhuriyetimizin onuncu yıl dönümü armağanı” başlığı ile çıkarmıştır. Tarım’ın 1938’de Vilayet Matbaasında ‘Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I’ başlığını taşıyan kitabı Kırşehir’in coğrafi, tarihi ve kültürel özelliklerinin anlatıldığı ve Eskiçağlardan başlayarak Cumhuriyet’in ilk yıllarına değin
39 BCA, 490.01.308.1256.1.63.
40 Yusuf Turan Günaydın, “Ömer Aydın Genç (1882-1947) ve Kırşehir Muallimler Birliği’nin Yayın Organı: Dirlik (1926-1927)”, (Ayrı Basım) Türk Tarih Kurumu Kırkambar, Ankara
2016, s. 246-247.
41 Cevat Bey, Türkiye’nin Sıhhi-i İçtimai Coğrafyası: Kırşehir Vilayeti, Doktor İbrahim İsmail, Kâğıtçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi, İstanbul 1341 (1925) başlıklı kitabından
bahsetmektedir.
şehirde yaşayan tarihi şahsiyetler, onların geride bıraktığı eserler hakkında derli toplu bilgiler sunan kaynak niteliğinde bir kent tarihi çalışmasıdır.43
Cumhuriyet’in 15. Yılına tesadüf eden ve 1938’de basılan ‘Cumhuriyet’in 15. Yılında Kırşehir’ başlıklı kentle ilgili istatistikî bilgiler veren yıllıkta da, Hakkı Tarım’ın emeğini görmek mümkündür. Kırşehir: Tarih ve Coğrafya Lügatı isimli Kırşehir Vilayet Matbaası’nda basılan 1940 tarihli kitabında ilave olarak bir harita vardır. Bu kitapta, yakın ve uzak tarihi olaylarla birlikte, kentteki tarihi kişilerin anıtları, doğum yerleri ve biyografileri anlatılmaktadır. Coğrafya Lügatı’nın önsözünde Kırşehir Tarihi’nin (burada bahsedilen kitap 1938 tarihinde basılan Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I’dir) ikinci cildi olduğunu ifade eden Tarım, kitabın aynı zamanda yer adları üzerine bir deneme niteliğini taşıdığını ve Kırşehir çevresinin Oğuz boylarının yayılış sahasında bulunmasını tüm detayları ile anlatmaktadır. 1946’da Kırşehir halkevinin çıkardığı ‘Kılıçözü’ dergisinde ‘Kırşehir Tarihinden Notlar’ başlığında yazılar kaleme almıştır. Üç sayı çıkan dergide, özellikle Kırşehir halkının etnik yapısını İslamiyet öncesi dönemden itibaren değerlendirilmektedir. 1947’de Vilayet matbaası’ndan çıkan ‘Kırşehir Tarihi’ isimli eserinde de yine kentin tarihini ve tarihi şahsiyetleri hakkında detaylı bilgiler vermektedir. Tarihte Kırşehir, Gülşehri ve Babaîler, Ahiler, Bektaşiler (1948) kitabı Kırşehir sosyal ve kültürel tarihi hakkında bilgiler sunar. Gülşehir isminin menşei, Kırşehir tarihinde Babaîler, Ahiler, Bektaşilerden bahsedilen eserde; türbeler, kümbetler, evliyalar ve vakfiyeler anlatılmaktadır. 1949’da babası için anılarını derlediği ‘Babam Kocaağaoğlu Hakkı Efendi’ kitabında babasının hal tercümesi, babasının ölümünden sonra şiir yazan Dava Vekili Arif Bey’in mersiyesi, Ali Kemalî Aksüt’ün ‘Mübeccel Ölü’ yazıları ile birlikte babasından yadigâr kalan az sayıdaki mektup ve yazıları yayınlamıştır.
“Yılların Ötesinde: Atatürk Kırşehir’de (1956)” eserinde ise, Atatürk’ün Kırşehir’e gelmesi, Kırşehirlilerin bu heyecanlı ana tanıklık edişlerini anılarından yola çıkarak yazmıştır. Aynı kitapta ‘inkılâpçı bir öğretmen Habip Arıöz’ bölümünde de, Arıöz’ün Atatürk’ün Kırşehir’i ziyaretinde okuduğu nutkunu yayınlamış ve onunla ilgili anılarını belgeleri ile birlikte anlatmıştır. Kırşehir Ansiklopedisi: Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Sözlüğü kitabını 1960’da çıkarmıştır. Özellikle kent tarihi çalışacak olan araştırmacılara bir fihrist niteliği taşır. Bu eser de, 1947’de çıkan Kırşehir Tarihi kitabının devamı niteliğindedir. 1961’de Kayseri Sümer Matbaasında basılan ‘Kırşehir Tarihi’nde Mevlana ve Mevleviler’ başlıklı eseri Cevat Hakkı Tarım’ın son telif eseridir. Mütevazı ifadeleri ile
43 Şahin, “Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I (Kitap Tanıtımı) ”, s.
kendisinin Mevlana’nın “her kim olursan gel gel…” çağırısından feyz alarak Mevlana’nın Kırşehir tefekkür tarihine etkilerini değerlendirmeye çalıştığını ifade eder. Kitapta Kırşehir’deki son Mevlevi Dergâhı Şeyhi Mehmet Refik Efendi (1868-1940), Şeyh Süleyman Türkmani, Şeyh Mehmet Refik Efendi’nin küçük kardeşi Şemsettin Efendi (1872-1924), Dr. Kudret Kurutluoğlu, Osman Ragıp, Feyzullah Sacit Ülkü ve Yusuf Ziya Ulusoy gibi isimlerin Mevlevilik üzerine yazılarına ve şiirlerine yer verir.
Cevat Hakkı Tarım’ın, hayatının son dönemecinde gazete ve dergi yazılarına ağırlık verdiği gözlenir. 1960’da Kırşehir Gazetesi’nde yazı dizisi şeklinde anılarını yayınlar. 1964 yılının Nisan ayında dokuz sayı çıkan Kervansaray dergisinin de her sayısında, yine Kırşehir kent tarihi hakkında önemli yazılar yazmıştır. Cevat Hakkı Bey yaşadığı her anda eğitimci, gazeteci ve de tarihçi kimliği ile aydın olmanın gerektirdiği tüm sorumlulukları fazlası ile üstlenmiştir. Edebiyatçı Müjgan Cunbur’un Cevat Hakkı Tarım’ın ölümünden kısa süre önce kaleme aldığı yazı, bahsetmeye çalıştığımız aydın sorumluğunun izlerini somut bir biçimde ortaya koymaktadır.
“Gülşehri’nin hayatını araştırırken karıştırdığım Kırşehir’le ilgili kitaplarda üçüncü Kırşehir’li dostla karşılaştım. Kırşehir Tarihi’nin, Kırşehir Tarih ve Coğrafya Lügatı’nın, Tarihte Kırşehri ve Gülşehri’nin iddiasız bilgin yazarı Cevat Hakkı Tarım Bey. Cevat Hakkı Tarım Bey’i sonraları birkaç kere sıcak aile çevresi içinde görüp tanımak bahtlığına da erdim. Sayılı birkaç sohbetimizin konusunu çoğunca, müşterek manevi dostumuz Gülşehri’nin hayat ve eserleri ile Kırşehir teşkil etmiştir. Kırşehir’in eli kalem tutan bu seçkin çocuğunu daha çok Atatürk ve Kırşehir’e ait yazığı kitaplardan tanıdım. Bu kitaplar, Kırşehir kelimesi ile çocukluktan beri dolu olan kulaklarımdan başka, içimi de Kırşehir’le doldurdu. Kırşehir tarihine yıllardan beri süren sabırlı çalışmaları ile bu konuda tek kişi saydığım Cevat Hakkı Tarım, ayrıca meşhur konuk severliğimizin en canlı örneğidir. Cevat Hakkı Tarım’ın bu vasfına Prof. Dr. Franz Taeschner’le birlikte kendisini ziyaret ettiğimiz ve bu yabacı bilgini Kırşehir’e götürmeye karar verdikleri gün şahit olmuştum. Eserleri ve gazetesi ile Kırşehir tarihini unutulmaktan kurtaran Cevat Hakkı Tarım Bey’e uzun ve başarılı bir ömür dilerim.”44
Cevat Hakkı Tarım, 11.12.1964 tarihinde Kırşehir’de hayatını kaybetmiştir. Ölümünden önceki son yazısı, Kervansaray Dergisi’nde Aralık ayında yayınlanmıştır. “Tarihte Gülşehir Âşık Paşa’dan Şehrimizin
Görünüşü” başlıklı makalesi45 aslında tüm ömrünü Kırşehir kent tarihi
çalışmalarına adayan bir aydın için oldukça manidardır. Tarım’ın hayatını kaybetmesi dergi yönetimini derinden üzmüştür. ‘Acı Kaybımız’ başlığı ile ölüm haberinden duydukları üzüntüyü okuyucuları ile paylaşan Kervansaray Dergisi, ilk kapağında ayrıca Cahit Obruk’un “Vah Cevat Hakkı Tarım, Vah” başlıklı taziye yazısına yer vermiştir.46 Kırşehir Çiğdem Gazetesi’nde
hala yazılar kaleme alan Dursun Yastıman, Kırşehir kent tarihi ve Cevat Tarım Bey üzerine hassasiyetle duran bir isimdir. 28.12.2015’de, ölümünün 51. Yılında Cevat Bey’le yaşadığı anılarını Kırşehir kamuoyuna hatırlatmak için yazı kaleme almıştır.47 Unutulmaması gereken bir isim olarak Cevat
Hakkı Tarım hakkında önemli örnekler veren Sayın Yastıman’ın yazıları araştırmacılar için ayrıca oldukça aydınlatıcıdır.
Sonuç
Çalışma Cevat Hakkı Tarım’ın eğitimci, gazeteci ve tarihçi yönünü bir bütün olarak değerlendirmeyi amaçlamıştır. Tarım, yakın tarihimize gerek üstlendiği sorumluluk ve gerekse de ardında bıraktığı eserleri ile ışık tutan bir aydındır. Kırşehir Vilayet Gazetesi’nde başlayan gazetecilik serüveni ve ardından Mustafa Kemal’le karşılaşması hayatında önemli evrelerdendir. Harf inkılâbı çalışmalarının içinde aktif biçimde yer alması; O’nu dilde sadeleşme, öz kültür, millilik kelimelerini sıkça kullanmaya itmiştir.
Cevat Hakkı Tarım çalışmalarında tek bir sahada sıkışıp kalmamış, tersine sosyal bilimlerin her alanına temas ederek farklı alanlara da eğilmiştir. Yaşadığı dönemin şartları göz önünde tutulduğunda, düşün dünyasını çok fazla okuyarak ve araştırarak geliştirdiğini söylememiz mümkündür. Bu gelişimde şüphesiz babası Kocaağaoğlu Hakkı Efendi’nin geniş bir tefekkür dünyasına sahip olmasının etkisi büyüktür. Her anlamda ‘aydın olma sorumluluğunu’ hissetmiş bir entelektüel olarak Tarım ardında kent tarihi, basın tarihi, coğrafya, edebiyat ve halk bilimi alanlarında çalışan sosyal bilimciler için bulunmaz kaynak eserler bırakmıştır.
Küçük bir kentte yaşamış olmanın avantajlarını kullansa da zaman zaman taşradaki siyasi ilişkilerden olumsuz etkilenmiştir. Kırşehir Gençler
45 Cevat Hakkı Tarım, “Tarihte Gülşehir Âşık Paşa’dan Şehrimizin Görünüşü”, Kervansaray
Dergisi, Sayı 9, Aralık 1964, s. 3.
46 Cahit Obruk, “Vah Cevat Hakkı Tarım Vah”, Kervansaray Dergisi, Sayı 9, Aralık 1964, s.
2.
47Dursun Yastıman, “Kırşehir’in Kültür Pınarı Cevat Hakkı-Taşkın’ın Anıları (5)”,
28.12.2015, http://kirsehircigdem.net/kirsehirin-kultur-pinari-cevat-hakki-taskinin-anilari-5/ Erişim Tarihi: 19.01.2017.
Derneği, Kırşehir Türkocağı, Kırşehir Halkevi’nde fiili olarak görev yapan Cevat Bey CHP’de aktif biçimde çalışmıştır. Hayatı boyunca yaptığı çalışmaları ve siyasete atılması şüphesiz önemli aşamalardan geçmiştir. 1925 ve 1926’da kaleme aldığı yazılarla Cumhuriyet ideolojisini benimsediği ve içselleştirdiği oldukça açıktır. İdeolojinin halka tüm açıklığı ile anlatıldığını hemen her yazısında görmemiz mümkündür.
Kırşehir ve Kırşehir tarihine yaşadığı sürece emek veren, kafa yoran Cevat Hakkı Tarım, yaşadığı dönemin aydın bir siması olarak nitelendirilebilir.
Kaynakça Resmi Kaynaklar
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü (TİTE) Arşivi Kırşehir Nüfus Müdürlüğü Arşivi
Süreli Yayınlar
Kırşehir Vilayet Gazetesi Kılıçözü Dergisi
Kervansaray Dergisi
Kitaplar
Kardeş, S., Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Kırşehir’de, Ulus Basımevi, Ankara 1950.
Tarım, C. H., Gaziyi Dinlerken, Kırşehir Vilayet Matbaası 1933.
Tarım, C. H., Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I, Kırşehir Vilayet Matbaası, Kırşehir 1938.
Tarım, C. H., Kırşehir: Tarih ve Coğrafya Lügatı, Kırşehir Vilayet Matbaası, 1940. Tarım, C. H., Kırşehir Tarihi, Kırşehir İl Basımevi, 1947.
Tarım, C. H., Tarihte Kırşehir, Gülşehri ve Babaîler, Ahiler, Bektaşiler, Kırşehir Vilayet Matbaası, 1948.
Tarım, C. H., Babam, Kocaağaoğlu Hakkı Efendi, 1949.
Tarım, C. H., Atatürk Kırşehir’de, Memleket Matbaası, Ankara 1956.
Tarım, C. H., Kırşehir Ansiklopedisi: Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Sözlüğü, Sevinç Matbaası, Ankara 1960.
Tarım, C. H., Kırşehir Tarihi’nde Mevlana ve Mevleviler, Sümer Matbaası, Kayseri 1961.
Makaleler
Atay, F. R., “Kırşehir”, Kervansaray Dergisi, Sayı 4, Temmuz 1964, s. 4. Cunbur, M., “Üç Kırşehirli”, Kervansaray Dergisi, Mayıs 1964, s. 8-16.
Günaydın, Y. T., “Ömer Aydın Genç (1882-1947) ve Kırşehir Muallimler Birliği’nin Yayın Organı: Dirlik (1926-1927)”, (Ayrı Basım) Türk Tarih Kurumu Kırkambar, Ankara 2016, s. 216-259.
Obruk, C., “Vah Cevat Hakkı Tarım Vah”, Sayı 9, Kervansaray Dergisi, Aralık 1964, s. 2.
Şahin, G., “Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerine Araştırmalar I (Kitap Tanıtımı) ”, A.Ü.D.T.C.F Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 52., Ankara 2012, s.215-223.
Tarım, C. H., “Tarihte Gülşehir Âşık Paşa’dan Şehrimizin Görünüşü”, Kervansaray Dergisi, Sayı 9, Aralık 1964, s. 3.
İnternet Kaynakları
Atatürk’ün Yurt Gezileri, http://www.ata.tsk.tr/01_hayati/yurtgezileri.html Erişim Tarihi: 20.01.2017.
Yastıman, D., “Kırşehir’in Kültür Pınarı Cevat Hakkı-Taşkın’ın Anıları (5)”,
28.12.2015,
http://kirsehircigdem.net/kirsehirin-kultur-pinari-cevat-hakki-taskinin-anilari-5/ Erişim Tarihi: 19.01.2017.
Tez
Kılınçer, Y. İ., “Atatürk ve Kırşehir”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, EK-5.
EK I. Atatürk’ün 24 Aralık 1919’da Kırşehir’i Ziyaretinde kaldığı Çopur Sait
Efendi Konağı. Ön Cepheden, TİTE Arşivi, K 38_G5_B5001.
