Karagöz'e dair:Refik Ahmed'e

Çoıcada Tuz :

(Kara Göz)e Dair

iR e filf jfîlım rıl Y

(Karaköz) Hangi şehir" <ie doğdu, ¡terede yaşadı,

ne zaman öldü?.. İnsan

neslinden mi geldi, yoksa muhayyel bir salman idi? iu bahis, epeyi zamandan-

>eri, münevver, gayri mü­ nevver, ha man her keşi alâkadar eden bir mevzu jldu. Müderrisler, muhar­ rirler, kitabiyat alimleri ve Karagözü sevenler fi­ kirlerini, kanaatlarmı, te-

îebbulanmn neticelerini

söylediler, yazdılar.

Senelerce evvel, günlük bir .İstanbul gazetesinde

neşrettiğimiz ( Tuhfei

ramazan) isimli bir makale silsilesinde, biz de bu mev­ zuu tetkik etmiş, bazı tari­

hî malumat vermiş, teteb- buatımızın neticelerini oku yuculanmıza bildirmiştik.

Bizim de o vakit vardı­ ğımız ve bulduğumuz ne­ tice, Karagözün kıymetli

yorum.

Macar alimlerinden müs-

taşrık (konoş)un (Türk

halk edebiyatı) adlı kita- bmda(karagöze)dair epeyice tafsilât ve malumat vardır Fakat bu malûmat bir takım

tarihî malûmat değil,

(karagöz) ve oyunları hak kmd bazı müşahedelerinin

tafsilâtından ibarettir. (Konuş)a göre, Türk edebiyatı tarihlerinde, (ka-

ragöz)e dair tafsilât "yok­ tur. Bazı eski Türk eser­ leri han gezle Hacıvadın ismini zikrederek menşeleri

hakkında tafsilât vermek­ sizin, yalnız bu oyunların

hakiki olduğunu yazmış­ lar, (karagöz) muhayyel bir şahıs mıdır, Yoksa ha­ kikî bir insan mıdır, bu nok

tayı aydınlatacak bir satır­

lık malûmat vermekten ü-

şenmişlerdir.

(Karagöz) Avrupada da meçhul değildir. A v-bir şahıs olduğa noktasında rupa ilim aFmi (Nasrettin

dığı komedilerin çoğunu

(karagöz) oyunlarından

aldığını ve bu suretle fran sız edebiyat tarihinde (kla­ sik) makamına geçirdiği ni zöyliyor. Bundan da anlaşılıyorki, Avrupahlar bizden ziyade (karagöz) le meşgul olmuşlar, onu bizden fazla /Etüt) etmiş­ lerdir.

(Karagöz)e dair eski tarihlerimizin ¡bazılarında bir takım ehemmiyetsiz ma

lûmat varsa da, bunlar

(Karagöz) hakkında tam ve sahih bir malumat vermek

ten çok uzak şeylerdir.

Bunların bazıları (karagöz) ü mevhum bir şahsiyet, bazıları yaşamış bir adam olmak üzere kayt ve ka­

bul etmişlerdir.

(Karagöz) hakkında (Tarihi Bursa) isimli ki­ tapta yanm yamalak ma­

lûmat vardır.

mezr

(Baha Tevfik) merhum, memuru Kosli efendi de

bu-. toplanmıştıbu-. Biz daha o vakit, — bu gün bu iddiayi

görenler daha çok evvel— Karaköziin eski Çinlilerin j(Sehftttftnsoiel) dedikleri gölge oyunlarından alınma

olduğunu söylemiştik. Ve hatta bu oyunun Cavalıl ar­

ca da oynandığım ilâve eylemiştik. Sonraları, bil­ fiil [gazeteceliği bırak ıp, itikâfta yaşadığımız gün­

lerde, bazı millî adetleri­ mizi tetkik ederken, mek­ tep seyranîan, İstanbul e ğ ­

lenceleri, meyhane alemle­ ri ve Karagöz ve Kara gözcülük hakkında e peyice

malumat toplamıştım. 'Fa­ kat bunları neşre imkân bulamadığım gibi, seneler­ ce süren emeklerimin, tet kiklerimin mahsulleri bir yangın neticesinde yandı, bir avuç külle, zavallı bir hatıradan, ibaret kaldı. Ge­ çen sene bir akşam gaze-

zeiesinde çıkan (Masal o- larılar)silsi!esinde bazıları aynen, bazıları da noksan olacak neşrolunan eski

İstanbul hakkmdaki bir

iki yazı bu inziva günle­ rinin mahsulle ridir.

üstadım (Ahmet Rasim) bey merhumun 22— 23 se­

ne e v v e l, intişar eden (Edep) isimli haftalık bir mecmuada (Karagöz)e da-!

hoca) gibi (karagöz) le de uzun uzun meşgul olmuş, etnograflar, bu sahada çok' çalışmışlardır. * (Karagöz yazıcı), (hamam oyunu), (kanlı kavak), (Teres ev­ lenme), (Abdal bekçi), (Tı­

marhane) ve daha bir çok oyunlar(Aonoş) tarafından

avrupada neşrolunmuş,

Fransızca, Rusça, ve A l­ manca tercemeleri yapıl­ mış, oyunlar hakkında İlmî ve edebî makaleler yazıl iniştir. Bu sahada bilhassa Almanlar daha fazla çalış mışiar, müstaşrık profesör

(Yakop) karagöz ve oyun­ ları hakkında bir kaç kitap yazmıştır. Bu eserlerde (ka ragöz) oyunlarının tarihini yazdıktan sonra piyesler hakkında uzun uzun tafsi" lit vermiş ve umumî ede­

biyat noktai nazarından

mühim tetkikatını da ilâ­ ve etmiştir.

Yine Alman muharrir­ lerinden (Emil Yong) un karagöz hakkında bir tet­ kik eseri vardır. (Gaston Keşe) de (karagöz)e dair biı kitap yazmış, bazı ka­

ragöz oyunlarım Fransız c af ya nakietıniştir. Bunlar ka ragözii muhayyel bir şahıs | değ.i, tuhaf, nüktedan, ha- zı~ cevap bir şahsiyet ola- • r.s.k kabıö etmişler,

(Yıldı-(karagöz) gazetesinin ser muharrirliğinde bulunduğu sıralarda, (karagöz) hak­ kında bir kitap yazmaya teşebbüs etmişti. Şair (A.

Rıtkı) da kendisine yar­ dım ediyordu, eski ve yazma

kitablann hakiki bir aşması olan bu çok kıymetli ve ateşin zekâlı dostum, umu mî kütüphanelerdeki matbu vc- y a r « * !:; aplardan ma­

lumat toplıyordu. (Baha

Tevfik] in aııî ölümü bu eserin neşrine mani oldu.

A caba bu notlar, Baha

Tevfığin metruk âtı arasın­ da bulundumu?.. Bu hu- s usta bizi tenvir edebilecek,

Bahanın değerli kardaşı [Fikri Tevfik] beydir.

Bir zamanlar [karagöz] ün tahrir müdürlüğünü ya­ pan, eski gazetecilerimizden

dostumuz ve üstadımız

iniştir. Fakat bu, [Burhan Cahit] beyin [karagöz] ser

maharriri bulunduğu

günlerde yapılmamıştır. Mezarın tamiri, [karagöz]

ün ilk seı- muharriri matba acı Bekir efendi zade Mah mut Nedim bey merhum zamanında yapılmıştır. Hat ta Burs aya bir hey’et git­ miş, [karagöz]ün mezan ziyaret edilmiştir. Hatırım­ da kaldığına göre, bu heyet

arasında karagözün sahibi A li Fuat, baş muharriri j Mahmut Nedim ve A . Sa­ mi— Mahmut Nedim beyin- kardeşidir. O zamanlar ka-J ragözde muharrir idi. Son­ raları başlı başına bir kaç

mizah gazetesi çıkarmış, uzun zamanlar [Geveze] gazetesinin muharrirliğin­ de bulunmuştur. Şimdi zekâ

muvazenesizliğine mübtelâ zavallı ve perişan dol aşıp duruyor! — Beylerle idare

tır. o, şeklini, b» muhafaza etmeli, (K . muhayyel bir şahıs o tanımamalıdır.

(Kara göz) asırlarca bu halkın zevkine hakim olmuş onun nükteleri, tuhafltklar ı, halkın gülmek ihtiyacını tat­ min etmiştir. Türkiye devleti]

hudutları arasında (K a ra ,g ö z) ü kim tanımaz? onu kim

sev-Çocukluğumuzun güneşli günlerini kucaklayan m es’ ut senelerde, perde arkasından okunan: <

seyra n K uru lur bir sahayı ( Anana

p e r d e s i

C >'t s e f a icra o lu r ciinhu< bundan p eı

lunuyordu.

[K»ragöz], o günün ha­ tırasını tesiden sekiz sayfa

çıkarılmış ve bu [fevkal­ âde nüsha] zan edersem Bursada basılmıştı. Meza­

rın tamiri tenezzühün ha- sılâtı ve gazetenin maddî yardımiyle yapılmıştı.

bu k ıs m i destandır. e f a r ı nazmım

f l i f l i

k i m l e r e şn yeste bu k im lere nihan p e r ­ d esi

za h ird e bir g e z tem a yı eylen ip ibret al

fü m e ¡suret g ö sterir a yin e i d evra n p e r ­ desi

Cazelini Müteakip:

h’rv elâ resm eyled im resm i zild i p e r d e kurdum. şenin ya k tım g österem zilli hayal

şeyh küste ridir p ir i m iz talim etmiş bilsin n iy e eh li hal !

K ıt’ asını okuyarak beyaz perdenin arkasından ı şkırlağı

başından fırlamış] bir halde, çıkan ve Hacivat çele

binin yakasına yapışarak, onu tokatlayan (Kara göz)ü n .k ar şısmda, hangi çocuk, hangi ihtiyar gülmemiş, şen ve şak­

rak kahkahalar salıverme iniş­ tir.

Ramazanın, ufuklardan nıüslüma n evlerine ruh ve

Fevkalâde nüshanın ilkhğız tadı, kalp ve gönül ra­

hatı getiren uhrevî bir yolçu ^ _ gibi doğmasını, ne candan

kında bazı tarih; malumat

i

^!.r .se/'n?/e.

büyüğümüzü, küçüğümüzü şevk-Var **"’ | lendiren bu mübarek ayın ça-Eski zamanlarda , haıt ı -buk bitmemesi için kalpten ge-hürriyetin i ânından sonra [len bir huşu ve ved ile dualar (Kara göz)ün muhayyel veya-d ederek, yolunu büyük bir

se-sayfası yeşil rengindedir. Bu nüshada [karagöz] hak-]

hut yaşamış bir adam olup olmadığını tetkik et r,iş, bu vadide uğraşmış bir kim se­ ye, bir fikir ve kalem adamı

miza tesadüf etmek mümkün^ idi. Çünkü, ramazan, küçükler deyildir.

Fil vaki (Kara köz) hak­ kında Meşrutiyetten evvel * ve sonra bazı yazılar

¡yazıl-vinçle beklediğimiz bu ay , büyüklerimiz için dua ve iba

det ayı olduğu gibi, küçük­ ler için~ de bir eğlence ayı

[Ali Hıydar] beyin d efk a j mş fakat bu yazılar> bazı

ragOz]Ün menşeine dair ba> tarihlerden alınma bir takım

zı tetkikatta bulunduğunu hatırlıyorum. Zanedersem bu tetkikatının bir kısmım [karagöz]ün [Bursa nüshai fevkalâdesinde neşretmiş- ti. V e hafızama itimadım

tarihlerden alınma bir takım noksan „v e indî malûmata münhasır kalmış, eski metin ler arasında tetkikler yapıla larak, (Kara göz)ün hakikî hüviyetini meydana çıkara­ cak (Etüt)ler vücuda getiril

memiştir. Bu bahis şimdi

kur-ir bkur-ir kaç makale yazdığını] rı ı Bayo-Lt) devrinde ya-fşadığiıu kabul etmişler. Bu

olsa diyeceğim ki, oda [ka-j calaniyor. Bu hususta herkes

ragözjün muhayyel bir şah siy et değil, yaşayan bir sima olduğunu kabul edi­ yordu.

[Karagöz]ün mezarına [310] saııesinde taş dikil­ diği doğrudur. Ve bu şahsî

ve bir hayır sahibinin him­ met ve deiâletile yapıl­ mıştır. [Koroğiu] sahibi [Burhan CaSıit] beyin bu ve yme merhumun (Tarih

ve muharrir) adil kitabın- malumatı nerelerden, hangi

eserlerde a al mışlardır, mehaz da, orta oyunları hakkında

ki m damat arasında (kn-r-v ■ '~'İQ d ’ ' b a zı CV’ f

-*lâ-UUı

lan hangi kitaplardır? Bun- lar 1 ro3.ır on meçhuldür,

uyarlı- 1 (rvonoş) (Molyer)in yaz

sorau bir gazeteciye [ua- ragöz]ün mezan tamir edil­

memiştir. Sözü mavakaa mutabı t değildir, [karagöz]

üıı mezan 310] dan sonra bir kere d n ki tamir

edil-fikrini söyliyor,tetkikatını neşr ediyor. Bu şükranla karşıla­ nacak bir hareketiir.

Bazıları (Kara göz)ü yaşa­ mamış, muhayyel bir şahsiyet olmak üzere gösterdikleri ‘ gi­ bi, bazıları da yaşamış bir in­ san ve hatta daha ileri gide­ rek bir kipti olduğunu, Bur­ sada amelelik yaptığını iddia

ediyor.

Bu muhtelif telakki tarzı arasında, sağlam ve salim bir m e s e l e hakkında fikrini hakikatin ortaya çıkmasına inti

zar etm ek en doğru ir ha­ reket olacaktır. Faka-; haki­ katim so .emek kızın gelir­ se, (Kara göz) maden *i içti­ maiyatımıza karışnn., halk onu hakikî bî. i a. bit* al

için (Kara göz) seyir etmek, onun oyunları karşusunda katılmcaya kadar gülmek mevsimi idi. \ , (i o.r

Dize geld ik , size geld ik ! inci m ercan d ize g e l l i k , b a şla r ları iki göziiüm . (l r z e r i edik, size g e ld ik !

Diye söylet iri mani ve bunu takip eden maniler kalpleri­

mizde ne heyecanlı inşi rahlar uyandırdı: çünkü bize rama­ zanın geldiğini müjdelerdi. V e bu müjdenin içinde (Kara göz)ü seyretmek zevki, neş’ esi vardı.

spsttemr, halk dili konuşulur,

adetleri gösterilirdi. Lisaniyat noktai nazarında (K ü-a göz) oyunlarının pek büyük ehem­ miyeti vardı. İstanbul

ahalisi-(Kara g ö z), kafamız­ da ve gönüllerimizde yaşa­ mış ve h âlâ da yaşayan bir (tipıtir. o, mevhum" Ja olsa m u h ayyelde olsa, halk onu yine bir şahsiyet olmak üze­ re tanıyacaktır. Mademki haik tabirleri kullanılır, ahali o, içtimaiyatımıza kadar

gir-miş, karışmıştır. (Kara göz)bir şahsiyetti,desek öyle kabul eyle sek ne zarar ederiz. Her halde bu iddia, bir millete

küçük-siyet olmak ü*.ere tanınmış- ; nını.ı telâffuz şivelerini] birer

nin şivelerini, türk lehçelerin lük getirecek bir iddia olamaz, arabm, acemin, frengin, yahu-

diuin, lazm, tatarın ve erme-

Çapan Oğlu:

Münir

Siileyma-Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi