Ma ma k Gecekondu Bölgesinde Beslenme
ve Çocuk Gelişimi Konusunda Yapılan
A n k e t l e r i n D eğ e rlen dirilmesi
Dr. Şu/e B itir* / Bahar Kural** / Figen Ergun** / Mukadder Giray**
G iriş
Ç o cu k lu k y a şla rın d a yetersiz beslenm enin m alnütrisyona ve dolayısıyla yüksek o ra n d a 0-6 yaş arası çocuk ölüm lerine ve gelişme geriliklerine yol açtığ ı b ilin en b ir gerçektir. K ö tü beslenm e ile birlikte gelişme için gerekli d iğ er k o şulların d a eksik olduğu d u ru m la rd a fizyolojik, psikolojik ve sosyal gelişim ü zerin d e yetersiz beslenm enin olumsuz etkileri tam an la m ıy le kendisini gösterecektir. T ıb b i bakım ın ve temizlik kurallarına u y u m u n iyi o ld u ğ u yerlerde, ağır m alnütrisyon ve ölüm oranı düş m ek ted ir.
Bu çalışm a, H a c e tte p e Ü niversitesi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi bö lü m ü ta ra fın d a n 1972 Ş u b a t ay ınd a y apılan araştırm a verilerini kap s a m a k ta d ır.
Ç a lışm an ın am acı, kendi gelirine göre çocuk beslenme ve gelişmesi için h a lk ın ne gibi ç a b a gösterebildiğini, sağlık kontrolüne alıştırılm a, k o ru y u cu aşıların z a m a n ın d a yapılabilm esi için halkı uyarm a, sağlıklı, g ü rb ü z , gen kuşak ları yetiştirebilm ek için çok küçük bir alan d a d a olsa k a tg ıd a b u lu n ab ilm e k tir. B u rad a şunu d a açıkça belirtm ek isteriz ki so ru n h iç b ir şekilde M a m a k bölgesi sonuçlarının, geri kalmış bir ülke o lara k T ü rk iy e ’de genelleştirilm esi şeklinde düşünülm em iştir. Gelir, tü k etim , çocuk beslenm e bakım ve gelişmesi, sağlık kontrolleri yönle rin d e n belirli b ir y erde gösterilen ilgiye karşı halkın tepkileri incelen m iştir.
* H a c e tte p e Ü n iv e rsite si, P e d ia tri D o çen ti ve Ç o cu k G elişim i ve E ğ itim i B ölüm ü B aşk an ı.
M a ter y a l ve M etod
A raştırm am ız M am ak G ecekondu bölgesinde d a r gelirli, sosyo ek o n o m ik b a k ım d a n geri kalm ış b ir bölgede yapılm ış 105 aileye u y g u la n a b ilm iş tir. S o rularım ız kısaca aşağıda özetlendiği g ib id ir:
1. A ilenin tanım lan m ası (A iledeki b irey lerin sayısı, m eslek d u r u m u , eğitim d u ru m u , ailenin gelir d u ru m u , g elirin ne k a d a rın ı yiy eceğ e ayırabild ikleri),
2. E vlerin iç teşkilâtı (K aç odalı, m u tfak , b a n y o , a k a rs u , y iy ec e k lerin saklanm a şekli, a y d ın la tm a ve ocak cinsi),
3. A nne ve b a b a n ın sağlık d u ru m u ,
4. Ailedeki 0-12 yaş arası ç o c u k la rd a beslenm e, b a k ım , sağlık kontrolü, aşıların takibi, en sık y en ilen besin g u ru b u ,
5. Ö len çocukların sayısı, ö lüm sebebi ve y aşları, 6. Aile p lan lam ası ve d o ğ u m k o n tro lü n e u y u m ,
Ç ocuklar, G ülveren A n a Ç ocuk Sağlığı m erk e zin e ç a ğ rıla ra k sağ lık kontrolleri yapılm ış, h em oglobin, id ra r ve g a ita la r ın a d ik k a tlic e b a k ıl mıştır.
Elde E dilen S o n u çla rın T o p lu O la ra k G özd en G e ç ir ilm e s i
A raştırm a y ap ılan 105 ailen in 2 si hiç ço cu k su zd u r. 103 a ile d e k i ço cuk sayısı (0-12 yaş arası) 339 d u r. Ö le n çocuk sayısı 103 a iled e 53, d ü ş ü k sayısı 44 d ür.
Ailelerde Meslek Dağılımı: İn celem e y a p ıla n a ile le rin % 72.4 ü
işçi, % 10.6 sı m em u r, geriye k a la n ı; ta m irc i, to rn a c ı, m a ra n g o z , şoför gibi z a n a a t sah ip lerin d en oluşm uştur.
105 ailenin çoğ u n lu ğ u n u (% 72.4) işçi aileleri teşkil e tm e k te d ir. B u n lar civ ard aki G az M aske fab rik asın d a ç a lışm a k ta d ırla r.
A ilelerde yalnız erkekler ç alışm ak tad ır. K a d ın la rın a ile n in e k o nom ik g ü cü n e k atg ıları b u lu n m a m a k ta d ır.
A ilelerin aylık gelir d u ru m u d a şöyle b ir d ağ ılım g ö s te rm e k te d ir: 200-400 T L . a la n la r % 8, 400-600 T L . a la n la r % 6, 600-800 T L . a la n lar % 17, 800-1000 T L . a la n la r % 27 ve 100-1200 T L . o la n la r % 40 d ır. K ö y lerd en y a rd ım a la n aile yüzdesi 80 dir. B u n la rd a ç o ğ u n lu k la k u ru baklagiller, ta rh a n a , b u lg u r v.s. dir.
A ilelerin % 47,6 sının evleri k ira, % 52.4 ün ü n kendilerinindir. K ira fiy a tla rı a y d a 100-175 lira a rasın d a değişm ektedir. K ira ücretini ö d e d ik te n so n ra geri k a la n gelirin çoğunu beslenm eye ayırm aktadırlar. Y iyeceğe a y rıla n p a r a ise şöyle b ir dağılım gösterm ektedir:
200-399 T L . a y ıra b ile n aile % 14, 400-599 T L . ayıran % 47, 600-799 T L . a y ıra n % 24.6, 800-999 T L . ay ıran % 11.4, 1000 TL. a y ıra n % 3.2 dir.
Eğitim Durumu: B a b a ların % 68.5 i ilkokul, % 5 i okur yazar,
% 8.5 i o r ta okul, % 4 ü lise, % 2 si enstitü, % 1 i yüksek okul m ezunu ve % 11 i de o k u m a y a z m a bilm em ektedir.
A n n e le rd e n ilkokulu b itire n ler % 49, o rta okulu bitirenler % 1 d ir. A n n e le rin % 40 ı o k u m a y azm a bilm em ekte, % 10 u d a okur y a z a rd ır.
Evlenme Durumu: E rkek ler: % 19.3ü 15-18 yaş, % 43.6 sı 19-23
yaş, % 37.1 i 24 ve d a h a y u k arı yaşta evlenm işlerdir.
E rk e k le rin % 97 sinin ilk, % 2 sinin 2 ci, % 1 inin 3 üncü evliliğidir. K a d ın la r : % 60.2 si 15-18 yaş, % 25,2 si 19-23 yaş, % 14.6 sı 24 ve d a h a y u k a rı y a şla rd a evlenm işlerdir.
E şler arası k a n a k rab alığ ı % 18 dir, b u n la r da iki kardeş çocuğu veya to ru n u şeklindedir.
Evlerin Durumu: E vlerin % 52.4 ü kendilerine aittir, % 47 si kirada
o tu rm a k ta d ır. E v lerd e o d a sayısının saptanm ası:
1 o d a lı ev (27 ev) % 25.7, 2 odalı ev (35 ev) % 33. 3 odalı ev (27 ev) % 25.7, 4 odalı ev (4 ev) % 14.6 olarak bulunm uştur.
E v lerd e a y d ın la tm a % 90.4 elektrikle, % 7.6 sı gaz lam bası ile o lm a k ta d ır. E v lerd e yak ın ak rab alariy le o tu ra n lar % 24.8 dir. Aile lerin % 75.2 si an n e, b a b a ve çocuklardan ibaret norm al aile birey lerid ir. E v lerin % 85.7 si iyi güneş alm akta, % 12.3 ü güneş alm am ak ta d ır. E v le rin d e b a n y o veya karşılığı b ir yer olanlar % 48.9 dur.
E vde tu v a le ti o lan la r % 51.9, ayrı b ir m utfağı olanlar % 66.6 dır. A karsu % 63.8 in d e an cak v ardır. M u tfak ta % 63.8 i tüp gaz ocağı, % 27.7 si gazocağı, % 4.7 si o dun, köm ür kullanm ak tadır. % 3.8 inde fırın v a rd ır.
A ilelerin % 52 si yiyeceklerini açıkta, % 37.6 sı tel dolabında, % 10.4- ü b uz d o la b ın d a sak lam ak tad ırlar. Yem ek pişirmek için ailelerin % 53 ü a lim ü n y u m tencere, % 29 u b ak ır tencere, % 10.4 ü düdüklü ten c e re , % 7.6 sı to p ra k tencere k u llanm ak tadırlar.
128 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ E v lerind e m utfağı o lm a y a n la r evin için dek i b ir k o rid o ru v e y a a n tre y i m u tfak yerine k u lla n m a k ta d ırla r. T u v a le tle r, g e n e llik le e v le rin d ışın d a b a h çed e b u lu n m a k ta ve ailelerin % 51.9 u a n c a k özel tu v a le te sahip, diğerleri m üşterek k u lla n m a k ta d ırla r. B anyosu o lm a y a n la r t u v a le ti ban yo gibi k u lla n m a k ta d ırla r. Ç o cu k lar a ile le rin % 75 in d e a n n e -b a b a ile aynı o d a d a k a lm a k ta d ırla r.
Sağlık Durumu: B a b a ların % 58 i n o rm a l sağlık k o n tro lü n ü y ıld a
b ir y a p tırm a k ta (İşçi o lm aları neden iy le), % 42 si y a ln ız h a s ta o lu n c a d o k to ra gitm ekte % 48.6 sı sig ara ve alkol k u lla n m a k ta d ır. % 85.7 si B C G aşısı olm uştur. % 71.4 ü n d e diş ç ü rü ğ ü v a rd ır, % 4 ü n d e b a rs a k p a ra z iti tesbit edilm iştir.
A nnelerd e y a p ıla n incelem elerde sağlığı iyi o la n a n n e o r a n ı % 56, hastalık p rob lem leri o lan la r % 4 4 b u lu n m u ş tu r. % 77.1 i B C G aşısını y a p tırm ıştır. A nnelerin % 52.4 ü 1-3, % 32.4 ü 4-6 ve % 15.2 si 6 ve d a h a fazla doğum yapm ıştır.
İlk d o ğ u m d a k a d ın ın yaşı, % 45 in d e 15-18, % 37 sin d e 19-23 ve % 24 ü d a h a y u k a rd a b u lu n m u ştu r.
Aile p lan lam ası y a p a n la rın o ra n ı % 27 d ir. A n n e le r a n c a k h a s ta olu rlarsa d o k to ra g id eb ilm ek ted irler. A n n e le rin d o ğ u m k o n tro lü k o n u su n d a bilgileri o lm adığ ı için aileyi m e y d a n a g e tire n b ire y le rin sayısı çok fazla o lm ak tad ır. K ırk yaşın ü stü n d e k ile r b ile d o ğ u r m a y a d e v a m etm ekte kendi ilkel usullerine göre d ü şü k için çeşitli ç a b a la r g ö s te rm e k tedirler.
A raştırm a y a p ıla n 105 ailed e y a şay a n 0-12 yaş a ra sı 339 ço c u k tespit edilm iştir. 2 yaş a ltın d a 53 çocuk beslenm e b o z u k lu ğ u , en fek siy o n gibi çeşitli nedenlerle kay b edilm iştir. 27 a n n e 44 d ü şü k y a p m ış tır. D ü ş ü k sebebleri a ra sın d a % 18 i kaza, % 27 si ü z ü n tü v.s. g ib i psik olo jik , % 25 i ilaç a lm a ve % 30 u çok ilkel y o lla rla m e k a n ik u y a r m a ile k ri- m in eld ir. 105 ailede yalnız b ir a n n e d e p re m a tü re b e b e k te s p it e d il m iştir. Ç ocuğu o lm a y a n aile sayısı 2 dir.
A ra ştırm a y ap tığ ım ız 105 ailede ço c u k la rın gelişm e d u r u m la r ı o ldu k ça geri b u lu n m u ştu r. Ç ocuk sağlığına v e rilen ö n e m ve ilg i çok azd ır. Ç o cu kların ı h a sta o lm a d a n a n a ve çocuk sağ lığı m e rk e z in e g ö tü re n ailelerin yüzdesi 17.1 dir.
A ilelerin % 15 i okul öncesi ç o c u k la rın a hiç aşı y a p tır m a m ış tır . % 24.3 ü yalnız çiçek aşısı y a p tırm ıştır. % 45 i y a ln ız B C G y a p tırm ış , % 10 u yalnız sab in aşısı alm ış, % 5.7 si d ü z e n li o la ra k a ş ıla rın ı y a p tırm ıştır. Ç o cu k ların % 45 in d e oksiyür, a sk arit cinsi b a rs a k p a ra z iti,
% 68.2 sin d e d e m ir eksikliği b u lu n m u ştu r. 2 raşitik çocuk tedaviye
a lın m ıştır.
Yaşayan Çocukların Gelişme Durumu:
1. B oy un k o n tro lü : Ç o cu k ların % 65 i 3-4 ayda, % 20 si 5-6 ayda ve % 15 i d e 6-7 a y d a b oy u n k o n tro lü n ü yababilm ektedirler.
2. O tu r m a : İn c e le n e n çocu k ların % 51 i 8-9 ayda, % 35 i 6-7 a y d a ve % 14 ü de 10-12 a y d a o tu rab ilm ektedir.
3. İlk h e c ele r: İlk hecelem eye, çocukların % 55 i 5-7 ayda, % 35 i 8-9 a y d a , % 6.5 i 10-12 a y d a ve % 3.5 i de 4-5 ayda başlam aktadırlar.
4. A n n ey i ta n ım a : Ç o cu kların % 38 i 3-4 ayda, % 30 u 5-6 ayda, % 20 si 7-8 a y d a ve % 12 si de 9-12 a y d a anneyi tanıyabilm ektedirler.
5. B ab ay ı ta n ım a : Ç o cu k ların b ab ay ı tan ım aları % 40 ı 3-4 ayda, % 29 u 5-6 a y d a , % 20 si 7-8 a y d a ve % 11 i de 9-11 ayda olm aktadır.
6. E m ek lem e: Ç ocu k ların % 70 i 8-9 ayda, % 20 si 9-12 ayda ve % 10 u d a 13-15 a y d a em eklem eye b aşlam aktad ırlar.
7. Diş ç ık a rm a : İn ce len e n çocukların % 50.3 ü 8-9 ayda, % 30 u 6-7 a y d a , % 16 sı 10-12 ay d a, % 2 si 18-19 ayda ve % 1.7 side 13-15 a y d a diş ç ık a rm a k ta d ırla r.
8. F o n ta n e l k a p a n m a sı: Ç o cu k lard an % 40 m m 16-18 ayda, % 30 u n u n 11-15 ay d a , % 20 sinin 8-10 ayd a ve % 10 un u n 12-24 a y d a fo n ta n e lle ri kap an m ıştır.
9. Y ü rü m e : Y ü rü m e zam an ı, çocukların % 70.2 sinde 16-18 ay, % 20 sinde 19-24 ay ve % 9.8 inde de 25-26 aylardır.
10. C ü m le k av ram ı-k o n u şm a: İncelenen çocuklardan % 52 si 18-24, % 45 i 25-36 ve % 3 üde 37 ay d an sonra konuşm aya başlam ak ta d ırla r.
Beslenme Durumu: Beslenme ile ilgili sorularım ızdan ve kendi göz
lem le rim izd e n elde ettiğim iz so nuçlara göre: Sabah kahvaltısı; ekmek, çay, zeytin, b a z a n d a p ey n ird en ib are ttir. Ö ğlenleri kesinlikle hiçbir evde yem ek y en m em ekted ir. A cıkan, b ir p arça kuru ekmekle idare e tm e k te d ir. Ö ğ len yem ek ad etin i kaldırm ışlardır. A kşam ları b a b a evde o ld u ğ u için ço ğ u n lukla çorba, b azan k urubaklagil çeşidinden b ir yemek y en m ek ted ir.
E t y iy e b ile n le r: 105 ailenin % 34 ü ancak ayda bir, % 25 i haftad a b ir, % 10 u h e rg ü n , % 31 i a ra sıra yiyebilm ektedir. H e r gün et a la b ile n le rin b ir kısm ı d a an cak pek az kıym a şeklinde et, et yerine iş k em b e, d alak , b a z a n kem ik a lm ak tad ırlar.
1 3 0 B E S L E N M E V E D İ Y E T D E R G İS İ E vlerde en sık y enilen y em ek ler: B ulgu r, k u ru b a k la g il, t a r h a n a çorbası ve sebze yem ek lerid ir. E km ek b e slen m ed e ö n e m li y e r t u tm a k tad ır.
A ilelerin % 51.4 ü ç o c u k la rın a hiç sü t a la m a m a k ta d ır. A la b ile n lerin % 20 si sütü y a rıy a rıy a s u la n d ıra ra k k u lla n m a k ta d ır . Y u m u r ta çok seyrek o lara k eve gireb ilen besinler a ra s ın d a d ır.
A n nelerin % 67 si beb ek lerin i y aln ız k e n d i sü tü ile, % 23 ü a n n e sütü, m u h alleb i, % 10 u ta m a m e n s u n ’i ve gelişi g ü zel b e s le m e k te d ir.
U y g u n ek m a m a la rla besleyenler % 5 i g e ç m e m e k te d ir. A ile le rin % 75 in in hiç v ita m in verm ed iğ i, geri k a la n ın ın d o k to ra g ittiğ i z a m a n la r verdiği ve b u n u n düzensiz k u lla n m a la r o ld u ğ u ö ğ re n ilm iştir. Y ü k se k doz D v itam in i a la n y o k tu r. A n n e s ü tü n d e n k esm e y a ş ı; a ile le rin % 35 in de 13-18 ay, % 11 in d e 11-12 ay, % 22 sin d e 8-10 ay, % 7 sinde 19-24 ay ve % 5 in d e 25 a y d a n y u k a rı b u lu n m u ş tu r.
SM A , L am ed gibi h a z ır m a m a v e re n le rin o r a m % 16.2 d ir. E k m am a o larak iki yaşına k a d a r y aln ız sü t ve p irin ç u n u v e re n le rin o ra n ı
% 22, yalnız su-f-pirinç u n u v e re n ler % 20 b u lu n m u ş tu r.
Ek m a m a la ra b aşlam a yaşı ç o ğ u n lu k la 18-24 a y a ra s ıd ır (% 4 4 ), 7-18 ay arası b a şla y a n la r % 30, 3-6 a y d a b a ş la y a n la rın o r a n ı ise % 26 dır. A nne sütü ile birlik te ek m a m a y e rin e a ile le rin % 40 ı 5-6 a y d a n sonra evdeki yem ek su la rın a b a ş la m a k ta d ırla r.
T a rtışm a
M a m a k gecekondu bölgesinde 105 ailed e y a p tığ ım ız a n k e t şe k lin d e a ra ştırm a ve gözlem lerim ize göre elde ettiğ im iz s o n u ç la rd a d a b e lir t tiğim iz gibi çocuk ların beslenm e, gelişm e, sağlık k o n tro lle rin e g e re k e n önem verilm em ektedir. B u n u n en b ü y ü k n e d e n i a ile n in g e lir d u r u m u n u n düşük, aile b irey lerin in sayısının fazla o lm a sıd ır, a y rıc a a n n e ve b a b a n ın eğitim d u ru m la rı d a b u n u yüksek o r a n d a e tk ile m e k te d ir. G elir d u ru m la rı ve sosyo-kültürel y a p ıla rı çevreye gö re iyi o la n a ile ço cu k ların ın sağlık, beslenm e ve gelişm eleri, g eliri az, so sy o -k ü ltü re l yapısı iyi o lm a y a n la ra kıyasla b a riz fa rk la r g ö ste rm e k ted ir. H iç o k u la gitm em iş an n e le rle ilk, o rta tah sili o la n a n n e le rin b ilg i ve b e c e rile ri a ra sın d a b ü y ü k a y rılık lar göze ç a rp m a k ta d ır. Şöyle ki, o r ta ta h s ili o lan a n n e ço cuğ unu beslenm e ilkelerin e u y g u n o la ra k b e sle m ek te , aşı ların ı z a m a n ın d a y a p tırm a k ta , gelişim ini d ik k atle in ce lem e k te , h a s ta la n m a d a n sağlık k o n tro lle rin i y a p tırm a k ta d ır. H iç o k u m a y a z m a s ı o lm a y a n an n eler, ço cu ğ u n u 2-2.5 y aşm a k a d a r y aln ız a n n e s ü tü ile b es lem ekte, aşı ve sağlık k o n tro lleriy le asla ilg ile n m em e k te d ir.
Ç o c u k la rın gelişm e d u ru m la rı geridir. Ö rneğin, yürüm e ve konuş m a g e rilik leri, beslen m e b o z u k lu k la rın ın b ü tü n dereceleri görülebil m e k te d ir. Ç o c u k la rın eğ itim i ile ne a n n e ne de b a b a uğraşm am aktadır. B a b a tü m g ü n çalıştığı için evine y o rg u n gelm ekte, annenin ise bilgi eksikliği n e d e n iy le ç o c u k la rın ı eğitm ek, b ir şeyler yapıp yuvalarına fay d a lı o lm a k elin d e n gelm em ek ted ir. Bu gibi bölgelerde herşeyden önce a n n e ve b a b a la rın eğ itim in d e y a ra r olduğu kanısındayız.
İle ri d e re c e d e m aln ü trisy o n ned en i ile o yaş için olması gereken a ğ ırlık ve b o y ö lçü le rin in gerilikleri k a d a r etrafa karşı ilgileri de çok az o la n , g ü lü m se m e y i u n u ta n , soluk renkli süt çocukları üzülerek g ö z le n m iştir. A ilelere çocuk beslenm esi ve beslenme ilkeleri konu la r ın d a bilg i v erm eğ e çalışılm ış, h a sta lar G ülveren Anaçocuk sağlığı m erk e zin e ve H a c e tte p e Ü niversitesi çocuk polikliniğine davet edile rek g ere k e n te d a v iy e alın m ıştır.
Ö ze t
M a m a k G ecek o n d u Bölgesinde Beslenme ve Çocuk Gelişimi bakı m ın d a n y a p ıla n a n k e t a ra ştırm a sı ve gözlem lerin sonuçları değerlen d irilm iştir. Bu d e ğ e rlen d irm e d e söz konusu bölge çocuklarının yüksek p ro te in li b esin leri çok az tü k ettik leri, gelişm elerinin geri kaldığı, çocuk sağlığı, beslenm e ve gelişm esine gereken önem in verilm ediği saptan m ıştır.
