Sıveı® DaırClşşitası vakfiyesi
ve t ere ti r-n e si
M. CEVDET 0)
Anadolu'da Selçuklulara aid vakfiyeler Osmanlılar zamanında aynen muteber olmuş ve esasları ve vakfm ş a r t l a n kurdukları va kıflar münderis oluncaya kadar ve bir kıs mı da yakın zamanlara ve hattâ bu güne ka dar payidar olmuşdur. Bu meyanda zikre şayan vakfiyeler az olmadığı halde Selçuklu tababetini alâkadar eden vakfiyelere pek en der tesadüf olunur. Yalnız 614 (1217) de birinci İ z z e t t i n K e y k â v ü s tarafm-dan Sivasta yapılan muazzam darüşşifanm 617 (1220) de tanzim edilen vakfiyesi 1937 senesinde evkaf mahzeni evrakmda (1283 Anadolu defterinin 290 ıncı sahifesinde) eli mize geçerek birbirimizden habersizce aynı tarihlerde D o k t o r S ü h e y l de istinsah etmiş Elahiyetül Feteyan öL:iil \ ^ ^ \ eserimde müjdelediğim veçhile i l k defa Ro-manyada 1932 de toplanan beynelmilel Tıp Tarihi Kongresinde bunu mevzuu bahsetmiş tir. X I I I üncü asırda Anadoluda Selçuklu hastabanelerinin idare tarzına aid elimizde he men yegâne bir vesika olan bu vakfiyenin kıymeti büyiikdür. Bu vesile ile bütün vakfi yeleri gözden geçirdiğim rihelle elimize ge çen nuıkaddcm ve muahha; vakfiyelerde has-lalıanelerin idare tarzları ve kadroları ma hallî ihtiyaçlafa göre aşağı yukarı biribirine benzerler. Bu Keykâvüs v(ikfiyesi.]c de Ana doluda diğer Selçuklu lıaslahaneleriııiıı ida relerini ve lıbbî ve idarî kadrolannı öğreni yoruz. Bu vakfiyenin aslınr maalesef bir yer de görmedim. Yalnız aslı veyahul bir diğer surelinde 12(% (1(%9) senesinde evkafça yu karıda zikrelliğinı ıneeınuaya arabcaya vâkıf
(/) B u vakfiyonlıı arapca musahhah nüshası 1932 de M. C e v d e t merhumun Elahiyetül Feteyan eserinde neşrolunduktan sonra en m ü h i m noktala rını terceme etmişlerdir. O zaman bu ufak mukad-demeyl yazmak lütfunda bulunarak İleride bir yer de neşrolunmak ÜBore J933 senesinde bana tevdi et, mislerdi. • Dr. A . S ü h e y l Ü n v e r
olmayan birisi tarafından ve yanlış imlâ ile yazıldığmdan mânası kısmen anlaşılmjyacak bir halde yazılmıştır. Bunun tashih olun muş bir sureti ilek defa benim Elâhiyetül Feteyan eserinde neşrolunmuş, imlâ yanlışları ve terceme de bilâhara tercemesinden fe ragat edilen bazı elkap ve lüzumsuz nokta ların işaretile beraber ve D o k t o r S ü h e y l ' in arz;usile tarafırndan yapılnıışdır.
y^x^M^y (j-ı^ı f i ^ u ^ ^ i j ( [ 2 ] 0 L . x i ( ö l - ^ V ^ ^ ^ ^ ' ^ ^ ^ ^ ^
J;,> ( c i l l ^ l o ^ l î ) J > J>..3 ( J > i \
<frjLi.ll
S J I İ - İ J ) 3 J U J I - t j ^ ^ ^ i - U j - * >> ' * ' ' , \^ \Xik I S A - a i j L f r ^ w I ^ T L . ^ I O ) j , . U » J "ic^ u k » \ y u . L ^ -* M . C e v d c t ( ö M ' ^ : - ^ ' ) > ' y J:^ ' 4»_,ia; ı > V 4 : - j l l . . j l - - r j c O l l t 1(132 lOG, 107, 108, 100(2) Y a ğ ı b a s a n meşhur Solçuk Emlrl'dlr. Burada onun Hankahı mezkurdur. Yagıbasan: D ü ş . mau basan demektir.
36
M. CEVDET (^'3 ^'9i f j ' j J . 1 » J > ;J.İ ^ r - U İ l j . U ^ ^ - V j V - i V j J ' â ^ V I t . ' i U t . . r ^ U i c k ^'^ U > . , J U ; ^ l i ' j -*J_^;j4w'^^.»-^ J » » - - ' ^ ' * - ^ ; i l - ^ A i ' ^ ^ l l T ' V . - ' ^ ' J ' ^ - ' ' - - ' ' L_1U.İ.I o U j j ^ - A İ ' ^ ^ - J « > 4 . » - ^ ^ j ' - * ' «-~-»»' «Ijû» V» jci-a-_V ^ - i : ' .-^i}} ^ o-* w ^ < ^ . - * ^ J ) ) ^ i ( . 4 ! j ^ V ^ l > V . U ^ I j l -A^^Sjc ( ) o ' j l j ^ ' j -^'Wjv,^Aı ^ A I * ill ^:A1İ;ii, if})\U A-iA'i j a - , y ı (^Tviuii) ^ ^ A Ü
a^cii^ji ^^.a^u
j - U ' Je. jv^j^Ui jV4jk>.::-Jıl J l ^ > - i c^x-.c"^ 1 4 . 4 * ^ Âli » . I ) l ^ l ^ — • : i U l l :)S ly\ J^'AI I A _ ^ . j l . ; ^ - ^ V l ^ l j »_^.;*^l^ ^ ^ , i - U jl->:>ı:-l^ ^CJl_)^-»jlll. ^ y , l l J l w»^^-»ı — * ^ - j ' ^ i ^ ı J l ; j i L r i _ j ı u ^ ı ^ . . i i ^^.1,1 ^.iiı
s / F A S I)ARÜ$ŞlFASI V A K F İ Y E S İ
<->-\X-\-^Ic-l^«« ^»rj-ı"^ o-^*' J »-•*
»liiJljlj
c-^^kJI j l â 4,"A.SC»J SL_ •
-Bu arabça vakfiye, K e y k â v ii s ' ün Si-vasda lesis eylediği darüşşifa ya aid vakfiye nin yarısıdır. K e y k â v ü s benim size veril mek üzere hazırladığım, fakat bugün defter lerim arasnıda kaybettiğim asıl büyük vak fiyeye nazaran Sivas Dariişşi/dsıULi 617
(1220) de vefatnıdaıı evvel yüzü mütecaviz dükkân, birkaç (-ifllik vesaire l)iraknnşdır ki sizin elinizdeki kısnnda I)nnlar yokdur.
619 (1222) larilıi K e y k â v ü s ' ün vcfalmdan sonra olan IcsciIi f^öslerir. 15ina-enaleylı Darüşsifn vak/iycsinut asıl tanzim ve tahrir tarihi 619 (1222) değil 617 (1220) diye almalıdır. Nasıl ki size lıediyeten vere ceğim kısımda hâkim bunu tasrih eder ve vakfiyenin evveli dahi bu maddeyi a])açık ya zar.
T E R- C E M E
K c y k â v ü s ' ün Sivas'da inşasını
emreylediği dariişdfa, Tokat caddesi ağzm-dadır. Dört taraftan 1 — Nizam Yağı basan
(Yağbasan) tekkesile, 2 — Medresei Selçu-kiye ile, 3 — Sultan halırcsile, Mimar Bed-rcddin nıcııazili\(i (5), l'apas Arakil menzili-le, ikinci «Dölik» ve Frat mcrzillerimenzili-le, Bakkal Hüseyin menzilih 4 — Mezkûr Tokat cadde-si\c mahduttur. Kapısı bu caddeye açılır, mer hum bu müesseseyi (vakfı müebbedi şer'î) ile vakfeylemişdir. Hu vakıf bütün şeraiti sıhhati camidir. Ve arlık buraya did evkaf satılamaz. İcar edilemez, relmoluııamaz; irsen verile mez, kimseye temlik olunaıuaz, illâf ve imha olunamaz; Iıiç bir sebeble bu vakıf dan rücu" olunamaz, tâ cenabı hak kürreiarza vâris o-luncaya. yani kıyamet gününe kadar hayrul-varisin odur. AUaha ve ahret gününe inan mış bir mümine, bir sultana, bir emîre, bil vezire, bir valiye, bir reise, bif kadıya, bir müftüye, bir muhtesibe ve umumiyetle kim seye bu vakıfları bozmak caiz değildir (6).
Binaenaleylı kim bıı esasları bozar, de-ğişdirir. hattâ tebdil fikrinde bulunursa ha ram irtikâjj eylemiş, günaha girmiş olur. A l -lalıdan korkan bir muvahhid buna nasıl taar ruz edebilir?
Peygamber diyor k i : Bir mü'min kar deşinin to])rağında bir karış yer alırsa Allah boynuna ateşlen gerdanlık geçirecektir. Bu sözü ve
J d i y i Jc L>\ ve , J J , ^ \ ö^llUlj âyetlerini isiden mümin nasıl cür'el eder? Allahm veeresulinin haram kıldığını helâl sa yan, kardeşinin vakfını l)0/mağa uğraşan bir insan, mulıakkak Allahm gazabına uğrar. Gi deceği yer cehennemdir. Böyle olanlara A l lah, melekler, insanlar lânci etsin. Zalimler, mazeretlerinin faide vermiyeceği gün Allah hcsab isteyecektir (7).
Merhum Keykâ\üs. işbu vakfiyede mez kûr üariişşifa evkafı ile unıumen niemaliki Selçukiyc evkafı için büyük, âlim, âdil (8) emir, Üstadüddar (darüssaade ağası) ve
(5) Selçuk mimarlarından birinin İsmi ve ha-nosl meydana çıkıyor (M. Cevdet).
(G) Ayni mûnayi İfade eden mükerrer ve m ü -selsel kelimeleri geçdim (M, Cevdet).
(7) Bu mânayi natık birkaç ftyct derceder (M. Cevdet).
(8) Daha birçok vasıllar vt; hayır dualar var> Terceme edilmemiştir (M. C . ) '
3 8 ,W. CEVDET
linedar K c r r u h hin A > d u I I a İt ı miite-\ r l l i miite-\ r N a / ı r ta} in ctıni^îir. L »ladüddar
da-ru>>ila <\ k a t ı t ı t istiTM.- biz'..it. isterse naibi va-» ı l * va-» ı l c ıdart' ıdvr. Arzu rttiği adaiıii tevkil
f<i<-i'ilir. /aınatı i>tı.T;^; \ekalettcn
azlcyli-ş t b ı i ı ı . Hıı bapta hit; hiıu><.-ıtiıı itiraza hakkı
)i'k«iiir. G»ifk ııtmım i'skafda, gfrfk ijbıı
da-r u ; « ı l a v\kat i m l a la>arrııt , tma bırakıltııı^tır. H a / ı k . l a l ı m ı . akraıııiKi taik tccriilx-li, ahlâkı
ı n n i i < / / ı |ı -jaı lataıılıktaıı u/ak htkiıııleriıı
hvkitDİrriııiıı ı kclıhallar^ darü^fada ıkaiüı; niı tı -alih ( ı r r a l ı l a r ı ı ı ıııaa.şatıııı o tes hil cdt r • ' ) ; .
l .İM\ı- tt'ılariki itjiıı «pareler arar, darüj-Mtaiiitı tmıhtfltl dtrecfierdeki ıııüstahdeıııim-mti i^liTim <• tf^bit etler Allahııı ihsan ettiği hi?ı!atı sc a\aidi nıucmcletı \e ıııufas.salan m e / k û r M ü t e v e l l i K e r r ıı h " uı\ eline
nıevdiiilıır. 'Allah muvaffak elsin.
\ a k i f l ı a ^ ı l a t H i ı ı ı ;ureti sarfına gelince: Ha-ıiat c w e l a nıe/kûr evkafın imaretine yıkılan bir o l u r c a binasına, harap olan
kı-mın tecdniile la/ım gelen tamirat ve İsla
hata; harrti hi^solutıııııca ^allatı vakfın tez-yitlinc ?jrfnlunur.
r.ur.ıian t . ı / l a k a l a n ı nıc\kıı!.ılm imare-lıtıe 1 lUı -artftlılir.
\'ıu l.ab.i.ı li( t -< ıif biladt Kumda mııa-mt'lAl - l i ı . ı - ı t ı a L-ıren bcva/ mımusi. suliaııi paraılaii li-ırl i irı «lirinin -arfıılilir '11 t.
U.ıliıti'tı bin ıııiüılı ı I 2 ı >art<'ılilir. B u n -dan 1 . 1 / 1 , 1 - 1 I İ . I I U ^ M I . I ııı.ıh/i'iuiHİf >aklaıur.
İt abııni.ı bMiınnl.ı .ik.ir.it vf I I I I I - I . K ilâl. ma lttı . i i ı n a r . ı k mıvkuı (•\k,ıla ii.ıvc eıiilir.
K i! M I iM • ı l - ı ı n v.ıkıtı mi rinim. ııa/tr
vr mult '.ı ! I ı - i n i n lı.u > I /.ını.ıntnila v.ıkıl
aka-ratr u', ~<iiiı|' tı l . ı / l . ı nnııblrilr icar
etmi'ine-Icrıiii. ilk 11 ırt' munk.ı/i olm.nlan yenisini
,ıkıl' \ 1'nil I I I ' 1 ' I mi l . ı l l ı a - - a /.ilim. I.ım;ık;'ır.
eıiıiıiy I r . i ı i n u v .nl.ıınl.ır.ı bir M ' V icar u l u n -nı.mı.ı- ını ~ ıı t k n ) ııniMİıır.
\ ' ' , ı ! ı - , ı k l . ı ~ m . vjsrr darii'^Mf.ı malıv ve
ınıınıiiTi-- o l u r . Iı < dnlı mıı«ti'lıil bıılıımtr.
• r: V • •. .ı, : •.. rıl.- ni;ı.-»ş^ı vı- talr-l'-alıı ı lıl-•.. r : : I . •;; , M C ı .
• ' I : : , k r < - <l.tr r - . i r i l - K l ı r Mr..kıı(nlı. birııkılııtı
ü''.•/*;>;'.':" ',r ^nirrrVtT (M Ovdrt)
' : ! ' , . : . .M-.r - . / K I : mru ikl hin ı l l r h r m
t ' y : ., 'îi-.. tılr k t ı M t \ar^-ft (İH unıutnl r -.ıtı'nıı :<k l!imaıı--ı/<lır. DMiırk kl \ f > ; \ . :• : nr ı M f>vrlı-t ) .
r,:. • .11. K.; k 1 rüı r lılr vıud \\rn\\ kllı'tilr
İdinde oturmak rnüleassir (dur, lı.'ısılı inii-lağ etlilemez hale j-elirse evkaf lıâstl.ılt, I U I I N limanların fukarasına, a\; nuimiıılt ı c , nıiskiıı lere (1-^) sarfedilecektir.
i i A I I M 1:
İtil vakfiyeyi tliııleilikıleıı sntııa ılej},i';.ıli relilerin •tunalıı bttyunlartna tdsiııı. Allah ist tlir \e bilir. Allah nielaike ve halkın lanclı kıyamet gününe kadar bııniarııt iı/erine ı>l sun. .Allah vâkıfın kabrini piiıııı'ır. ııurlııı ma etir ihsan eylemin. .Mlalı iyilik yaiıani.ı rıtt eerini zayi etmez, llilâkis bir iyiliğt; beticl on basene ihsan eder.
N'âkıf K e y k â v ii s, İni vakfiye ile (!eıı.ı bı Hakkı, peyj^amberlerle evliyanın, tıılılaıı III. bütün melekleri ve sınıra da mii>liıııaıılaı ı ijlıad ctmijlir. Meseleyi bir (;ok islâm kınlı larma arzetmi^tir. lUmlar kendisindett sadn olan içbıı vakfiyenin şer"an sıhlıaliııe link metmiştiler, imza (.1 1) lenfiz ve hüknıiiııii i n . i eylemişlerdir (,l.'ı).
(13) Miskin j/<"'"i'V"l mıvlşfllııc kııfl Kcl'nlv.ı
fıKnra klanıma derler, pis dcnınk drf-Jkllr. Tııın Iı kara da dcClldlr (M. CovdcU,
( U ) İlk liisdık .-ddi (il!) iVlTl) d" AkMinnv.!
kadı olan ı rlliHklıııniB«Rklrl nırııııdlkl ııııııı-MU<• ı H
» r y I I I bİM A 1> d d 1 k e r 1 m bin M ıı 1 ) m n d ' d ı K r V k & V ti s • den Inınn t)l//«t IvUlcn k İknıı r m I ı-l)(d pdtip vakrı-ylrdlftlııl tasdik ve lınvıı clinl'.il! tklıırl tR'dIk Inı vakfiye K r-v k ft v il M ' im v^ in
tından wnira Knnyayu licldlr.lndc Knnyn h m t ı
Eli ul fad İl M a 11 s I I r • ca lıcdlk ( M I I I I I I I Ş I Iı. V u l .
flyrnln (jalıllIcılııln doKnılıiKuııa ve vııkfİyinin d"
rn (ilduıSuım hUkmrltlın, drtnl(;tlı. (il!) ı \ i
ra vakfiyeyi rehlylllftlnr r<i:> Mu ıkl yıl,-, ylııııi ll.l'i. Kayseri linklini Ahmet bin ı. e ı- ı • f a r A l ı m '
d (I 1 I a d 1 ve ıcıl .SIva'i lırıklıııl M ıı lı m ıı I m
-Ş e y h l l l ı . ı e y l n lıln A Iı d II 1 v e b a p ııılıbdıli'
ta'dik e( ıııl'jl İr. t mbeijlnrl ıi'nr rlcallndi'n Tııkul ' . ' b
rlndeıı K ı ı l b e d i l i n bin 11 a y r e d d 1 n ' İn lıi'l; kını bnlnyorıız. (Jelıltler nieydnnındıı I l ' ı ' V İ n '.'•
l e b i İbnl K e m a 1 e d d 1 ıı A lı nı e I. Mrvlfınıı 11 n
m 1 d e d d J n İmzaları vardır, M a h m n I. bin î.ı '• v II ( I f e y 1 n bin A b d 11 I v e h a p bunlaıın ı.iibi' detl İle benim nezdlmdi' vakfiyenin liibball n n l n
şildi, demekledir, Kııt, b e d d i n bin II ıı v ı '•'I d 1 n de II (1 s e y 1 n bin A b d 11 I v e lı b a | i Inixir ıın: da tsahadel elınlı;tlr Vakflyedı. aynın O'imıınlı yi nınııına alıl l a M İ l k l e r varılır.
(ITıl Cenabı inıkka lıamılıl wnii, llazııll I'''yi',"in bere selfıvat. al ve esbabına te'dlmııl ııu / k ılı d uı Vakfiye K e V k ft v U'^ • Ün nnı'dlKind» laır/lm. vein (ııi'ljı .Sel'.uk kailıları tarnfın'Inn ıniıkr-neren 11* dil- etlılınl'iHr, ()'=ınanlı devi.dindi. İşbu vnkllyı- M I . r«k 1211(1 ıiaii!)! tarihinde evkaf deflerine ( M I ; I I 11
