ISTANBUL UNIVERSITES:t EDEBIYAT FAKULTES:t
TARIH ARA$TIRMA MERKEZi
SULTAN II. ABDULHAMiD ve DEVRi
SEMiNERi
\
27-29 MAYIS 1992
AYRI BASIM
I
EDEBiYAT FAK(JLTESi BASIMEVi tSTANBUL 1994
MABEYN KATiPLERiNDEN MEHMED TEVFiK BEY'iN HATIRALARI
Abdulkadir OZCAN':'
Gi.ini.imi.ize yakla§tik~a Osmanll tarih kaynaklarmda bolluk ve ~e§itlilik gori.ili.ir. Mabeyn, Arap~a bir kelime olup iki §eyin ara-SI demektir. Mabeynci ad1yla memur istihdam1 III. Selim zamanm-da ba§lami§, fakat te§kilat II. Mahmud zamanmda kurulmu§tur. Mabeyn kitabetinin ba§llca gorevi saraym yaz1 i§lerini yi.iri.itmek, padi§ahla hi.iki.imet arasmda haberle§meyi saglamakt1. Klasik do-nemde bu gorevi kap1 agas1, kap1c11ar kethi.idas1, has odaba§I, s1r katibi, te§rifatc;Iba§I gibi saray memurlan ifa ederdi.
II. Abdi.ilhamid zamamnda onemi artan mabeynciler genel-likle mi.ilkiyeliler arasmdan se~ilir ve onem sn·asma gore ba§, ikin-ci, i.i~i.inci.i gibi unvanlar ahrlard1. II. Me§rutiyet doneminde ni.i-fuzlan azalmakla birlikte bu mi.iessese saltanatm ilgasma kadar varllgm1 korumu§tur.
Saraym ve devletin s1rlarma vukufu olan mabeyn katiplerinin hatiralan degerli bilgiler ihtiva eden tarih kaynaklandir. Bugi.ine kadar Ba§mabeynci Fahri Bey'int, Tahsin Pa§a'mn2, Ali Cevad
Bey'in3
, Halid Ziya m~akllgil'in'1 ve Ali Fuad Ti.irkgeldi'nin5 mabeyn
* Prof. Dr., M1mar Sinan Universitesi, Fen-·E·delbiyat Fa;kiiltesi ogretim liyesd:.
1 jbretnuma, n§1'. Be:kilr Svtlu Ba.ykaJl, Ank•aJra 1968.
2 SuUan Abdiilhamid. Tahsin Pa§a'ntn Ytldtz Hatwalart, isrtanbul 1990. 3 jkinci Me§rutiyet'in jzant ve Otuzbi.r Mart Hadisesi. II. Abdulha1ni.d'in Son Mabeyn Ba~katibi Ali Gevad Bey'in Fezlekes·i, n§r. Faik Re§it Unat,
Ankara 1960.
4 Saray ve Otesi, istanblU'l 1965.
30
hatlralan ne§redilmi§tir. Bedi N. ~ehsuvaroglu Mabeyn MU.§iri Ab-dUlhamid Ferid Pa§a'nm (i:i. 1875) Ruzname'sini bir tebliginde ta-mtmi§, yay1mlayacagmi vadetmi§, fakat ne§retmemi§tir6
•
Teblig konumuz olan Mehmed Tevfik Bey'in hat1ralan ise kendi el yaz1s1yla musvedde §eklinde yaz1lm1§ olarak torunu Fat-rna Rezan Hurmen'de bulunmaktadir. A§ag1da Tevfik Bey'in k1sa biyografisi ile hat1ratmm muhtevas1 uzerinde durulacak ve genel bir degerlendirmesi yap1lacaktlr.
Ulemadan Yetimzade ~irvanll Ahmed Hamdi Efendi'nin'
(o. 1312/1894-1895) oglu olan Mehmed Tevfik Bey 1867 y1lmda istanbul'da dogdu. MUlkiye Mektebi'ni birincilikle bitirdikten son-ra Ason-rallk 1885'te Mabeyn-i Humayun katipligine tayin edildi. 12 y1l kadar Tahsin Pa§a'nm maiyetinde c;all§tL 1897'de Kudus san-cagi mutasarnfl1gma, 1901'de Selanik valiligine, daha sonra Kon-ya ve Yemen valilikleri.ne getirildi. 1906'da c;ok k1sa sureli olarak Divan-1 Muhasebat (Sayi§tay) reisligine, ardmdan Hudavendigar (Bursa) ve Ankara valiliklerine, 1909 EylUlunde ~uray-1 Devlet (Dam§tay) azallgma tayin edildi. Bu gi:irevi s1rasmda MUlkiye Dairesi ile lVIaliye ve Nafia Dairesi reislikleri yaptl. 1915 y1ll ba-§mda ikinci defa Divan-1 Muhasebat reisligine getirildi. 1919'da lmrulan Damat Ferid Pa§a kabinelerinde uc; defa maliye nazm,
ertesi y1l te§kil edilen Salih Pa§a kabinesinde nafia nazm oldu. Agustos 1921'de ~uray-1 Devlet reisligine, 14 Nisan 1902'de bu gi:irevine ilaveten maliye nazm vekilligine tayin edildi.
Bu i:inemli gi:irevlerinin yanmda Ayan Meclisi uyeligi, Ticaret,
Hukuk, Yuksek Muhendis mekteplerinde ve K1z Darulfununu'nda Finans, Hukuk-1 esasiyye ve iktisat muallimlikleri, muderrislik ve ordinaryus profesorluk yapt1. Soyad1 kanunundan som·a «Birenn soyadm1 alan Mehmed Tevfik Bey 11 ~ubat 1956 tarihinde Oldu. Mezan Pendik Yeni Mahalle'deki aile kabristamndad1r8
• Uc; k1z
babas1 olup, iyi derecede Frans1zca bilir, Arapc;a, ingilizce ve
Al-6 «Mabeyn Mii§iri Abdri.il•ha.mtd F1eri!d Pa§a'mn Gtinltigii», VIII. Tiirk
Tar,ih Kongresi ( Anl~ara 11-15 Ekim 1916), Kongreye sunulan bildiriler, II, 1127-1140.
7 Hayat1 igin bk. Osmanh Miiellifleri, I, 246-247.
manca'dan da anlard1. <;ok say1da ni§an ve madalyanm sahibi olan Mehmed Tevfik Bey, aym zamanda Milletleraras1 Akademik Ta-lih Ara§tmna Dernegi'nin iiyesiydi". E§i Emine Naciye ile klzla-rmdan Meliha Yenerden iyi derecede ressam ve §airdir. Bu sonun-cusunun Frans1zca bir §iir kitab1 yaynnlamm§tlr.
Zekaveti, gall§kanllgi ve diiriistliigii sayesinde II. Abdiilha-mid'in mabeyn katipleri arasma giren ve hayatl boyunca gok onemli mevkilerde bulunan, bu arada pek gok takdir ni§anlan alan Mehmed Tevfik Bey gagda§larmca merdiimgiriz, ozellikle Yll-dlz Saray1'na kar§l a§m derecede temkinli, fakat diiriist, terbiyeli, dedikodulardan uzak biri olarak nitelenmi§tir10
• Osmanll Devleti' -nin dag1lma y1llarma rastlayan devlet hizmetlerinde, bagll oldugu Ferid Pa§a kabinesine paralel olarak pek ba§anll oldugu soylene-meyen Mehmed Tevfik'in, Teknik Universite'de degerli bir hoca ol-dugu anla§1lmaktad1r. Alt1 veya yedi cilt olarak haz1rlamakta oldugu jktisat Prensipleri adll kitabmm birinci cildi 1930'da,
ikin-ci cildi 1936'da, iigiincii cildi ise 1940 y1lmda yaynnlanml§, dordiin-cii cildinin miisveddelerinin kaybolmas1 iizerine, hayatmm kisal-digml dii§iinerek kitab1 tamamlamaktan muvakkaten vaz
ge<;-mi§ ve hat1ralanm yazmaya ba§lage<;-mi§tlr. Tarihi kaynak olarak daha onemli olan hatlralarmm kaba miisveddelerini 1948 y1lmda bitirmi§tir.
Tevfik Bey hatlralanm Sultan Abdiilhamid devrinde diizenli olarak giinii giiniine yazmay1 tehlikeli bularak, <;e§itli yerlerdeki gorevleri s1rasmda kii<;iik ve klsa notlar halinde kaleme almay1 tercih etmi§, daha sonra bunlan geni§letmi§tir. Ancak olaylarm vuku tarihlerini ve sebeplerini yazarken s1k s1k gazete koleksiyon-lanna ba§vurmak zorunda kalmi§tir.
Hatlralar iki biiyiik ciltten olu§maktadir. Birinci cilt
gocuklu-gundan 1908 ink1labma kadar, ikinci cilt ise 1908'den saltanatm
ilgasma kadar gelen devreleri ihtiva etmektedir. Tevfik Bey'in
9 Miicel'l~doglu Al!l <;:ankaya, Son Astr Turk Tar1hinin On~mli Olaylan
i.le Birlikte Yeni Miilkiye Tarih·i ve Miilkiyeliler (Miil7ciye f:leref Kitabt),
An-kara 1968, III, 192-193.
10 HaJ.uk Y. ~eoouvaroglu, «Bilr ili:m ve SiJyaset Ad!anmm1zm Oli.imi.i»,
32
hat1ralarmdan, 17 Temmuz 1953 tarihli bir yaz1smda galiba ilk defa Nahid S1rn Orik soz etmi§tir11•
Mehmed Tevfik Bey'in aym zamanda geni§ bir otobiyografisi niteliginde olan Hatirat'm ilk k1sm1 ba§llca §U ana ba§llklardan olu§maktadir: 1867-1885 aras1 gocukluk ve 1885-1887 y1llan aras1 Mabeyn katipligi devreleri. Bu boliimde Sultan II. Abdiilhamid'le ilgili olarak verilen bilgilerin orijinal ve tarafs1z oldugu dikkati ~ekmektedir. Bu kisimda Mabeyn-i Hiimayun Kitabeti'nin i§leyi§i ile Said, Tahsin ve Kamil Pa§alar gibi donemin baz1 §ahsiyetleri hakkmda da enteresan bilgiler verilmektedir. Kudiis mutasarnf-llgi boliimiinde, iig semavi dince kutsal say1lan bu sancagm idari taksimatmdan soz edilmekte, o s1rada Alman Imparatoru II. Wil-helm'in Kudiis'ii ziyareti hakkmda detayli bilgi verilmektedir. 9 May1s 1901-25 Mart 1902 tarihleri arasmdaki Selanik valiligi, bu vilayetin en kan§Ik donemlerini yans1tmaktad1r. Konya ve Yemen valilikleri s1rasmdaki olaylar, ilk Divan-1 Muhasebat reisligi ve Bursa valiliginin Me§rutiyet'ten onceki ve sonraki k1sm1; Ankara valiligi, bu s1rada Istanbul'da vuku bulan Otuzbir Mart Olayi ve Hareket Ordusu'nun !stanbul'u i§gali, bu boliimiin diger konu-landir. Eserin birinci boliimii II. Abdiilhamid'in hal'i ve Sultan Re§ad'm ciilusu ile son bulmaktadir.
18 Eyliil 1909'da miiellifin ~uray-1 Devlet azaligi ile ba§layan ikinci boliimde Bab1ali Baskmi, !ttihad ve Terakki'nin iktidan do-nemi olaylan; Sultan II. Abdiilhamid lehinde ilging ve tarafs1z tespitler yer almaktadir. Vahdeddin donemi, !ttihadgilarm firar-lan, kendi maliye nazirligi donemi hadiseleri, Damad Fe rid Pa§a'-nm baz1 garabetleri; Mustafa Kemal Pa§a'mn Anadolu'ya gonde-rilmesi, 19 May1s 1919'da Istiklal Sava§I ba§larken istanbul hiikii-metlerinin tutumu, Anadolu'daki kongre toplantllan, Anadolu'dan !stanbul'a hey'etler gonderilmesi, Te§kilat-I Milliyye ile miinase-betlerin gittikge bozulmasi ve muhaberenin kesilmesi, Ali R1za Pa§a kabinesi, Damacl Ferid'in Ingilizler'le akdettigi one siiriilen gizli andla§manm asilsizligi, Anadolu ile baglantmm tekrar ku-rulmasi; Mustafa Kemal Pa§a'nm uyu§ma temayiilleri, Anadolu'-11 «Hayatta Kalan Eski Naztrlar, Esiki Vekiller», aynt gazete, 17.7.1953; Mehmet Z·eki Pa,kalm, Maliye Te§kilatt Tarihi, IV, 399-405.
ya gonderilen nasihat hey'etleri, Mustafa Kemal Pa§a ile
muha-bereler; Salih Pa§a kabinesi, Rauf Bey'in Mustafa Kemal ile
mii-kalemesi, Fevzi Qakmak'm §ahsiyeti, istanbul'un itilaf
devletlerin-ce i§gali, baz1 tevkifler, Mustafa Kemal Pa§a ve arlmda§larm1 tak-bih etmesi hususunda Bab1ali'ye ingilizler tarafmdan yap1lan
bas-k1lar, Miistevlilerin baz1 igrenc;: hareketleri, Meclis-i Mebusan'm
ka-patllmas1, Kuvay-1 Milliye ve ingilizler, miittefiklerin te§kilat-1
milliyeyi resmen takbih taleplerinin istanbul hiikiimetince reddi,
fakat taleplerinin tekran iizerine bu haks1z isteklerinin tadili
ic;:in yap1lan c;all§malara son §eklin veri.lmesi; dordiincii Damad
Ferid Pa§a kabinesi, Ankara'da Biiyiik Millet Meclisi'nin ac;1lmas1, Damad Ferid Pa§a'mn Mustafa Kemal'le uzla§ma te§ebbiisii,
be-§inci Damad Ferit Pa§a kabinesi, Sevr Andla§masi'nm
imzalanma-S1, Damad Ferid aleyhine galeyanlar ve ingilizlerin pa§adan yiiz
c;evirmeleri; Tevfik Pa§a kabinesi ve Mehmed Tevfik Bey'in ~u
ray-1 Devlet reisligi. Bu arada inonii ve Sakarya zaferleri,
Fransiz-larm iki Tiirk hiikiimetini birden tammalan, Ba§kumandanllk Sava§l ve kesin zafer. Mudanya Miitarekesi, Tevfik Pa§a'nm Mus-tafa Kemal'le muhaberesi, Biiyiik Millet Meclisi'nin istanbul hii-l~iimetiyle ilgili karan, saltanatm ilgas1, Sultan Vahdeddin'in iil-l{eyi terki hakkmda enteresan ve orijinal bilgiler verilmektedir.
ilk defa bu seminerde ilim alemine tamtllan Mehmed Tevfik Bey'in hat1ralan, Tahsin Pa§a'mn Y1ld1z hat1ralan ile Ali Cevad
Bey'in Tezkire'sini tamamlar, bazan da tashih eder mahiyettedir.
Muhteva bak1mmdan ise onlardan c;:ok daha zengindir. Zira bu
hatlralar sadece II. Abdiilhamid donemine aid degildir. Sultan
Re§ad, Vahdecldin donemlerini de ic;ine almakta ve saltanatm il-gasma kaclar gelmektedir.
Pek yakmda (Kas1m 1993) miiellifin torunu Fatma Rezan
Hiirmen tarafmdan bir akaclemisyen titizligiyle yeniden redaksi-yona tabi tutularak yay1mlanan hatlralarm yakm tarihimize 1§1k tutacag1 §iiphesizdir.
