Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nııtr and Dıel 28( 1): 1-3,1999
KAHVALTI VE OKUL BAŞARISI
Ö Z E T
Bu yazıda kan şekeri ve kahvaltının bilişsel işlev ve ö ğ renme perform ansına etkisi irdelenm ektedir. D eney hayvanları ve insanlar üzerinde yapılan araştırm alar dan sağlanan veriler kan şekerinin yeterli düzeyde ol masının öğrenm e ve anım sam ayı içine alan birçok b e yin ve davranış işlevlerini düzenlediğini işaretlem ekte dir. Araştırma sonuçları kahvaltı yapm anın anım sam a perform ansını iyileştirdiğini gösterm ektedir. Özellikle beslenme durum u kötü olan çocuklarda, kahvaltı, ö ğ renme perform ansını yükseltm ektedir.
A n a h ta r S ö zcü kler: Kahvaltı, bilişsel işlev, kan gliko zu, anım sam a ve öğrenm e perform ansı, okul başarısı
A B S T R A C T : B rea k fa st a n d S c h o o l A c h ie ve m en t
İn this pa p er the inflııeııce o fb lo o d sııgar and breakfast on cogııitive abilities and school perform ance was re- viewed. Results o f the studies in laboratory an imals and humans indicate that circulating glucose conceııtrati- ons regıılate nıany brain fu n ctio n s, including learning and menıory. The results o f the studies show that the consumption o f breakfast inıproves m enıory. Childrens learning perform ance are enhaııced i f they eat b reak fa st, especially i f they are undernourished.
K ey W ords: Breakfast, cogııitive abilites, blood sugar, menıory, learning perform ance, school achievem ent
GİRİŞ
Kahvaltı günün en önemli öğünü olm asına karşın, en çok ihmal edilenidir. Özellikle okul çocuklarının y e terli ve dengeli kahvaltı yapm aları gerekirken, çeşit li nedenlerle ya hiç yapılm am akta ya da dengesiz bir kahvaltıyla çocuklar okula gitmektedirler. Kahvaltı atlama nedenlerinin başında; sabah geç kalkm a y ü zünden okula yetişem em e korkusuyla zaman bula mam a, yem ek yem e isteği d u y m a m a, ekonom ik y e tersizlik ve ö n em sem e m e gelmektedir. Bu yazıda kahvaltı ile bilişsel işlev ve öğrenm e performansı arasındaki ilişki irdelenmektedir.
* Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Böliimii
____________________ Prof. Dr. Ayşe B A Y SA L *_
Editörden
Kan Şekeri ve Beyin îşlevi
A k şam yem eği ile kahvaltı arasında yaklaşık 11-12 saatlik bir aralık bulunm aktadır. Bu nedenle birey kahvaltı za m an ın d a açlık düzeyindedir. A çlık d u r u m unda beyine enerji sağlayan kan şekeri en alt d ü zeydedir. D eney hayvanları ve insanlar üzerinde y a pılan çalışm alardan sağlanan veriler, kan şekerinin yeterli düzeyde olmasının ö ğ re n m e ve anım sam ayı içine alan birçok beyin ve davranış işlevlerini d ü z e n lediğini işaretlem ektedir (1). Bu verilerin çoğu stres le epinefrin h o rm o n u n u n salgılanması ve bunun so nunda kan şekerinin yükselm esiyle ilintilidir. D eney hayvanları üzerinde yapılan araştırmaların sonuçları, epinefrin h o rm o n u n u n salgılanması ile anım sam a arasında ilinti olduğunu gösterm ektedir. Ö rneğin, genç ratlara yeterli düzeyde besin verildiğinde dola şım da epinefrin konsantrasyonunun yükseldiği ve 24 saat sonra yüksek an ım sam a puanı elde edilm esine karşın, az besin alındığında düşük puan elde edilm iş tir. Ayrıca az besinle birlikte epinefrin enjeksiyonu sonucunda, an ım sam a puanı yükselmiştir. Epinefri- nin anım sam a olayını iyileştirmesi doz ile zam ana bağımlıdır. Verilen doz 0 . 0 1 ’den 0 . 1 ’e çıktığında anım sam a puanı yükselm ektedir. D eney hayvanına eğitim sırasında epinefrin verildiğinde, 24 saat sonra öğretileni anım sarken eğitim den bir saat sonra veri len horm on etkili olm am aktadır. Bu da ö ğ ren m e sü reci sırasında epinefrinin etkili olduğunu g ö s te rm e k tedir. Bu verilere göre epinefrin merkezi sinir siste minde anım sam a yeteneğini geliştirm ekte, periferide bu etki bilişsel işleve yansım aktadır. Epinefrinin et kisini engelleyen bazı ilaçların (örneğin adrenerjik antagonistler) glikozu engellem ediği dü şü n ü lü rse, epinefrinin anım sam adaki etkisi kan şekerini y ü k
seltmesinden dolayıdır (
2
).Üniversiteli gençler üzerinde yapılan bir araştırm ada kahvaltı öncesi, önce 50 g glikoz içeren 237 mL li m onata, daha sonra şeker yerine 30 m g sakkarin içe ren limonata verilerek anım sam ayı ölçen çeşitli test ler uygulanmıştır. Glikozlu içecek alındığında a n ı m sam a perform ansı, glikozsuz içecekten daha yüksek bulunm uştur (p<0.01). A n ım sa m a perform ansı
gli-2
BAYSAL A.koz alındığında alınmayan aşam aya göre %35 daha yüksektir. Kan glikoz düzeyi 18 bireyden 7 ’sinde testin sonunda (alımdan 75 dakika sonra) açlık düze yine düşmüş, i r i n i n k i hala yüksek düzeyde seyret miştir. Kan şekeri yüksek düzeyde kalanların an ım sama ve dikkat testinden aldıkları puanlar daha y ük
sek bulunmuştur (
2
).Gençler üzerinde yapılan diğer bazı çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Yaş ilerledikçe anımsama performansı azalmaktadır. Bunun bir ne deni belirli sinirlerin kaybı veya elektriksel kompo- nentlerinin azalmasındandır. Diğer bir neden, epinef- rin salınımıyla kan şekerindeki yükselmenin yeter sizliğidir. Yaşlı deney hayvanlarında eğitimin hemen sonunda epinefrin enjeksiyonu anım sam a performa- nısını iyileştirmiştir. Yaşlı rat ve sıçanlara glikoz uy gulaması aynı etkiyi göstermiştir. Yaşlı insanlar üze rinde yapılan bir araştırmada sabah açlık kan şekeri ölçüldükten sonra 473 m L limonata 50 g glikozla veya 24 mg sakkarinle hazırlanarak iki ayrı dönem de verilmiş, 15 dakika sonra kan şekeri tekrar ölçülmüş ve bilişsel işlev testleri uygulanmıştır. Kan şeker öl çümleri 15’er dakika aralıklarla sürdürülmüştür. Gli koz alınan dönemde anımsam a performansı sakkarin alınan dönemden önemli şekilde yüksek bulunm uş tur (3). Yukarıdaki verilere göre kan şekerinin yem ek sonrası düzeyde tutulması, gençlerde, yaşlılarda ve bilişsel yetersizliği olanlarda anım sam a ve dikkati içine alan bilişsel performansı iyileştirmektedir.
Kahvaltı ve Bilişsel İşlev
Kahvaltı yapma ile bilişsel işlev arasındaki ilintiler k o n usunda yapılan araştırm aların çoğu kahvaltı edenlerin anımsam a performanslarının daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Üniversite öğrencileri üze rinde yapılan bir araştırmada kan glikozunun bilişsel işleve etkisi iki durum da ölçülmüştür. Bireyler ak şam 19:00’u geçm eyecek şekilde akşam öğününü y e dikten sonra ertesi sabaha kadar aç kalmışlar veya test öncesi 237 m L özel katkılı süt içmişlerdir. Bu içecek 1370 kJ enerji, 18.5 g protein, 37.7 g k arbon hidrat, 12.2 g yağ içermektedir. Her iki durum da bi reylere bilişsel işlevi belirleyen testler uygulanmıştır. A nım sam a ve listedeki sözcükleri tekrarlama zamanı aç kalanlarda kahvaltı edenlerden önemli şekilde uzun bulunmuştur. A ncak kahvaltı y ap m a verilen testlerdeki yanlış cevabı etkilememiştir. Kan gliko zunun yükselmesi anım sam a performansını arttırmış, fakat sözcükleri tekrarlama performansını etkilem e miştir (3). İkinci bir çalışm a 4 grup üniversiteli kız
öğrenci
üzerinde
yapılmıştır.1
. grup kahvaltı etmişve 50 g glikoz içeren içecek içmiş,
2
. grup kahvaltıetmiş plasebo içmiş, 3. grup kahvaltı e tm e m iş sadece glikozlu içecek içmiş, 4. grup kahvaltı e t m e m i ş , p la sebo içmiştir. Sabah 9 : 0 0 ’da bilişsel işlevi ölçen te st ler uygulanm ıştır. G likozlu içecek içen g ru b u n p e r formansı içm eyen gruptan y ü k s e k b u lu n m u ş tu r. G li kozlu içecek içsin veya içm esin kahvaltı ed e n lerin perform ansı etm ey e n gruptan y ü k se k tir. S a d e c e k a h valtı etm ek kan şeker düzeyini y ü k s e ltm iş , b u n a ek glikozlu içecek eklem esi fazla bir y a ra r s a ğ l a m a m ı ş tır (4).
B aşka bir ça lışm ad a kah v altın ın a n ı m s a m a ve entel-
lektüel p erfo rm a n sa etkisi yaş o rtala m ası
22
olan b ireylerde incelenm iştir. Bireyler; 1. kah v altı + glikoz içeceği, 2. kahvaltı + p la se b o , 3. k a h v a ltıs ız + glikoz içeceği 4. kahvaltısız + p la se b o o la ra k g r u p la n d ır ıla rak an ım sa m a ve entellektüel p u a n la rı karşılaştırıl- mıştır. Kahvaltı e tm e y ip g lik o z içeceği alan g ru p , kahvaltı etm eyip p laseb o a la n la ra g ö re d a h a y ü k s e k an ım sam a puanı alm ıştır (p < 0 .0 1 ). K a h v a ltı e d ip p la sebo alan g rubun puanı da k a h v a ltı e tm e y ip p la se b o alandan yüksektir. K ahvaltı ile birlikte g lik o z veya plasebo alanlar arasın d a ise h e rh a n g i bir fark b u l u n mamıştır. K ahvaltı e d e n le r d a h a iyi a n ım s a y a b ilm iş - lerdir (5).
Beyin enerji g e re k sin m e sin i g lik o z d a n s a ğ l a m a k t a dır. Bu organ yetişkin insan b e d e n in in s a d e c e % 2 ’si- ni o lu ştu rm a sın a k arşın , d in le n m e m e ta b o li k e n e r ji nin % 2 0 ’sini k u lla n m a k ta d ır. B e y n in enerji d e p o s u çok azdır. E ğ e r glikoz s a ğ la n m a z s a 10 d a k i k a içinde enerjisiz kalır. K an şekerinin n o rm a lin altın a d ü ş m e si d u ru m u n d a b eyine yeterli g lik o z s a ğ la n a m a z . A ç lık d u r u m u n d a kanın g lik o z k o n s a n tr a s y o n u d ü ş ü k oldu ğ u n d an beyinin enerji k a y n a ğ ı d a sın ırla n m ış olur. Bu d u ru m d a d erse b a ş la n d ığ ı ta k d ird e bireyin anlatılan bilgileri ö ğ r e n e re k d a h a s o n r a a n ı m s a y a b i l mesi güçleşir. K ahvaltı b e y in e enerji k a y n a ğ ı s a ğ la yarak ö ğ ren m ey i o lu m lu y ö n d e etkiler.
Kahvaltının beyin işlev in d e k i etkisi b ire y in genel beslenm e d u ru m u , k a h v a ltın ın ve a k ş a m y e m e ğ in in niteliğine göre farklılık gösterir. B ir a r a ş tırm a d a y a ş ları 9-11 yıl arasın d a d e ğ işe n iyi b e s le n m iş ve b e s lenm e du ru m u iyi o lm a y a n ç o c u k la r d a k a h v a ltın ın bilişsel işleve etkisi in c ele n m iştir. G e n e l d e k a h v a ltı edenlerin testlerden aldıkları p u a n e t m e y e n le r d e n yüksek b u lu n m u ştu r. K ah v altı e t m e m e n i n bilişsel iş leve o lu m su z etkisi b e s le n m e d u r u m u iyi o lm a y a n çocuklarda d ah a ö n em li b u lu n m u ş tu r (
6
). K a h v a ltı ile ö ğ ren m e p erfo rm a n sı arasın d ak i ilişki şö y le açık- laıımaktadır. K ahvaltı ö ğ re n c in in b e s le n m e d u r u m u nu iyileştirm ekte, beynin açlık d u r u m u n d a y etersiz olan enerji g erek sin m esin i k a r ş ıla m a k ta ve d e rse d e K A H V A L T I V E O K U L B A Ş A R I S I o
vam durumunu iyileştirmektedir. Kahvaltı etmeyen çocukların derste konsantrasyonları azalmakta, veri len bilgileri sonradan anım sayabilm e performansları düşmektedir. Bir araştırmada boy ve ağırlığı yetersiz olan okul çocuklarının bir grubuna bir hafta kahvaltı, diğer gruba plasebo olarak bir dilim portakal verilmiş ve bilişsel işlev testleri uygulanmıştır. İki hafta ara dan sonra plasebo alana kahvaltı, kahvaltı alana pla sebo verilerek testler tekrarlanmıştır. Çalışma süre since çocukların genel davranışları da izlenmiştir. Kahvaltı çocukların dikkat ve konsantrasyonunu ge liştirmiştir. Beslenme durumu yetersiz olan çocuklar da kahvaltı bilişsel test puanlarını yükseltirken, iyi beslenenlerde farklılık yapm am ıştır (7).
Araştırmalara göre okulda çocuklara kahvaltı verme özellikle beslenme durum u iyi olmayanlarda öğren me performansını iyileştirmektedir. Başka bir çalış mada yedinci sınıf öğrencilerinin beslenme durum la rı saptanmış ve okul başarıları testlerle ölçülmüştür. Bir sınıftaki çocuklar okulda sabah 9 :0 0 ’da süt-kek veya etli sandviç şeklinde yem ek yemiş, diğer sınıf- takilerden biri 135 kJ enerji içeren sıvı almış, diğeri hiçbirşey almamıştır. U ygulam a bir öğretim yılı sür müştür. Ölçüm ler birinci sömestrenin başında (Ey lül); ikinci sömestre başında (Ocak) ve Mart sonun da yapılmıştır. Kahvaltı eden sınıf aritmetik testinde hiçbirşey almayan sınıftan daha başarılı olmuştur. Okula devam da bu sınıfta daha iyidir. Ağırlık kaza nım açısından iki sınıf arasında fark bulunmamıştır. Başka bir değerlendirmede açlığın bilişsel perfor mansa etkisi saptanmıştır. Yaşları 9-11 arasındaki çocukların bir grubu yaşamlarının ilk yılında malnüt- risyon geçirmiş, ikinci grup yaşa göre boyları kısa (kronik malnütrisyonlu), üçüncü grup normal boy ve ağırlığa sahiptir. Yaşamın ilk iki yılında malnütris- yon geçiren çocuklar normal gruba göre daha düşük skolastik başarı performansı göstermişler ve davranış bozuklukları da bu grupta daha çok bulunmuştur. D i ğer bir çalışmada, çocuklar birer hafta ara ile iki ak şam metabolik ünitede yatırılmış ve akşam yemeği verilmiştir. Sabah 8:0 0 ’de bir gruba yeterli ve denge li kahvaltı, diğerine aspartamla tatlandırılmış çay ve rildikten sonra saat l l :
00
’de bilişsel işlev testleri uy gulanmıştır. İkinci haftada kahvaltı alan gruba çay, çay alana kahvaltı verilerek testler tekrarlanmıştır. Malnütrisyonlu çocukların testlerden aldıkları puan lar normal çocuklardan daha düşük bulunmuştur. Kahvaltı alımı bu çocukların bilişsel performanslarını yükseltmiştir (
8
). Buna göre kahvaltı özellikle beslenme durumu iyi olmayan çocuklarda okul başarısı nı iyileştirmektedir.
SONUÇ ve ÖNERİLER
Genel olarak, beslenm e beden saslıŞı kadar bilişsel’ O O i performansı da etkilem ektedir. Beyin gelişiminin hızlı olduğu yaşam ın ilk 3 yılındaki kötü beslenm e okul çağında öğrenm e performansını olum suz yönde etkilemektedir. D aha sonraki yaşlarda kronik beslen me yetersizliği de aynı şekilde etkilidir. Önceden malnütrisyon geçirmiş olan ve kronik beslenm e y e tersizliği olan çocukların kahvaltı etmemeleri okul başarısını daha da olum suzlaştırm aktadır. Kahvaltı, beslenme durum u normal olan çocuklarda da dersler de dikkat ve konsantrasyonu arttırarak başarı d ü z e y i ni yükseltmektedir. Beslenm e durum u kötü olan ç o cuklara okulda kahvaltı sağlanm ası, okul başarısını arttırmaktadır. Okul çocukları öğretm enler tarafın dan izlenerek kahvaltı yapıp yapm adıkları, y a p m a yanların neden yapm adıkları saptanarak aileler u y a rılmalı ve yetersiz beslenm e d urum unda olan ç o c u k lara okulda kahvaltı olanakları sağlanmalıdır.
KAYNAKLAR
1. Gold PE. Role of glucose in regulating the brain and cognition. American Journal Clinical Nutrition 61 (supplement): 987, 1995.
2. Korol DL and Gold PE. Glucose, memory and aging. American Journal of Clinical Nutrition 67 (supple ment): 764,1995.
3. Moming CA, Ragozzino M, Gold PE. Glucose enhan- cement of memory in patients with Alzheimer disease. Neurobiology of Aging 14: 523, 1993.
Benton D, Sargent J. Breakfast, blood glucose and me mory. Biological Psychology. 33: 207, 1992.
Benton D and Parker PY. Breakfast. blood slucose and cognition. American Journal of Clinical Nutrition 67 (supplement): 772, 1998.
6. Pollitt E, Coueto S, Jacoby ER. Fasting and cognition in well-and undernourished schoolchildren: A revievv of three experimental studies. American Journal of Cli nical Nutrition 67 (supplement): 779, 1998.
7. Grantham MC, Gregor SM, Chang S, Walkers P. Eva- luation of school feediııg programs: some examples. American Journal of Clinical Nutrition 67 (supple ment): 785,1998.
8. Simeon DT. School feeding in Jamaica: A revievv of evaluation, American Journal of Clinical Nutrition 67 (supplement): 790, 1998.
4.
