T.C.
FlRAT fJNİVERSİTESİ
SOSYAL B İLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİY A TT BÖLfTMiJ
ANA BİLİMDALT
Salih bin Nasrullah
(
İbnSe ll um el-Halebi )
(Gir i
ş-İnc e 1 e m e-M etin-D
i
zin)
Doktora Tezi
Danışman
Doç, DL
Alunet BTJR_AN
Fırat Üniversitesi Merkez Kütüphanesi
lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
*0068463* 255.07.02.03.00.00/08/0068463 TDD/45~ Elazığ-2000
HazırlayanZekiye Gül
ELBİR_ KOtüpi~ · Demirbaş No :T. C.
FlRAT ÜNiVERSiTESi
SOSYAL B İLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBiYATI
ANA BİLİM DALI
GAYETÜ'L-BEYAN F1 TEDB1R
İ BEDENi'L-İNSAN
(Giriş-İnceleme-Metin-Dizin)
Zekiye Gül
ELBİRDoktora Tezi
Bu tez,l
1i
tO /loootarihinde, aşağıda belirtilen jüri tarafından oy birliğif-e:sr.
çokluğu ile başarılı 1 başarısi:e olarak değerlendirilmiştir./IP
Doç. Dr. Ahmet
B2
İmza İmza
9·~
Prof. Dr. Zafer ÖNLER
Danışman Üye Üye
Yukarıdaki Jüri Üyelerinin İmzaları Tasdik Olunur. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü
ÖZET
Doktora Tezi
Salih bin Nasrullah el-Haleb1, Öayetü'l-Beyan
fi
Tedbtr i Bedeni'l-İnsan,(Giriş.- İnceleme-Metin- Dizin)
Zekiye Gül ELBİR
T.C. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Elazığ 2000, (XIII+ 1277 ) Sayfa
Doktora tez çalışmamıza esas olan, Gayetü'l-Beyan
fi
Tedbtr iBedeni'l-İnsan adlı eser, Salih bin Nasrullah el-Halebi (İbn Sellum H.1080 1 M.1669-1670)'nin 17. asnn ikinci yarısında Türkçe olarak yazdığı, genel tıp konulu bir kitaptır.
Eserin adını "İnsan Sağlığı ve Sağlığı Korumanın Amacı ve Kuralları" şeklinde
günümüz Türkçesine aktarabiliriz. Pek çok nüshası bulunan eserin, müellif nüshasını
Köprülü Kütüphanesi No: 975' te tespit ettik ve çalışmamızda bu nüshayı kullandık.
Eser, dört makale ve bir sonuç bölümünden oluşmaktadır. Her bölümde farklı
bir konu işlenmiş olup, bir takım tıbbi folklor bilgileri de yer almıştır.
Kitabın giriş bölümünde ise, Allah' a, Hz. Peygamber' e ve devrin sultanı
IV.Mehmed'e övgüler yapılmıştır. Eserin tamamı 301 varaktır. Her sayfada 17 satır
bulunmaktadır. Bazı sayfalarda eksik satırlar vardır, ancak kitap genel olarak yararlanmaya elverişlidir ve okunaklı nesih tarzı ile yazılmıştır.
Saray başhekimi olan yazar, eserinde Amerika ve Avrupa tıbbına ait bir takım
bilgileri yabancı hekimlerin görüş ve tedavilerini dile getirerek vermektedir. Yeni beliren hastalıkların, ülkede bilinmesi gerektiğini hatıriatmakta ve tanınmamış bitkileri ve hangi hastalıklar için kullanıldığını söylemektedir. Kitapta, pek çok botanik terimi yer almıştır ve bunların Arapça, Farsça, Frenkçe ve Türkçe karşılıkları belirtilmiştir. Bu
açıdan kullanışlı bir el kitabı özelliği taşımaktadır.
Eseri kısaca tanıttıktan sonra, kendi çalışmamız hakkında şunları söyleyebiliriz. Öncelikle metnin transkripsiyonlu çevirisini hazırladık Daha sonra dizin (ve aynı zamanda sözlük) kısmını oluşturcluk Kelimelerin kökenierini madde başlarında kısaltınalar yaparak gösterdik. Çalışmamızın giriş kısmında eserın özellikleri,
muhtevası, yazarı, 17. yüzyılın önemli tıp kitapları, çalışmada kullanılan metot, sonuç ve kaynaklar v. b. konularda bilgiler vermeye çalıştık.
. ~
Inceleme bölümünde, metinde tesit ettiğimiz imla özelliklerini ünlüler ve ünsüzler, kelime ve ekierin yazılışları başlığı altında ele aldık. Ses bilgisi kısmında ünlü ve ünsüzlerin değişimini, ses olaylarını, ilgili örneklerini Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi ve günümüz Türkçesiyle karşılaştırarak incelemeye çalıştık. Şekil bilgisi
kısmında yapım eklerini ve örneklerini, daha sonra, metindeki fiilimsİleri genel
hatlarıyla verdik.
Sonuç olarak şunları söylemek mümkün; Türk dilinin tarilll seyir içinde 17.
yüzyıl sonu ile 18. yüzyıl başlarında gösterdiği durumu tespit etmeye gayret ettik. Bu tespiti, belirlediğimiz söz konusu eser üzerinde yaptık. Böylece bir tıp metninin dilini,
hastalık adlarıyla ilgili terimlerini, botanik terimlerini, halk hekimliği unsurlarını, tedavi reçetelerini elde etmiş olduk.
Bizim için birinci derecede önemli olan Türk dilinin zenginliğini, farklı
alanlardaki işleyişini, kelime hazinesini, fonetik ve morfolojik değişim ve gelişimini
ortaya koymaktır. Böyle bir çalışma ile bunu hedeflemiştİk ve gücümüz, imkanımız
ölçüsünde gerçekleştirmeye çaba harcadık
Anahtar kelimeler : XVTI. Yüzyıl, Tıp Metni, Salih bin Nasrullah, Gayeili'I-Beyan
ti
Tedbtr i Bedeni'l-İnsan, Dil incelemesi.ııı
ABSTRACT
Ph. Doc. Thesis
Salih bin Nasrullah el-Halebi, Gayetü'l-Beyan
tl
Tedbir -i Bedeni'l-İnsan, (Introduction- Research- Text- Index)Zekiye Gül ELBİR
T.C.
Fırat University
The Institute of Social Sciences
The Department of Turkish Language and Literature
Elazığ 2000, (XIII+ 1277) Pages
The basis of our PhD thesis study is a book Gayetü'I-Beyan
ti
Tedbtr ·İ Bedeni'I-İnsan, written in Turkish by Salih bin Nasrullah el-Halebi , on general medicine in the second half of the ı 7 th century.The book can be translated into modem Turkish as "Human Health and The Aim of Health care and its Principles". Though the book has many copies, we found its orijinal copy in Köprülü Library no: 975 and took it as the basis for our study.
The book consists of four articles and a conclusion part. Each seetion deals with different topics and some folkloric medical knowledge is also included. In the "Introduction" part same appraisal takes place about "Allah" and the empire's mler Sultan Mehmed IV. the who le book consists of 30 ı pages. In each page there are 17
lV
lines. In some pages, some lines are missing, but in general the book is suitable for a study, and the script is both legible and fine.
Being the court' s chief doctor, the writer explains so me information related to American and European medicine, by referring to. the methods and views of foreign doctors. He states that the newly emerging diseases should be identifıed, and lists some unknown herbs and the type of ailments they can be used for. In The book there are many terms related to the field of botany and their eqvivalents are given in Arabic, Persian, French and Turkish. In this regard it can be used as a practical handbook.
Now that we have short briefly introduced the book, we can say the following about our study:
First of all, we've prepared the translation of the book with a transcription, later we formed the index and dictionary parts. W e showed the origins of the words by abbreviation at the beginning of the articles. In the ''lntroduction" part, we gave some information related to the characteristics, contents writer and the writer of the bo ok, the important books on medicine in the 17 th century, and the methodology, conclusion and bibliography of our study.
In the "development" we handled the grammatical rules we had previously identified un der the topic ''the writing of the words, fixes and consonants and vowels." In the "phonetics" part, we demonstrated the changes of consonants, vowels, and the sound by comparing them with Old Turkish, Old Anatelian Turkish and Modern Turkish. Under the "morphology'' topic we gave the structure fixes and their examples. Later we studied the verbals in the text .
.
As a conclusion, we tried to identify how the Turkish language changed during the Iate 17 th century and early 18 th century, in its historic course. W e identifıed the changes in the mentioned book. By this way, we have derived the language of a medical text, the names of diseases, the concepts of botany, some information about public health and prescriptions.
Our prior objective is to prove the richness of the Turkish language, its operation in different fields, the word capacity, and its phonetic and morphologic changes. In this study we aimed at this, and have tried to do so as well, as we could.
Keywords : XVII th Centry, Medical Text, Salih bin Nasrullah, Gayetü'l-Beyan
fi
Tedbir i Bedeni'l-İnsan, Language Resarch On.V İÇİNDEKİLER ÖZET ... : ... ! SUMMAR Y ... III İÇİNDEK.İI__ER ... V ÖN SÖZ ... IX KI SAL TMALAR ... XI TRANSKRİPSİYON ALF AB ESİ ... XIII
GİRİŞ
0.1. XVII. YÜ2YILDA ANADOLU'DA YAZILMIŞ TÜRKÇE TIP KiTAPLARI ... 2
0.2. SALİH BİN NASRULLAH (İBN SELLUM EL-HALEBI) ... 6
0.2.1. HAYATI ... 6
0.2.2. ESERLERİ ... 8
0.2.3. GAYETÜ'L-BEYAN FI TEDBlR İ BEDENi'L-İNSAN ... 12
0.2.3.1. ÖZELLİK.LERİ ... 12
0.2.3.2. MUHTEVASI ... 13
0.2.3.3. NÜSHALARI ... 15
0.3. Gayetü'l-Beyan FI Tedbir .i Bedeni'l-İnsan Adlı Eserin Türk Dili Araştırmalan Açısından Önemi ... 23 I. BÖLÜM İNCELEME 1. Y AZIM ÖZELLİllERİ ... 29 l.l.ÜNLÜLERİNYAZILIŞI ... 31 1.2.ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI ... 39
V.l
2. SES BiLGİSİ (PHONETICS) ... .46
2.1. ÜNLÜLER ... 46
2.1.1. ÜNLÜ DEGİŞMELERİ ... .46
2.1.1.1.
ale,
ıli değişimi ... 462.1.1.2. e/~
ele,
ile değişimi ... .472.1.1.3. ıla değişimi ... 48
2.1.1.4. olu, ölü değişimi ... .48
2.1.ı.s. ö/e değişimi ... 48
2.1.1.6. u/ı, u/i, üli değişimi ... .49
2. ı .2. ÜNLÜ T"ÜREMESİ ... SO 2. ı .3. ÜNLÜ DÜŞMESi (ELISION) ... SO 2. ı .4. BİRLEŞlviE (CONTRACTION) ... 52
2.1.5. ÜNLÜUYUMU ... 53
2.1.S.l. Kalınlık-İncelik Uyumu (Dil Uyumu) ... 53
2.1.S.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu (Dudak Uyumu) ... S4 2.1.5.2.1. Kelimelerdeki Yuvarlaklaşmalar ... 54
2.1.5.2.2. Eklerdeki Yuvarlaklaşmalar ... 56
2.1.S.2.2.1. Yuvarlak Ünlü Taşıyan Ekler ... 56
2.1.5.2.2.2. Yuvarlak ve Düz Ünlü Taşıyan Ekler ... 58
2.1.S.2.2.3. Düz Ünlü Taşıyan Ekler ... 69 2.2. ÜNSÜZLER ... 74 2.2.1. ÜNSÜZ DEGİŞMELERİ ... 74 2.2.ı.1. b
1
p değişimi ... 74 2.2.1.2. b1
v değişimi ... 7 S 2.2.1.3. c1
ç; ç1
c değişimi ... 75 2.2.ı.4. ç 1 s değişimi ... 76 2.2.1.S.g
1 v değişimi ... 76 2.2.1.6. g1
y değişimi ... 76 2.2. ı. 7. ğ 1 y değişimi ... 77 2.2.1.8. k1
g değişimi ... 77 2.2.ı.9. ~/b değişimi ... 78 2.2.1.1 O. m1
n değişimi ... 79 2.2.1.11. n 1 m değişimi ... 79V ll 2.2.1.12. ii
1
n değişimi ... 79 2.2.1.13. n 1 y değişimi ... 79 2.2.1.14. r1
1 değişimi ... 80 2.2.1.15. t 1 d değişimi ... 80 2.2.1.16. z 1 s değişimi ... 812.2.1.17. '(ayın) 1 g (gayın) değişimi ... 81
2.2.2. ÜNSÜZ UYUMU ... 81
2.2.2.1. imlası Kalıplaşmış Ekler ... 81
2.2.2.2. Taniulaşma ... 83 2.2.2.2.1. İç Seste Taniulaşma ... 83 2.2.2.2.1.1. ç 1 c ... 83 2.2.2.2.1.2. k
1
g ... 83 2.2.2.2.1.3. 1.< 1g ...
83 2.2.2.2.1.4. p 1 b ... 83 2.2.2.2.1.5. t1
d ... 832.2.2.2.2. Son Seste Taniulaşma ... 84
2.2.2.3. Tansuzlaşma ... 84 2.2.3. ÜN SÜZ TÜREMESİ ... 85 2.2.3.1. -n- türemesi ... 85 2.2.3.2. -y- türemesi ... 85 2.2.4. ÜN SÜZ İKİZLEŞMESİ ... 86 2.2.5. ÜNSÜZ DÜŞMESi ... 86 2.2.6. GÖÇÜŞME (METATEZ) ... 87 2.2.7. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ... 88
2.2.8. HECE DÜŞME Sİ (HAPLOLOGİE) ... 88
2.2.9. ÜNSÜZ TEKLEŞMESİ ... 88
3. ŞEKİL BiLGİSİ (MORPHOLOGY) ... 89
3.1. İSİM ... 89
3.1.1. ÇOKLUKEKİ ... 89
3.1.2. İYELİKEKLERİ- ... 89
3.1.3. AİTLİK EKİ ... 89
3.1.5. SORU EKİ ... 96
3. 2. y APIM EKLERİ ... 96
3.2.1. İsimden İsim Yapma Ekieri ... 96
3 .2.2. İsimden Fiil Yap ma Ekieri ... ı 04 3.2.3. Fiilden İsim Yapma Ekieri ... 108
3.2.4. Fiilden Fiil Yapma Ekieri ... 113
3. 3. FİİI..ıİMS~ER ... ll 7 3.3.1. İsim-Fiiller (Mastarlar) ... 117 3 .3.2. Sıfat-Fiiller (Partisipler) ... 117 3.3.3. Zarf-Fii11er (Gerundiumlar) ... 119 SONUÇ ... 123 KAYNAKLAR ... 125 ll. BÖL ÜM METiN ... 132 lll. BÖLÜM DİZİN ... 487
ÖN SÖZ
İnsanlık tarihi kadar eski olan tıp ilmi, ortaya konulan eserleri bakımında da büyük bir geçmişe sahiptir. Türkler, bir çok sahada olduğu gibi, tıp alanında da pek çok eser vücuda getirmişlerdir. Eski Türkçe devresinde, özellikle Uygur Türklerinin, tıpla
ilgili oldukça önemli vesikalar bıraktıkları bilinmektedir.
Bu çalışmada kullandığımız eserin, hem insan sağlığını konu alması, hem
yazıldığı dönemin dil özelliklerini yansıtması, hem de tıp metinleri üzerine yapılmış çalışmaların azlığı dolayısıyla önemi büyüktür. Ayrıca, daha önce tıp metinleri üzerine
yapılmış dil araştırmalarının hemen hepsi 14. ve 15. yüzyıllara ait tıp yazmaları idi. Bu sebeple "Gayetü'l-Beyan
ti
Tedbl.r i Bedeni'l-İnsan" adlı eserin, 17. yüzyıl sonunda kaleme alındığı, müellif hattı olduğu ve daha önce eser üzerinde herhangi bir çalışma yapılmadığı da dikkate alınırsa değeri bir kat daha artmaktadır.Eserin, çalışmamıza esas olan nüshası orijinal olup, Köprülü Kütüphanesi No: 975'te kayıtlıdır. Bu nüsha üzerine yaptığımız tez çalışması giriş, inceleme, transkripsiyonlu metin ve dizin bölümlerinden meydana gelmektedir.
Giriş bölümünde eserın yazan, hayatı ve yazarın diğer eserleri, eserın
özellikleri, muhtevası, nüshalan, yazıldığı asırdaki önemli tıp kitaplan ve metni
oluştururken izlediğimiz yol hakkında bilgiler verilmiştir.
İnceleme bölümünde ise, imla özellikleri, ses bilgisi özellikleri ve şekil bilgisi özellikleri ve fiilimsİler örnekleriyle birlikte ele alınmıştır.
Çalışmamızın ana bölümlerinden biri olan metin bölümünde, eser Türk ilmi transkripsiyon sistemine göre transkribe edilmiştir. Eser, müellif hattı ve yararlanmaya
elverişli durumda olduğu için, kelimeler üzerinde herhangi bir düzeltmeye ihtiyaç olmadan, orijinalliğine dikkat edilerek okunınaya çalışılmıştır. Metnin bir iki yerinde
tesadüf edilen, satır üzerine ve sayfa kenarına k:üçükçe yazılmış kelimeler, kendi satırlarında parantez işareti içine alınarak gösterilmiştir. Hiç okunmayan silik satırlar ise, noktalar( ... ) konarak verilmiştir.
Dizin bölümünde, metinde geçen bütün kelimelerin, hangi dile ait olduklan ve
çekimli şekilleri gösterilmiştir. Madde başı ve alt madde başı yapılan kelimelerin,
fonetik farklılık taşıyan biçimleri, ilgili madde başlarının yanına (Bkz.) kısaltınası ile,
parantaz içine yazılıp, işaret edilmiştir.
Tez konumun belirlenmesi aşamasında ve çalışınam süresince bilgi ve
birikimleriyle beni yönlendiren, böyle bir çalışmanın ortaya konmasında yardımcı olan,
danışman hocam Sayın Doç. Dr. Ahmet B URAN Bey' e teşekkürlerimi sunarım.
Zekiye Gül ELBİR
KISALTMALAR
A: Arapça
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m.: Adı geçen makale
AKMB.: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
A YK. : Atatürk Yüksek Kurumu Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
cm. : Santimetre Çev. : Çeviren
DTCF: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
F: Farsça Fak. : Fakültesi F r. : Fransızca H. : Hicn tarih İ. : İtalyanca KB. : Kültür Bakanlığı L.: Latince M. : Milad! tarih O. : Osmanlı ca R.: Rusça s.: Sayfa S.: Sayı S : Süryanice SI. : Slavca T: Türkçe
TD A : Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi
TDV. : Türkiye Di yan et Vakfı TTK : Türk Tarih Kurumu Üniv. :Üniversitesi v.b.: Ve benzeri Y: Yunanca Y. : Yazınalar Yay.: Yayınları yy.: Yüzyıl
TRANSKRİPSİYON ALFABESi
aa
=-ı TT :ii ..!l'
b y QO ı .Jı :J c<:
ö ı .Jı ç ~ p Y. d .) r .)g
d:' s r.J' e =-o.ı.ıT ~ ue
-= ş ~ f J ş r.J'..
g ..!l t üg
t
t
t ..:ı:::> hu
u
!. .Jı .J 1).c
ü !. .JI .Jb
c
V .J r..S::--=ıı y r..> ";' ı ı Li::--=' ı z j ~ J ~ ~ k ..!l 2: d:' J ı ,J:;o t. m it.
n 00.1. XVII. YÜZYILDA ANADOLU'DA YAZllıMIŞ TÜRKÇE TIP KiTAPLARI
XVll. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu'nun batı etkisine maruz kaldığı dönemdir. Aynı zamanda duraklamanın devam ettiği, hatta gerilemenin başladığı
devredir, denilebilir. Bu asrın bilim adamları ve hekimleri artık batılı kaynaklara yönelmeye başlamışlardır. Daha önceleri tıp alanında, özellikle doğu kökenli eseriere başvurulmaktayken, bu asırda batıya önem verilmiş, ancak bu yöneliş doğunun etkisini tümüyle yok edememiştir, XIX. Yüzyıla kadar doğu ilminden ve
tıbbından faydalanılmıştır.
Bu yüzyılda Amerika'dan Avrupa'ya gelen bazı maddeler ve eczalar da ülkede tanıtılmaya çalışılmıştır.1 Avrupa'daki bilimsel hareket ile, Osmanlı
İmparatorluğu'ndaki tıbbi faaliyetler arasında yüzyılın şartları sebebiyle
farklılıklar ortaya çıkmaya başlar. Çünkü batı, bu devirde bilimsel alanda ilerlemeler kaydetmiş, hekim ve ilim adamlarımız batılı yazarların eserlerinden çeviriler yapmış, ilaveten bu çevirilere kendi görüş ve deneyimlerini de
katmışlardır. Döneme ait önemli tıp eserlerinden şunları sıralayabiliriz:
1) Enmuzecü'l-Tıb : Emir Çelebi (Seyid Emir Mehmed Çelebi)' nin kaleme aldığı bir eserdir. Eserde, hastalıklardan ve tedavilerinden bahsedilmektedir. Ayrıca kitabın son kısmına mesleıd ahiakla ilgili bir bölüm de
eklenmiştir. Bunun yanında yazarın tıbba dair, bazı deneyim ve öğütleri vermiş olması, bu ilme vermiş olduğu önemin göstergesidir.
1 Ayşegül DEMİRHAN ERDE:tv!İR Tıbbi
Deontoloji ve Genel Tıp Tarihi, Güneş & Nobel
Emir Çelebi, anatomi ilminin kitaplardan öğrenilemeyeceğini, bunun kadavralar üzerinde uygulamalar yapılarak kavranması gerektiğini savunan bir hekimdir.
Emir Çelebi' nin bu eserinin özetini, Di yarbakırlı Arnedi Rıza Efendi Kitabü'l-Muhtasar fı't-Tıb adıyla yazmıştır?
2) Lugat-ı Müşkilat~ı Ecza : 1615 yılında Derviş Siyahi-i Larendevi'
nın yazdığı bir tıp kitabıdır. Yazar, ilaçlarla ilgili on yıllık birikimini,
araştırmalarını bu eserinde dile getirmiştir. İlaçların Türkçe adları dışında Arapça, Farsça ve Yunanca isimlerine de yer vermiştir.3
Eser 32 bölümden oluşmuş ve alfabetik sıraya göre tanzim edilmiştir. Ayrıca, H.1193 (M.1779)' da Üsküdarlı Mustafa Efendi tarafından Mürerteb-i Müfredat-ı Siyahl adıyla düzenlenmiştir.
3) Mecmuatü'l-Tıb Yine Derviş Siyah!' nin tıp konulu bir diğer eseridir.
4) Manzüme-i Siyahl : XVll. asrın ünlü hekimlerinden Derviş Siyah!' nin yazdığı kitabın adıdır. Eserde, teşhis ve tedavi konusunda önemli bilgiler mevcuttur. Bir takım yollarla elde edilen veriler sayesinde, tedavi şekilleri
belirlenir ve hastalığın yok edilmesi konusunda mesafe alınacağı anlatılır, ağrılar
konusunda detaylı bilgiler verilir.
2 EsinKAHYA-Ayşegül DEMİRHAN ERDENIİR,
Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete
Tıp ve Sağlık Kummlan, TDV. Yay., Ankara 2000, s. 173
3
Osman Şevki ULUDAG (Sadeleştiren İlter UZEL), Beşbuçuk Asırlık Türk Tabalıeti Tarihi,
5) Şifiiü'l-Fuad li'l-Hazret-i Sultan Murad (Şifiiü'l-Fuad) : Hekim Zeynelabidin bin Halll' in tıpla ilgili eseri olup, 17 bölümden ibarettir. Yazar eseri, lV.Murad için kaleme almıştır. 4
Eserde yemek yemenin, sağlıklı beslenmenin kuralları anlatılmaktadır.
Hangi meyve ve sebzenin dah8; faydalı veya zararlı olduğu bildirilmektedir.
Meyve ve sebzelerin sıcak, kuru, yaş, soğuk gibi özellikleri hakkında
bilgiler verilmektedir. Hububatlar ve hayvansal besinierin özellikleri
vurgulanmaktadır, bunların hangi hastalıklara iyi geldikleri belirtilmektedir. 5 6) Nizamü '1-Edviye : Hekimbaşılık da yapmış olan İsa Çelebi ( Sakızlı
İsa Çelebi)' ye ait bir eserdir. 505 yapraklı hacimli bir çalışma olduğu bildirilmektedir. Kitapta ilaçlardan, ilaç yapımından ve bazı hastalıkların
tedavilerinden bahsedilmektedir.
7) Devaü'l-Emraz (İbtidaü'l-Tıb) : Yine İsa Çelebi' nin bir eseridir. 1644'te yazmıştır. 362 bölümden oluşmuş olup, Türkçe'dir. Bazı bulaşıcı hastalıklar tanıtılmıştır.
8) Müfredat-ı İsa Efendi (Müfredatü'l-Tıb) : İsa Çelebi'nin eseridir, sözlük şeklinde düzenlenmiştir. Bir takım tıp terimlerinin açıklamaları verilmiştir.
9) Akrabadin Tercümesi : Bu eser, bir çeviriden ibarettir ve ilaç
tanımları ve formüllerini içermektedir. Nuh Efendi (Nuh bin Abdülmennan) adlı
bir hekime aittir.
4 Ayşegül DEMİRHAN ERDEMİR,
"Hekim Zeynelabidin bin Halil'in Şifa al-Fu'ad Adlı Eserinin Türk Tıp Tarihindeki Yeri ve Bazı Orijinal Sonuçlar", TDA Dergisi, Nisan 1991, s.71-145
5 EsinKAHYA-Ayşegül DEI\.1İRHAN ERDEMİR,
10) Tedb1r-i Mevlüd : 1701 'de Şaban Şim! (Ayaşh Şaban Şirat)' nin Türkçe olarak kaleme aldığı, anne karnındaki bebeğin oluşumundan ve oluşum
evrelerinden bahseden bir eseridir.
ı ı) Şiraiyye fı't-Tıb (Risale-i Şiraiyye) : ı674 yılında Şaban Şifa!' nin
yazdığı tıbba dair bir kitaptır. İlaçlar konusunun işlendiği ve çeşitli taşlar hakkında bilgilerin verildiği bir kaynak eserdir.
ı2) Risale-i Müşfıyye li'l-Emrazi'l-Müşkile (Hamse-i Hayatizade) : Hayatizade Mustafa Efendi' nin lV.Murad' a hediye olarak yazdığı beş risalenin ilkidir. Merakiyye denen hastalıktan, iç organ hastalıklanndan bahsetmektedir ve dokuz bölümdür.
ı3) Risale-i Sevda-i Merakiyye : Hayatizade' nın Merakiyye
hastalığının türlerini tanıttığı diğer bir risalesi olup, yedi kısımdan müteşekkildir.
14) Risale-i Mariz-i Efrenc : Mustafa Hayatizade' nin frengi hastalığı
konusunu ele aldığı eseridir.
15) Risale-i Pelika : 8 bölümden oluşan ve pelika (polinika) adlı hastalığı tanıtan bir tıp kitabı olup, Mustafa Hayatizade' ye aittir.
ı 6) Ri sale-i Rediye : Hummamn kötü bir türü olan reddiyeden bahseden ı3 bölümlük bir tıp eseridir ve bu kitap da Hayatizade' nindir.
ı 7) Lugat-ı Müfredat-ı Tıb : Mustafa Hayatizade' nin hazırladığı bir tıp sözlüğüdür.
ı8) Tuhfetü'l-Ed1bi'l-Nafıa li'l-Ruhan1 ve'l-Tabi b : Hezarfen Hüseyin Efendi' mn üç risaleden oluşan eserinin ismidir. Tıbbın çeşitli konularında
bilgilerin yer aldığı bu kitapta, klasik tıp anlayışından örnekler yer almaktadır. ı9) Lisanü'l-Etıbba
tl
Lugati'l-Edviye : Yine Hezarfen Hüseyin Efendi' nin tıp sözlüğü olarak hazırladığı bir eseridir.20) Fihristü'l-Evram : Hezarfen Hüseyin Efendi' nin sözlük özelliği taşıyan eseridir ve bu eserde çeşitli ilaçların adları ve bunların Arapça, Farsça ve Yunanca gibi dillerdeki karşılıkları yer almaktadır.
21) Müfredat-ı İbn Baytar : Hekim Rindam' nin 1681' de Türkçe' ye
aktardığı bir tıp kitabıdır.
22) Teşrih-i Ebdan ve Tercüman-ı Kıbale-i Feylusufan : Şirvanlı
Şemseddin İtakl' nin ünlü eseridir. Söz konusu eser, ilk resimli anatomi kitabı
olması hasebiyle orijinaldir. İtaki' nin, bu ünlü eseri hazırlarken batılı kaynaklardan faydalandığı belirtilmektedir. Eser, oldukça hacimlidir.
0.2. SALİH BİN NASRULLAH (İBN SELLUM EL-HALEBI) ( ? - 1669/1670 )
0.2.1. HA YA Tl : XVII. yüzyılın ünlü din alimi, hekimi ve eczacısı dır.
Aslen Halepli katolik bir ailenin mensubudur. Keşfu'z-zünün Zeylinde ismi "Salih bin Sellum el-Halebi" olarak geçmektedir. 6
Salih bin Nasrullah'ın genç yaşta Müslümanlığı seçtiği tahmin edilmektedir. Çünkü önce medresede dilli ilimleri tahsil edip, sonra tıp öğrenimi
gördüğü kaydedilmektedir. 7
Bazı kaynaklara göre yazar, tıp tahsilini Halep darü'ş-şifiisında, 8
bazılarına göre ise Fatih darüş-şifiisında yapmıştır. 9
Sultan Mehmed (IV. Mehmed) İbn-i İbrahim Han (1648-1687) devrinde, 1654 yılında Hal ep valisi İbşir Mustafa Paşa sadrazam olarak İstanbul' a gelirken,
6 MahmutKARAKAŞ, Müspet İlimde Müslüman Alimler, KB.
Yay., Ankara 1991, s. 602
7 Mahmut KARAK.AŞ,
a. g. e. , s. 602
8BediN.ŞEHSUV AROGLU-Ayşegül DEMİRHAN ERDEMİR-Gönül
CANTAY GÜREŞSEVER
Türk Tıp Tarihi, Bursa 1984, s. 95
9
Salih bin Nasrullah'ı da maiyetinde İstanbul'a getirmiştir. Burada önce hassa hekimi, daha sonra Fatih darü'ş-şifasında başhekim olmuştur. 10
Salih Efendi'nin din alimi, hekim ve eczacı olmasının yanında müziğe de büyük bir yeteneğinin olduğu kaydedilmektedir. 11
Çok yönlü, başarılı bir kişi olduğu anlaşılan yazar Salih bin Nasrullah, Meld(e-i Mükerreme ve İstanbul kadılığı görevlerinde bulunmuş, Anadolu kazaskerliğine kadar yükselmiştir. ıı Kendisine arpalık olarak Tekirdağ
verilmiştir. 13
1668'de Lehistan seferi sırasında Edirne'den yola çıkan IV. Mehmed,
yanında hekimbaşı Salih Efendi 'yi de götürür. Ordu ile Teselya-Y enişehr' ine varınca ünlü hekim rahatsızlanır ve orada bir kısım kaynaklara göre 1669'da, 14 bir kısmına göre 1 670'te 15 vefat eder.
Yazarın, Yahya adlı müderris ve Mehmed Emin adlı şair iki oğlu olduğu
araştırıcılar tarafından belirtilmektedir. 16
Başhekim Salih Efendi, Osmanlı Devletinde ilk kez tenzu yapıp, devlet ricaline sunan; nevruziyeleri ileri gelenlere hediye eden kişi olarak bildirilmektedir. 17
Ayrıca Salih bin Nasrullah'1n çok iyi derecede Latince, 18 Arapça ve Türkçe 19 bildiği kaynaklarda yer almaktadır.
10 Ayşegül DEMİRHAN
ERDElvfiR "Hekimbaşı Salih bin Nasrullah ( ? - 1669 )", TDA Dergisi,
Prof. Dr. Faruk SÜMER'e Armağan, Şubat 1996, S. 100, s. 195
11
Ali Haydar BAY AT, Osmanlı Devletinde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar, AYK 1
AKMB. Yay., Ankara 1999, s. 69
12 Ayşegül DEMİRHAN
ERDElvfiR a. g. m., s. 195
13
Ali Haydar BAY AT, a. g. e., s. 69
14 BursalıMehmet
Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, Hazırlayan:İsınail ÖZEN, Meral Yay. ,
istanbul 1975,
c. m,
s. 230
ı-) Mahmut KARAKAŞ, a. g. e. , s. 603
16
Ali Haydar BAY AT, a. g. e., s. 69
17
Ali Haydar BAY AT, a. g. e., s. 69
18
Mahmut KARAKAŞ, a. g. e. , s. 603
19
0.2.2. ESERLERİ :
Gayetü'l-İtkan
FI
Tedbir i Bedeni'l-İnsan(Nüzhetü'l-Ebdan
FI
Tercemet-i Öayetü'l-İtkan) Salih binNasrullah'ın Arapça olarak kaleme aldığı bir eseridir. Fakat Salih Efendi bu eserini tamamlayamadan vefat etmiştir. Oğlu Yahya Efendi, eserin temize çekilmesi işini Fatih darü'ş-şifiisı başhekimi Ahmed Ebu's-suud'a vermiştir. Yine
yazarın torunlarından kazasker F eyzullah Efend~ bu eserin Türkçeye çevrilmesi için Sultanahmet darü'ş-şifası başhekimi Ebu'l-feyz Mustafa bin Ahmed' e ricada
bulunmuş, Arapçadan Türkçeye aktanlmasını (1728'de) sağlamıştır. Eser Türkçeye "Nüzhetü'l- Ebdan
ti
Tercemet-i Gayetü'l-İtkan" ismiyle tercüme edilmiştir. 20Bu eser, genel tıp bilgilerini içermekte olup, dört makaleden ibarettir. Birinci makale "külliyat" adıyla verilmektedir. Yazar, eczacıya "şarabİ" demektedir ve birleşik-terkip ilaçlar tanıtılmaktadır. İkinci makale farmakope
özelliğine sahiptir. Üçüncü makale uzuvların hastalıklarından, dördüncü makale ise, ateşli hastalıklar ve çeşitli zehirlerden bahsetmektedir, ayrıca skorbüt, frengi gibi yeni yeni tanınmaya başlayan hastalıklar da eserde yer almaktadır. 21
Çeşitli kütüphanelerde yazmaları olan eser, 1887 yılında ll. Sultan Abdülhamid'in emriyle İstanbul'da bastırılmıştır. 22
Yazar Salih Efendi 'nin bu esennın nüshaları şu kütüphanelerde
bulunmaktadır:
I-İstanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar 7078 2-Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2428, 2487 3-Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye 103 5
4-Süleymaniye Kütüphanesi Selimağa 87 40
20 Ayşegül DE11İRHAN ERDEMİR, a.
g. m. , s. 196
S-Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya 3681, 3682/1 6-İstanbul Belediyesi Kütüphanesi M. Cevdet O. 28 7-Bursa Kütüphanesi Ulucami Türkçe 10
S-Manisa Kütüphanesi Çeşnigir 1051, 1058
9-Bayezid Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi 2483, 2520 lO-Berlin Staatsbibliothek Ms. Or. Petermann ll, 456
ll-Konya Kütüphanesi Yusufağa 146
12-Londra Welcome Müzesi Kitaplığı Arabic Mss.l31,134,135, 136, 137
13-British Museum Kitaplığı Or. 6905, 11211, 12143
14-Dublin Chester Beatty Kitaplığı Temporary Handlist 53
15-Berlin Kütüphanesi Kataloğu 6315
16- Berlin Kütüphanesi Gothe Kataloğu 1514
17-Cambridge Kitaplığı Reynold A. Nicholson Kataloğu P. 27 (ll)
18-Manschester Kütüphanesi Arabica 19
19- Kudüs-Rum-Ortodoks Patrikhanesi Kitaplığı (Orijinal nüsha).
20-1887'de ll. Abdülhamid'in emriyle basılan nüshası ise, İstanbul
Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü
Kütüphanesi, Hasan VasıfKitapları B. 245 numaradadır. 23
Tıbb-ı Cedtdü'l-Kimya
(Tıbbü'l-Cedtd EUezi Ahtereuhu Barakelsus) : Hekimbaşı Salih bin Nasrullah'ın Latinceden Arapçaya aktardığı, Rönesansın ünlü hekim ve kimyacısı Th. B. Paracelsus'un biyokimya ile ilgili bir eseridir. Eser sadece bir tercüme olmayıp, yazarın kendi görüş ve tecrübelerine de yer verdiği bir çalışmadır. Bazı
araştırmacılar bunun, Gayetü'l-İtkan'ın bir bölümü olduğu şeklinde görüşler ileri
sürmüşlerdir, fakat bu görüş kesinlik kazanmamıştır. 24
22
Ali Haydar BAY AT, a. g. e., s. 71
2~ediN.ŞEHSUV AROOLU-Ayşegül DEMİRHAN ERDEMİR-Gönül CANT AYGÜREŞSEVER,
a. g. e. ' s. 97' 99
24
Eser madeni, hayvan! ve bitkisel droglar hakkında bilgilerle doludur. 25 Söz konusu eser, yazarın ölümünden sonra birkaç kez Türkçeye çevrilmiştir.
Mesela: 1716 yılında saray tabiplerinden olan Süleyman Efendi tarafından
Tercüme-i Krabadin-i Cedtd (~abadin 1 Balagatü'l-Türkiye) adıyla
çevrilmiştir. X:Vlll. asırda, yine bir hekimbaşı olan Hasan Efendi Tıbb-ı
Cedtdü'l-Kimyai başlığı ile ikinci kez Türkçeye aktarmıştır. Daha sonra bu çevirinin adı Gayetü'l-Müterakkl
fi
Tedb1r-i Kül el-Maraz şeklinde ifadeedilmiştir.
Hekimbaşı Gevrekzade ise, Mürş1dü'l-Libas
fi
Tercüme-i İspagerya olarak Türkçeye tercüme etmiştir. 26Salih bin Nasrullah el-Halebi'nin bu eserinin, Tıbb-ı Cedidü'l-Kimya
adıyla kayıtlı olduğu nüshaları şunlardır:
ı-Londra Welcome Tıp Tarihi Müzesi Kütüphanesi Arabic Mss. ı 1 5,24,6A,6B
2-British Museum Kütüphanesi Or. 6905
3-İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü Kütüphanesi Türkçe Yazınalar 25/5
4-Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya 3671 5-Nuruosmaniye Kütüphanesi 3625/27 27
6-Berlin Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu 6352/3 28 Tercüme-i Krabadin-i Cedid olarak ise:
I-Süleymaniye Kütüphanesi AtıfEfendi 2819/8 2-Konya Yusufağa Kütüphanesi 480/6
3-İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü
Kitaplığı Türkçe Yazmalar 33, 134
4-Zagrep Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi Yazınalar 986/2 29
15 Ayşegül DEMİRHAN ERDE:MİR,
a. g. m. , s. 196
26 Ayşegül DEMİRHAN ERDE:MİR,
a. g. m., s. 197
27BediN.ŞEHSUV AROÖLU-Ayşegül DEMİRHAN ERDEMİR-Gönül
CANTAY GÜREŞSEVER
a. g. e. , s.99
28
Adnan ADIVAR Osmanlı Türklerinde İlim, 4. Baskı, İstanbul1982, s. 131
2~ediN. ŞEHSUV AROÖLU-AyşegülDEMİRHAN ERDEMİR-Gönül
CANTAY GÜREŞSEVER
Gayetü'l- Müterakld
ti
Tedb1r-i Kül el-Maraz çevirisinin nüshaları:ı-istanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yıldız Tıp Türkçe Yazmalar 387, 7135.
2-Londra British Museum Kütüphanesi Or. 5815/ı 30
Tıbb-ı Cedİdü'l-Kimya'nın !vfürşidü'l-Libas
ti
Tercüme-i ispagerya isimli tercümesi ve bu tercümeye ait nüshalar:ı-istanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yıldız Tıp Türkçe Yazmalar 234
2-istanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü
Kitap lı ğı Türkçe Yazınalar 21
3-Ayrıca bu tercümenin bir nüshası da Gayetü'l-Menna min
Tedbtri'l-Maraz ismiyle Yugoslavya Saraybosna Hygienski institute Kitaplığı 50/5 r. t. 3 ı'
dedir. 31
Gaye F1't-Tıbb : Salih bin Nasrullah'ın kadınların kullandığı kozmetik
malzemeleri anlatan deri-cilt, iç ve dış hastalıklardan bahseden, madem ve nebat!
zehirler konusunda bilgiler veren bir başka eseridir. 32
Bürrü~Saet
1
Berrü's-Sa'at) : Baştahip Salih Efendi'nin tıbba dair bireseri olduğu bildirilmekle beraber, bu konuda fazla bilgi bulunmamaktadır. 33
3Dı3ediN. ŞEHSUV AROGLU-Ayşegül DE11İRHAN ERDEMİR-Gönül
CANTAY GÜREŞSEVER
a. g. e., s.99
31BediN.ŞEHSUV AROOLU-Ayşegül DE11İRHAN ERDEMİR-Gönül CANTAYGÜREŞSEVER,
a. g. e. ' s. ı 00
32
Ali Haydar BAY AT, a. g. e. , s. 71
33
0.2.3.
GAYETÜ'L-BEYAN Fi TEDBiR
İ BEDENİ'L İNSAN
İbn-i Sellum el-Halebi, çalışmamızada konu olan bu Türkçe eserini, H. 1075
1
M. 1664-1665 yılında Sultan IV. Mehmed'in emriyle yazmış ve kendisinesunmuştur. IV. Mehmed ise, başhekimin hazırladığı bu kitabı beğenerek, yazara sarnur kürk giydirmiştir. 34
0.2.3.1. ÖZELLİKLERİ : Eserin, tez çalışmamızda kullandığımız, müellif hattı olan nüshası, T.C. Kültür Bakanlığı Köprülü Kütüphanesi 975 nurnarada kayıtlıdır.
Söz konusu nüshanın dış kabı-cildi deridir ve koyu kahverengidir. Fakat
kapakların iç kısımları vişneçürüğü rengindedir. Talıminimize göre dış kapaklar,
bazı etkiler sebebiyle farklı renge dönüşmüştür. Deri cilt, yaldız işlemeli, şemse
desenli ve mıkleplidir. Kitabın ön ve arka kapaklan epeyce hırpalanmıştır, ıç
sayfalarda bazı silik kısımlar vardır, fakat istifade edilebilir durumdadır.
Kitabın kağıdı sarımtırak renklidir. İlk kısmında fıhrist bulunmaktadır. Metnin ilk sayfası yaldız gömmeli ve serlevhalıdır, ancak serlevha boş olup, mavi renkte bir işleme mevcuttur. İkinci sayfa da yaldız gömmelidir, fakat diğer sayfalar sadece yaldız cetvellidir. Eserin tamamında yaldızla ve kırmızı
mürekkeple yapılmış süslemeler vardır. Fasıl başlıkları ve alfabetik madde başı
durumundaki kelime veya tamlamalar da yaldız ile ve daha büyükçe yazılmış durumdadır. Yine bazı başlık ve tamlamalar ise, mavi ve kırmızı mürekkeple
yazılmıştır. Derkenar şeklinde yazılmış bir iki kelime dışında, derkenar yoktur. Çok az sayıda olmakla birlikte, bazı kelimelerin üstüne, bazen altına kelimenin veya terimin eşanlamlısı diyebileceğimiz açıklayıcı sözcükler not edilmiştir.
34
Eser, harekesiz olarak nesih tarzında yazılmış olup, çok az sayıdaki
kelime harekelenmiştir. Kitap, 301 varaktan ibarettir. Her sayfada 17 satır
bulunmakla birlikte, 1-b sayfası 15, 265-a ve 265-b sayfalan 16 satırdan
müteşekkildir. Ebadı 29,5 x 18 (20,3 x 9,5) cm.' dir.
0.2.3.2. MUHTEV ASI : Salih bin Nasrullah, Öayetü'l-Beyan F1 Tedb1r i
Bedeni'l-İnsan adlı tıp konulu eserini H. 1075 1 M. 1664-1665 ' te tamamladıktan sonra, pek çok defa istinsah edilmiştir. Biz çalışmamızda, eserin müellif hattını kullandık.
Eserin adını "İnsan Bedeninin Sağlığını Koruma Önlemleri ve Sağlığı
Korumanın Amaçlannı Anlatma" veya "İnsan Sağlığı ve Sağlığı Koruma Y ollan"
şeklinde günümüz Türkçesine aktarabiliriz.
Kaynaklar, bu kitabın değerli tıbbi falklor örnekleriyle dolu olduğunu söylemektedir. 35
XVll. yüzyılda Osmanlı-Türk bilim hayatında olduğu gibi, tıp sahasında
da doğu tıbbının belirgin bir etkisi vardır. Fakat bu asırda, artık yavaş yavaş batı tıbbının tesirleri kendini hissettirmeye başlamıştır. Bu sebeple XVII. asır Osmanlı
hekimleri anatomi, biyokimya, fizik, farmakoloji gibi tıp ilminin farklı kollarında, batı kaynaklanna dayalı modern bilgileri eserlerinde zikretmeye başladılar, batıdan eserler tercüme ettiler. Bu tercümelere Salih bin N asrullah önderlik
etmiştir, denilebilir. 36
Tıp tarihçileri ve farmakologlar, Salih Efendi'nin bu eserini yazarken
batılı kaynaklardan istifade ettiğini, özellikle İskenderiyeli Nicolaus Myrepsos'un 1280'de yazdığı ''Dynameron" adlı Latince farmakolojik eserden yararlandığını
belirtmektedirler. 37
35 Ayşegül DEMİRHAN ERDEMİR
a. g. m. , s. 196
36 Ayşegül DEMİRHAN ERDEMİR
a. g. m. , s. 196
37
Tez konumuzu oluşturan söz konusu eser müellif hattı olup, yukanda
belirttiğimiz üzere H. ı 07 5 /M. ı 664-ı 665' te kaleme alınmıştır ve bizim de tespit
ettiğimiz pek çok nüshası bulunmaktadır. Bir tıp metni olan eser fihrist, ön söz, dört makale ve hatime bölümlerinden oluşmaktadır.
Yazar başhekim Salih Efendi, eserinin giriş kısmında Allah'a ve Hz. Peygamber'e dua ettikten sonra, dönemin hükümdarına övgülerde bulunmaktadır.
Memleketimizde baş gösteren yeni hastalıklardan haber vermekte, tıptaki gelişmelerden söz etmektedir. Yine giriş bölümünde tıp ilminin konusundan ve tarifinden hareketle, insanın sağlıklı veya hasta olmasının sebeplerini altı başlık altında değerlendirmektedir. Hekimlerin bu altı etkeni "esbab-ı sitte-i zatiiriyye" (zorunlu altı sebep) olarak isimlendirdiğini, bunların ise hava, yemek, içmek, hareket, sükün-ı bedeniyye (bedenin istirahatı), hareket sükün-ı nefsaniyye (ruhun dinlenmesi), uyumak ve uyanmak, istifrağ ve ihtibas olduğunu söylemektedir. Eser, bu ön söz bölümünden sonra 1. Makale diye adlandırılan, bölümle devam eder.
1. l\'lakale'de öncelikle esbab-ı sitte-i zauriyyenifi (zorunlu altı sebep) tedb!ri
anlatılır. 7 -b/2-3
Birinci makalede ıo fasıl (bölüm-kısım) bulunmaktadır. Fasıllarda işlenen konuların başlıkları şöyledir:
1. Fasıl : Hava ile ilgili bilgiler yer alır. 7-b/4 2. Fasıl : Yemek-içmek konusunu işler. 12-a/9-1 O 3. Fasıl : Hareket (sükün-ı bedeniyye) anlatılır. 19-a/8-9 4. Fasıl: Hareket (sükiin-ı nefsaniyye) işlenir. 21-b/14-15
5.Fasıl: Uyumak ve uyanmak ele alınır. 24-a/2
6.Fasıl : İstifrağ ve ihtibas anlatılır. 25-b/1
7.Fasıl: Cima' konusunu işler. 27-a/7
8.Fasıl : Hamama girmenin şartlarından bahseder. 28-b/1 O-ll
9.Fasıl : Fasdile ilgili bilgiler verilir. 30-b/6 1 O.Fasıl : Müshil şerbederden söz edilir. 39-b/1 O
2.1\'lakale'nin konuları : 43-b/9
l.Bab : Müfredat(alfabetik olarak basit ilaçlar, eczalar, çeşitli maddeler)
43-b/10
ll. Bab : Mürekkebat (birleşikler, terkipler v.b.). 107-a/4-5
l.Fasıl :Mürekkep şerbetler. 107-a/6-7
2.Fasıl : Ma 'cünlar müshil ve kabız olan ilaçlar. ll 0-b/2-3 3.Fasıl: Müshil etkisi için kullanılan ma'cünlar. 115-a/1-2 4.Fasıl: Mide, dimağ ve beş duyudan bahis vardır. 117-a/15-16 5.Fasıl: Kurslar (tabletler) anlatılır. 117-a/16-17
6.Fasıl: Sulliflar (toz halindeki ilaçlar) işlenir. 122-a/9-10 7.Fasıl: Lu'~at (pastiller) tanıtılır. 122-b/10-11
8.Fasıl: Merhemlerden söz edilir. 123-b/4-5 9.Fasıl: Yağlar konusu ele alınır. 125-a/9-10 1 O.Fasıl : Şiyaf (fıtiller) yer alır. 126-a/4-5
3.Makale' deki konular : Baştan ayağa bütün organtarla ilgili hastalıkların
sebepleri ele alınıp, anlatılır. 126-b/7
4.Makale' de ise : Vücudun bir organına ait olmayıp, bedenin geneline sirayet
edebilen hastalıklar tanıtılır. 260-a/1 O
ljatime son bölümü oluşturur. 298-b/17
0.2.3.3. NÜSHALARI : Söz konusu eserin, çalışmamıza esas aldığımız
müellif hattı dışındaki nüshaları (istinsah tarihi sırasıyla) şunlardır:
1-Safranbolu Kütüphanesi No:237, H.1075 1 M.1664-1665, 184 varak,
nesih, 20,5 x 14,5 (14 x 6,5) cm.
2-Balıkesir İl Halk Kütüphanesi No: 10 Hk.304, H.1075 1 M.1664-1665,
218/488 varak, 19 satır, talik, 20,5 x 15,5 (16 x 9,5) cm., şemseli,
3-Nuruosmaniye Kütüphanesi No: 3051/3565, H.l081
1
M.l670-1671, 182 yaprak, 25 satır, nesih, 28,2 x 17,5 (20,7 x 10,5) cm.4-Millt Kütüphane No: 3458, H.1086
1
M.1675-1676, 1-205 yaprak, 21satır, nesih, 20,7 x 14,9 (15,2 x 8,5) cm.
5-Hacı Selim Ağa Kütüphanesi No: 874-1, H.1090
1
M.l679-1680, lll varak, 29 satır, nesih/nestalik, 25 x 14 (19 x 8) cm., müstensih: Emin Mehmed bin el-Hac İsmail el-Muvakkit.6-Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih No: 3580, H. 1091 1 M.l680, 102 varak, nesih.
?-Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih No: 3586-1, H.l091
1
M.l680, 102 yaprak, 29 satır, nesih, 28,9 x 16,7 (18,3xl0) cm.8-Antalya Tekelioğlu Kütüphanesi, No: 482, H.l092
1
M.l681, 175 yaprak, 21 satır, nesih, 20 x 14 (16 x 9) cm., Mehmed bin Mehmed. 9-Müthafeserler, No: 738, H.l095 /M.l683-1684, 15-348 varak.lO-İstanbul Üniv. Merkez Kütüphanesi, Türkçe No: 7069, H.l097 1
M.l685-1686, 389 yaprak, 13 satır, nesih, 29,5 x 20 (20,7 x 12,3) cm. ll-Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya No: 3679, H.l099 1
M.l687-1688, 170 varak, 23 satır, talik, 20,5 x 14,5 (13,5 x 6,5) cm., müstensih Mehmed Yahya bin el-mevıl Mustafa el-Eyyub1.
12-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 200, H.1102
1
M.l690-1691, 228 varak, nestalik, 20,2 x 14,8 (15,7 x 9,3) cm.13-Millt Kütüphane, No: 3005, H.l104
1
M.l692-1693, 44 yaprak, 19satır, talik.
14-Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar No: 816, H.llll 1 M.l699-1700, 1-223 yaprak, 17 satır, nesih, 21 x 14,9 (13,8 x 8,5) cm., müstensih Abdulhak Kemam.
15-Topkapı Sarayı Müzesi, Yeniler Kitaplığı No: 4046/1786, H.1114
1
M.1702-1703, 133 varak, 27 satır, nesih, 25 x 15,5 cm.
16-Kütahya Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi, No: 802, H.1115 1 M.l703-1704, 9-181 yaprak, talik.
17-Atıf Efendi Kütüphanesi, No: 1964, H.1122 1 M.1710-1711, 3-339-2 varak, 1 7 satır, talik.
18-Nuruosmaniye Kütüphanesi, No: 3049/3563, H.1122 1 M.1710-1711,
215 varak, 25 satır, talik, 24,5 x 13,9 (15,7 x 6) cm., müstensih Simzade
Mustafa bin Mehmed.
19-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 237, H.1122 1 M.1710-1711, 1-168
varak, nesih, 21 x 14,7 (16,4 x 9,6) cm., müstensih Ali Yedd Salih bin
Bil al.
20- İstanbul Üniv. Merkez Kütüphanesi, Türkçe No : 7056, H.1123 1
M.1711-1712, 211 yaprak, 21 satır, talik, 20,5 x 13 (15 x 6,2) cm.,
müstensih Mehmed Eyyubl.
21-Erzurum Kütüphanesi, No: 23989, H.1123 1 M.1711-1712, 212 varak,
35 satır, talik, 22 x 13 (18,5 x 8) cm., Ahmed bin Muhammed Efendi tarafından Trablusşam' da istinsah edilmiştir.
22-Abdi ÖZKÖK Özel Kütüphanesi, H.1124 1 M.1712, 388 sayfa, 21 satır,
nesih, 21,5 x 20 cm., müstensih Velioğlu Hacı Mehmed.
23-Çorum İl Halk Kütüphanesi, No: 2897, H.1124
1
M.1712, 228 varak,nesih, 25,3 x 15,5 (18,2 x 9) cm., müstensih Musa bin Nureddin.
24-Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa No: 1363, H.1126
1
M.1714, 143 yaprak, 31 satır, nesih, 26 x 15 (18 x 8,8) cm., müstensih Fendiye Ahmed bin Ebubekir.
25-Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal No: 745, H.1129 1
M.1716-1717, 138 yaprak, 27 satır, nesih, 22 x 15 (16,3 x 9,2) cm.
26-Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Yazma A. No: 119, H.1130 1
M.1717-1718, 182 varak, 21 satır, rik' a.
27-İstanbul Üniv. Merkez Kütüphanesi, Türkçe No: 7039, H.1132 1
M.1719-1720, 259 varak, 23 satır, nesih, 29,5 x 18 (20,5 x 9) cm.,
müstensih Mustafa.
28-Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi No: 699, H.1132 1
M.1719-1720, 85 varak, nesih.
29-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 117, H.1134 1 M.1721-1722, 500 varak,
nesih, 21,3 x 12,7 (14,9 x 7) cm., müstensih Mehmed bin Ahmed el-Besnev1.
30-Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Köşkü No: 1677/1783,
31-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 202, H.ll35
1
M.1722-1723, 244 yaprak, talik, 21,1 x 13,4 (ı 7 x 7,6) cm.32-Konya-Akşehir İlçe Halk Kütüphanesi, No: 34ı, H.1138 1 M.1725-1726, 19 satır, nesih, 16,7 x 9,3 cm., müstensih Mehmed Efendi.
33-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: ıo9, H. ı ı48
1
M.l735-1735, 350 varak, talik, 23,3 x ı2,8 (16,8 x 7,6) cm., müstensih Mehmed Sadık.34-Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tıb No: 213/142, H. ı ı58/ M.1745, 183 varak, 2 ı satır.
35-Milli Kütüphane, No: 3ı67, H.ı165 1 M.1751-ı752, ı6ı varak, nesih, 20,7 x 15 (ı6 x 8) cm.
36-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 42, H.l166
1
M. ı 752-1753, 187 varak, nestalik, 21,1 x 15,5 (17,4 x 8,4) cm., müstensih İsmail bin Mehmed. 37-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 450, H. ı 167 1 M.1753-1754, 1-193varak, nestalik, 22,2 x 13,2 (ı 7,7 x 8, ı) cm.
38-Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye No: 1030, H. ı 170
1
M.1756-ı 757, ı 0-278 varak, 27 satır, talik, 2 ı,6 x 12 (17 x 6,8) cm.
39-İstanbul Üniv. Merkez Kütüphanesi, Türkçe No: 4705/7078, H.1183
1
M.l769-1770, 177 varak, talik, 23 x 15 (17,4 x 9,8) cm., müstensih
İsmail bin Ebibekr.
40-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: ı59, H.1 ı9ı
1
M.1777, 1-218 yaprak, nesih, 21,4 x ı6 (16 x 10) cm., müstensih Munla Süleyman.41-Kütahya-Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, No: 409, H.1192
1 M. ı 778, 4-178-17 yaprak, nesih, 21,8 x 16 (ı5 x 10,5) cm.
42-Elazığ İl Halk Kütüphanesi, No: 3317, H.ll92 1 M.l778, 217 varak, 19
satır, tali k, ı 5 x 21 cm.
43-Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tıb No: 214/235, H. ı203 1
M.1788-ı 789, 241 yaprak, 2ı satır, talik, 21,7 x 13 (16,2 x 7) cm.
44-Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tıb No: 211/219, H.1205 1 M.1790-1791, 268 yaprak, 19 satır, nesih, 21,4 x 14 (16,5 x 7,5) cm., müstensih Gani YusufEfendi.
45-Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Köşkü No: 1678/1784, XVlll.yy., 114 varak, 3 ı satır, nesih, 25 x 15 cm., müstensih Mütevellizade Derviş Mehmed.
46-Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Köşkü No: 1676/1782, XVlll.yy., 3S3 yaprak, 1S satır, nesih, 29 x 17 cm.
47-Mill! Kütüphane, No: 1/227, H.1272
1
M.18SS-18S6, S-186 varak, 18satır, talik, 2S x 18 (20 x 12,4) cm., müstensih Şanizade.
48-Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar No: 1494, 40S varak, 1S
satır, nesih, 2l,S x IS,S (IS,S x 9) cm.
49- Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar No: 3849, 1-373 yaprak,
ı3 satır, nesih.
SO-CerrahPaşa Kütüphanesi, No: 339, ı-302 yaprak, talik, 16, ı x 9,6 (ı2,2
x S) cm.
SI-Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi No: SS20, 293 varak,
21 satır, nesih, 21 x ıo,s (ı4,6 x 6) cm., müstensih Ahmed bin Hasan el-Üsküdari.
52-Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi No: 698, ı-288 varak, nesih,
23,5
x
ı6,2 (ıS,8x
7,5) cm.53-Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye No: 2/1007, 27ı varak, talik, 20,6
x 13,5 (ı7 x 8,3) cm.
54-Nuruosmaniye Kütüphanesi, No: 30S0/3S64, 260 yaprak, 19 satır,
nesih, 20,S x ı2,7 (ı4,7 x 7,7) cm.
SS-Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar No: 3994, 3-24ı-3 yaprak,
ı 7 satır, talik.
56-Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Ahmed lll.Kitaplığı No:
2063/1787, 246 varak, ı7 satır, nesih, 23 x 14,3 cm.
S7-Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, No: 26798, 243 yaprak, 17 satır,
nesih, 21,0 x 1S,O (16,2 x 9,4) cm.
SS-Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar No: 3038, 233 varak, 2ı
satır, nesih.
S9-Selimiye, No: 460, 23ı varak, talik, 17 x 12 (14 x 9) cm.
60-Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi No: 2S2ı, 226 yaprak, 2ı satır, nesih, 2ı,s x ı4 (1S,S x 6,S) cm.
61-Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya No: 3680, 226 yaprak, 19 satır,
62-Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan No: 34S, 6-213 varak;21 satır, nesih, 26 x 14 (16 x 8) cm.
63-MüthafEserler, No: 1246, 206 varak, nesih, 28 ,S x 16,S (20 x 8) cm.
64-Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi No: S74, 204 varak, 19
satır, nesih, 21 x 16 (16,1 x 9,6) cm.
6S-İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet No: 140, 22-ı 90, 2S satır, nesih, 20
x
1S,S cm.66-Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa No: 206S, ı89 yaprak, 21
satır, rik'a, 20,S x ı4 (1S,S x 8,S) cm.
67-Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, No: ı/418, 1-187 varak, nestalik, 2ı,s
x ı4 (ıS,S x 7,S) cm.
68-Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, No: ıS30, ı8S yaprak, talik, 20,S x 14
(13,S
x
9,S) cm.69-Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli No: ı 640, 179 varak, ı 9 satır, talik, ı 7,ı x ll (12,3 x 6,2) cm.
70-İstanbul Üniv.Merkez Kütüphanesi, Türkçe No: 7132, 170 varak, 22 satır, talik, 19,S x ı2,S (ıs x 7,9) cm.
71-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: ı82, 169 yaprak, nesih, 20 x 14,3 cm ..
72-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 247, 1-167 varak, nesih, 21,3 x 16 (1 1,3
x 8,6) cm.
73-Milli Kütüphane, No: A. 164S, 160 yaprak, 25 satır, nesih, 2ı,8 x 14,8
(16,S x 8,3) cm.
74-Cebeci Kütüphanesi, No: 970, 159 yaprak, talik, 21 x 12,5 (1 7 x 7,5) cm.
7S-Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine Kitaplığı No: 654/1 78S,
1S7 varak, 27 satır, nesih, 23,S x 14,S cm.
76-Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi No: 694, 1S1-180 varak,
nesih.
77-Antalya Elmalı İlçe Halk Kütüphanesi, No: 2960, ıso varak, 21 satır,
nesih, 27 x 17,2 (19,3 x 9,S) cm.
78-Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi No: 2476, ıso varak, 21 satır,
79-Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tıb No: 212/180, 148 yapr~ 25 satır,
talik, 20,7 x 14 (14,5 x 8) cm.
SO-Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami No: 922, 147 var~ 29 satır,
talik, 26,7 x 14,5 (19 x 7,8) cm.
81 -Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, No: 1243, 3-144, 23 yaprak, talik, 21,4 x 13,5 (16,3 x 8,5) cm.
82-Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih No:3587, 134 yaprak, nesih, 22,3 x 15,4 cm.
83-Manisa İl Halk Kütüphanesi, No: 5335, 132 var~ 27 satır, talik, 23,8 x 14 (18,4 x 8,5) cm.
84-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 2/165, 9-118 yaprak, talik.
85-Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, No: 8651, 122 yaprak, nesih, 21,5 x ı4,5 (ı4,3 x 8,5) cm.
86-Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir No: 433, ı20 varak, ı9 satır, talik, 22 x ı 7 (ı 7 x ı ı) cm.
87-Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli No: ı64ı, ı ı2 varak, 29 satır, talik, 21,3 x 14 (17,2 x 7, 7) cm.
88-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 206, 112 yaprak, nesih, 20,8 x 14,8 (16,5
x 8,8) cm.
89-Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye No: 104ı, 113-172, nesih, 28,3 x
17 cm.
90-İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet No: 309, 108 varak:, ı 9 satır, nesih, 18,5 x 11,5 cm.
9ı-Samsun Ondok:uzmayıs İl Halk Kütüphanesi, No: ı392, 102 yaprak, 31
satır, sülüs, 23 x 13 cm.
92-Millet Kütüphanesi, Ali Bıniri Tıb No: 216/199, 99 varak, 21 satır,
nesih, 21,3 x 15 (15,8 x 9) cm.
93-Çapa Tıp Fakültesi Kütüphanesi, No: 4447, 96 varak, rik'a, 21 x 13,5 (16 x 8) cm.
94-Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi No: ı/710, ı-91 yaprak, talik, 20,8 x 13,3 (14,5 x 7,1) cm.
95-Cerrah Paşa Kütüphanesi, No: 136, 70 yaprak,nesih, 20x14,3 (15,9 x
96-Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tıb No: 215/146, 56 yaprak, 19 satır, nesih, 20,2 x 15 (14,5 x 8,8) cm.
97-Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa No: 472, 26-73 yaprak, 25
satır, talik, 16,3 x 9 (22 x 13) cm.
98-Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, No: Y.719. 99-Edirne Selimiye Yazmalar Fihristi, No: 1612 100-Edime Selimiye Kütüphanesi, K.460
lO I-Hindistan Kütüphaneleri, RL, Nu: 41
102-Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, Y.3350
103-Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi, Y.572/2
104-Saraybosna Hygienski İnstitüte, 50/5 r.t. 39
105-Zagrep Şarkiyat Enstitüsü Y.394
1 06-Zagrep Şarkiyat Enstitüsü Y.583
107 -Zagrep Şarkiyat Enstitüsü Y.2079
1 08-Münih Bayerische Staats Bibliothek Cod. Turc. Nu : 325/1 109-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 6 1 lO-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanes~ No: 28 11 I-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 76/2 1 12-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 107 1 13-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 127 114-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 179 llS-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 253 116-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 269 117-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 282 1 18-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 283 119-İstanbul Üniv.Tıp Fak. Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, No: 303/1 120-İstanbul Üniv. Kütüphanesi, Yıldız Tıp T.Y. No: 8
121-İstanbul Üniv. Kütüphanesi, Yıldız Tıp T.Y. No: 9 122-İstanbul Üniv. Kütüphanesi, Yıldız Tıp T.Y. No: 230 123-İstanbul Üniv. Kütüphanesi, Yıldız Tıp T.Y. No: 1699 124-İstanbul Üniv. Kütüphanesi, Yıldız Tıp T.Y. No: 1727
125-Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, K.l46
127-Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, No: Y.lOl 1
128-Milli Kütüphane, No: 2828, 253 varak, nesih, 21 x 14,5 (16,5 x 8) cm. 129-Mill! Kütüphane, No: 2838, 199 varak, rik'a, 21,3 x 15,5 (17 x 8,5) cm. 130-Mill! Kütüphane, No: 3449, 134 yaprak, ta'lik, 20 x 13,5 (16 x 8,5) cm.
131-Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi, No: 339, 554 sayfa, 20 x 14, 10 x 16,5 cm.
0.3.
Gayetü'l-Beyan
FI
Tedbtr i
Bedeni'l-İnsan AdlıEserin Türk
Dili
Araştırmaları AçısındanÖnemi
Salih bin Nasrullah bin Sellum'un H.1075'te kaleme almış olduğu söz konusu eser, Türk tıbbı, halk hekimliği ve bunların terimlerini ortaya koyması açısından değerlidir. Çalışmamızın amaçlarından biri olan, Türk dilinin tıp alanındaki zenginliğini belirtmekti. Zaten, bir dilin zenginliği, farklı alanların
kelime hazinesinin, terimlerinin belirlenmesiyle mümkündür.
Çalışma metnimiz olan eserin, dilinin Türkçe olması ve müellif hattı olması da bir diğer özelliğidir. Döneminde çok kullanılan bir kitap olması, bir çok
kopyasının bulunması ise, içindeki tıbbi bilgilerin önemine ve zenginliğine işaret
sayılabilir. Aslında tıpla ilgili pratik bir el kitabı niteliğindedir. Eserde yer alan
hastalıklar ve bunlarla ilgili terimler, tedavi şekilleri, botanik terimleri oldukça
fazladır. Bu terimlerin, Türkçe adları yanında Arapça, Farsça, Frenkçe gibi dillerdeki karşılıkları da zaman zaman zikredilmektedir.
Yazar, iyi derecede Latince bildiği için, batılı kaynaklardan rahatlıkla
istifade etmiş, kendi deneyimlerini bu bilgilerle birleştirerek, daha üstün bir eser ortaya koymuştur.Avrupa ve Yeni Dünya'da (Amerika'da) ortaya çıkan, yeni
hastalıklardan ve ülkemizde olmayıp da başka ülkelerde yetişen bitkilerden bahsetmekte ve onları tanıtmakta, hangi hastalıklar için kullanıldığına dair bilgiler vermektedir. Bu açılardan bakıldığında, eserin çok zengin bir malzemeyi ihtiva
Türkçenin 17. yüzyıl sonu ile 18.yüzyıl başlarındaki işleyişini, zenginliğini, değişimini daha sağlıklı bir şekilde ortaya koyabiliriz.
Daha önce, tıp metinleri üzerine yapılan çalışmalann hemen hepsi 14. ve15. asra ait metinlerdir. 17. ve 18. asırla ilgili çalışmalann tamamı edebi metinlere dayanmaktadır. Ayrıca Salih bin Nasrullah'ın bir çok eseri Arapçadır.
Söz konusu eserin, Türkçe olması ve o devir tıp dilini yansıtması bakımından
önemlidir. Eser, Türk dili için olduğu kadar, tıp tarihçileri için de önemlidir.
0.4. ÇALlŞMADA izLENEN METOT
Bu çalışma, "bilinen bir metodun yeni bir alana uygulanması" tarzında hazırlanmıştır. Çalışmamız giriş, inceleme, metin ve dizin ana bölümlerinden
oluşmaktadır.
Giriş bölümünde, 17. yüzyılın önemli tıp kitapları, eserin yazan-hayatı ve
diğer eserleri hakkında bilgiler aktanlmaya çalışılmıştır. Kitabın özellikleri,
nüshaları, muhtevası ve Türk dili araştırmalan açısından önemi belirtilmiştir.
İnceleme bölümünde imla, ses bilgisi, şekil bilgisi ve fiilimsiler genel olarak ele alınmıştır. Ses bilgisi kısmında ünlüler ve ünsüzler ile ses olaylan üzerinde durulmuştur. Şekil bilgisi kısmında isimden isim, isimden fıil, fiilden isim ve fiilden fiil yapan ekler verilmiştir. Bunlarla ilgili en az beş örnek verilmeye çalışılmıştır. Çalışmadan elde ettiğimiz sonuç, İngilizce özet ve
doğrudan faydalandığımız kaynakları da çalışmamıza ilave ettik.
Tez metnimizi eski yazıdan günümüz alfabesine aktanrken, transkripsiyon alfabesini kullandık. Her sayfamn başlangıcına sayfa numaralarını,
her satnn başına ise, satır numaralarını yazdık Özel isim durumundaki kelimelerin ilk harflerini, büyük harfle yazdık
Eserin dili, kanşık bir özellik arz ettiği için, metnin oluşturulması aşamasında epeyce zorlandık Çünkü bir takım eski şekillerin yanında, yeni şekiller de mevcut idi. Eserde, büyük ünlü uyumu çoğunlukla sağlanmıştır. Küçük
ünlü uyumu çoğu yerde düzenlidir. Eski Anadolu Türkçesi özelliği gösteren bir
kısım ek, metnin farklı yerlerinde günümüz Türkçesine yaklaşmaktadır. Bu tür karışık şekilleri, inceleme bölümünde vermeye çalıştık. Kelimeleri metindeki biçimleriyle okumaya özen gösterdik.
Bazı harekeli kelimeler, aynı kelimenin harekesiz şekillerinin okunmasında yardımcı olmuştur. Ancak, metin harekesiz olmakla birlikte, bir
kelimenin hareke ile gösterilmiş farklı iki şekli ve harekelenmemiş biçimi eserde
yer almıştır. Böyle durumlarda harekelenmiş kelimeleri aynen transkribe edip, harekelenmeyen yerlerde dönemin dil özelliklerine ve ses uyumuna göre hareket
ettik. Çünkü, dönemin dil özelliklerine (çoğunlukla Eski Anadolu Türkçesine)
istisnasız bağlı kalmak, eseri kalıp halinde bu döneme oturtmak olurdu. Bu sebeple eseri, "geçiş dönemi eseri" olarak değerlendirebiliriz.
XV. asrın sonu ile XVI. asrın başlarında, ses bilgisi ve yazım unsurlan yerleşmeye yüz tutmuştur, denilebilir. Ancak, bazen söyleyişteki şekiller yazıya yansımıştır, bazen de eski yazımdan gelen gelenekle Eski Anadolu Türkçesindeki şekiller görülebilmektedir. Bu sebeple, ses bilgisi ve yazım unsurları yavaş yavaş
otursa bile, eski geleneklerin kalıntılarını yazıda görebiliyoruz.
Metinde, ilk hece ünlüsü olarak bulunan (e-e) ve (i) ünlülerini tespit
ederken, yine metnin özelliklerini yansıtmaya çalıştık. Kelime başında çift ( -:::: ) ile yazılan şekilleri (i) olarak, üstünveelif (;;., ı) ile yazılanlan (e) olarak, çift (y) ile yazıldığı halde üstünle hareketenmiş ( -:::: : ye- ) şekilleri ise kapalı (e) ile gösterdik.
Bir takım yabancı asıllı kelimede tesadüf ettiğimiz, ( b-1}.-h ) ünsüzlerinin
metindeki yazımlarına göre hareket ettik. Bazı ekierin ve kelimelerin birleşik ya da ayrı yazıldıkları yerleri, biz de birleşik veya ayn yazarak vermeye çalıştık.
Metnin bazı sayfa kenarlarına ve satır üstlerine yazılan, çok az sayıdaki
kelimeyi, kendi satırlarında, parantez içine yazdık. Okunmayan silik kelime ve
satırların bulunduğu yerleri noktalarla gösterdik.
Yabancı asıllı kelimelerdeki ünlü uzunluklarını, ünlü harf üzerine tire ( -)
işareti koyarak ifade ederken, Türkçe kelimelerde uzun ünlü ile yazılan sesleri ise, göstermedik
Çalışmanın ana bölümlerine işaret eden başlıkları bold ile yazdık. Ara bölümleri boldia yazmadık Çünkü çok fazla ara bölüm bulunmaktaydı ve metnin bir çok yerinde bold ile yazılmış kelimenin bulunması, estetik açıdan hoş karşılanmayabilir, düşüncesinden kaynaklanmıştır.
Metin bölümünü bu şekilde oluşturulduktan sonra, dizin kısmı hazırlanmıştır. Fihrist hariç, metinde geçen bütün kelimeler ve çekimli şekilleri
dizinde yer almıştır. Madde başı durumundaki kelimeler,
fiil
kökünden sonra (- ), isim kökünden sonra (+ )
işareti konularak ve bu işaretten sonra hangi dile ait ise, parantez içinde o dilin kısaltınası ile verilmiştir. Bazen bir kelimenin menşei yazılırken, bir kaç kısaltına yer almıştır. Bunun sebebi, bir kelimenin değişiksözlüklerde, farklı menşeli olarak geçmesinden veya bir dilden başka bir dile
geçtiğini ifade içindir. Aynca, bir kelimenin menşei ve üzerine aldığı ekin kökenini açıklamak amacına yöneliktir.
Menşei bilinmeyen veya bulunamayan kelimelerin haneleri boş bırakılmıştır. Madde başı olan kelimelerin, farklı biçimleri mevcut ise, (Bkz.) kısaltınası ile diğer madde başlarına göndermeler yapılmıştır.
Madde başı konumundaki kelimelerin karşısına, kelimenin metindeki
anlamı verilmiştir. Daha sonra, metnin hangi sayfa ve satrında geçtiğini gösteren
edilmiştir. Bazı terimierin tamlama özelliği taşıması, terimin bu şekliyle dizinde yer almasına sebep olmuştur.
Dizin hazırlanmasında, daha önce yapılmış çalışmalar gözden geçirilmiş
olup, temel sözlüklecin metodu incelenmeye çalışılmıştır. Sesteş kelimelerin ayrı
madde başı olarak dizinde yer alması, sözlük sistemi ile hareket etmemizden
kaynaklanmıştır. Çünkü, bir kelimenin, metinde farklı anlamlarla kullanıldığını
vurgulamak gerekmektedir.
Metnin giriş kısmında yer alan süslü ifadelerin, beş altı kelimeyi bulan zincirleme tamlamaların madde başı olması mümkün olmadığı için, çok uzun
I.
BÖLÜM
1. Y AZIM ÖZELLİKLERİ
Aslında imla özellikleri ile fonetik özelliklerin biri birinden kesin
çizgilerle ayrılması güçtür, diyebiliriz. Çünkü bu farklılıklar, bir ölçüde fonetiği
de içine almaktadır.
Tez metnimiz olan eserın, üzerinde inceleme yapmaya çalıştığımız
nüshası, okunaklı bir nesilıle yazılmıştır. 44-b sayfasının ll. ve 12. satırlarında
Arapça olarak verilen, hadis-i şerif cümlesi tümüyle siliktir. Bu sebeple cümlenin
yer aldığı satırları noktalar koyarak gösterdik. Ayrıca, metinde madde başı
durumunda olan botanik terimleri, diğer kelimelere göre daha büyükçe ve yaldızlı
olarak yazılmıştır. Böyle kelimeler hem mikrofilmde, hem de fotokopide oldukça
silik çıkmıştır. Silik kelimeler, okumamızı zorlaştırmıştır. Hiç okunmayan
kelimeler için de eserin, diğer nüshalarına zaman zaman müracaat ettik. Bunun
dışında, metnin tamamı kolaylıkla okunabilmektedir. Fakat eserde yer alan Türkçe ve yabancı asıllı kelimelerin, ünlü ve ünsüzlerinin yazılışında imla açısından farklılıklar mevcuttur.
Metnimiz harekesiz olmakla beraber, az da olsa bazı kelimelerin
harekelendiği görülmektedir. Harekeli kelimelerin bir kısmında, ünlüler yazılı olduğu halde tekrar hareke ile verilmiş olması, okumada ekstra bir kolaylık
sağlamamıştır.
Eserde yer alan harekeli kelimelerden bazıları şunlardır:
o 'ı avuc 204-b/13 (..Jı ı alıc 234-a/9 ~ı 1 o ') 9 ı
l.<avurub 204-b/2 y .J.J.Jli tuluma 225-a/17 .v.}
, ''j
_y
tl ~
erik 233-a/ 12 .!1)
Bazen de bir kelimenin sadece kök veya ek kısmı harekelenmiştir:
o' 9
bavlincan 114-a/ıo 0~_,.;- şuyıyla ı 14-a/10 ~
idüb 258-a/8
~~J:I
dügülür 204-b/8.JJS'
.J:Jo ,
l5:aynadub 205-a/1 ı y .J4
Metnimizdeki bir kısım kelimelerin, farklı ifade ve yazılışiarını tespit etmekteyiz:
kimyon 46-a/17 0_r-$
eb e gümeci ı 08-b/ı 6 ~§.d..! ı
o 1
bıyarşenbe 115-a/10-ı 1 ~.J~
15:ara baldır ı ı 5-a/7 .)...J~ o_}
uşal5: çadın ı 3 7 -a/7 t.>.J:J~
J-!
.Jıkemmün 13-a/ı2 0
_;s
ebem gümeci ı28-b/ı6 ~§~ı
<) / < ) ,
bıyarşenber ı 15-a/2-3
_r.
.Jl:>-baldırı 15:ara 155-a/13 o_} I.S.)..ı]~
çadır uşagı 176-a/16 ~L!.Jı .J:J~
Eserde bir takım eks~ yanlış, mükerrer yazılan kelimeler ile, bazı hal eklerinin düzensiz olarak biri birinin yerine kullanıldığı örnekler mevcuttur. Bu
kullanımlar düzenli olmadığı için hal ekieri kısmına almayıp, burada zikretmeyi uygun gördük.
üzerine 171-a/6 (üzerinde) sinirli yapragını ı69-b/14 (sifiirli yapragı)
l5:albi 184-a/ı6 (15:albe) bunlar 235-a/5 (bunları)
semiz ot l l ı-a/5 (semiz otı) kimse 171-b/13 (kimseye) içinde 205-b/15 (içine) yaralar ı 21-a/16 (yaralara) tiryal5:dur 81-a/7 (tiryal5:ıdur) şuya 154-a/13 (şuda)
bedendenden 127-b/13 dabi dabi 29-a/2-3
baldıriarını 146-a/13 (baldırlarına)
