T.C.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK DİLİ DOKTORA PROGRAMI
16. YÜZYILA AİT ARAPÇA-TÜRKÇE SÖZLÜK MİRKATU’L-LUGA
(METİN- İNCELEME- DİZİN)
HAZIRLAYAN MARWA HASSAN
DANIŞMAN
Prof. Dr. ZÜHAL ÖLMEZ
İSTANBUL
2017
ÖZ
16. YÜZYILA AİT ARAPÇA-TÜRKÇE SÖZLÜK MİRKATU’L-LUGA (METİN- İNCELEME- DİZİN)
MARWA HASSAN Şubat, 2017
Bir dilin söz varlığını göstermesi bakımından sözlüklerin değeri tartışılmazdır. Aynı kültür ve inanç çevresinde bulunan iki dilin sözlükleri de hem dillerin söz varlığını ortaya koymak, hem de karşılaştırma yoluyla ortaya çıkan anlam inceliklerini göstermek bakımından önemlidir. Bu çalışmada incelenen ve söz varlığı ortaya konan böyle sözlüklerden birisi “dilin basamakları” anlamına gelen Mirkâtu’l-Luga adlı sözlüktür.
Arapça-Türkçe (Osmanlı Türkçesi) biçimindeki sözlük aslen Kestelli (Aydın sancağı, Nazilli kazası, Kestel karyesi) olan Abdullah bin Yusuf el-Kestelî (öl. 1541) tarafından 1540 yılında (H. 946) hazırlanmıştır.
Arapça sözlük geleneği usulüne göre hazırlanmış olan sözlüğün dili Eski Anadolu Türkçesinden Klasik Osmanlıya geçiş devrinin dilidir. 80 nüshası olan sözlüğün Çankırı İl Halk Kütüphanesinde 18 Hk 136 kayıt numarasıyla muhafaza edilen nüshası bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle çalışmamız sözlük metninin yazıçevrimi, Arapça ve Türkçe dizin, dil incelemesi ana bölümlerinden oluşmaktadır. Bunların dışında Arapça- Türkçe iki dilli sözlükleri kapsayan sözlükçülükle ilgili bilgiler ile çalışma için kullanılan nüshanın ve yazarının ele alındığı giriş bölümünü kapsamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Mirkâtu’l-Luga, Abdullah bin Yusuf el-Kestelî, Arapça-Türkçe Sözlük, Osmanlı Türkçesi, sözlükçülük
ABSTRACT
16TH CENTURY ARABIC-TURKISH DICTIONARY MİRKATU'L-LUGA ( REVIEW-TEXT–INDEX )
MARWA HASSAN February, 2017
The value of the dictionaries is indisputable because it shows vocabulary of a language. The dictionaries of two languages which exist in the same culture and belief also important in terms of showing vocabularies of languages and giving semantic specifics of them by comparision. One of this kind of dictionaries is called Mirkâtu’l-Luga which means “steps of a language” has examined in this work and its vocabulary has shown. The dictionary which is one of Arabic-Turkish (Ottoman Turkish) dictionaries was prepared by Abdullah bin Yusuf el-Kestelî (d. 1541) who is from Kestel (a village of Nazilli in the province of Aydin) in 1540 (H. 946).
The language of the dictionary which was prepared in the style of Arabic dictionaries is a language of the transition era from Old Anatolian Language to Classical Otoman Language. The manuscript has 80 copies in total. The copy which is kept in the Çankırı Provincial Public Library with a record number of 18 Hk 136 forms the basis of this work. For this reason, our work consists of several main sections, the transcription of the dictionary text, Arabic and Turkish index and grammar review. In addition to this, this work also has an introduction which consists of general information about Arabic- Turkish bilingual dictionaries and information about the writer and the copy which is used for our study of the manuscript.
Key words: Mirkâtu'l-Luga, Abdullah bin Yusuf al-Kestelî, Arabic-Turkish dictionary, Ottoman Turkish, lexicography.
ÖN SÖZ
Bir dilin söz varlığını oluşturan sözlükler, dilin kelimeler aracılığıyla nesilden nesile aktarılmasını sağlar. Bu nedenle biz de çalışmamızda iki dilin, yani Arapça ve Türkçenin 16. yüzyıla ait söz varlığını gösteren “dilin basamakları” anlamındaki Mirkâtu’l-Luga’yı ele aldık. Sözlük, Abdullah bin Yusuf el-Kestelî (öl. 1540) tarafından El-Cevherî’nin (öl. 1003) Es-Sıhâh fi’l-Lugat ve El-Fîrûzâbâdî’nin (öl. 1415) El-Kâmûsu’l-Muhît sözlükleri esas alınarak Arapça-Türkçe biçiminde hazırlanmıştır. Eski Anadolu Türkçesinden Klasik Osmanlıcaya geçiş devrinin dili ile kaleme alınmış olan sözlüğün 80 kadar nüshası bulunmakta olup Çankırı İl Halk Kütüphanesinde 18 Hk 136 numarayla kayıtlı olan nüsha üzerinde çalıştık.
Bu nüshanın tammat (tamamlandı) kaydına göre 2 veya 9 Mart 1540 tarihinde tamamlanmış olduğu anlaşılmaktadır.
Çalışmamız yazıçevrimli metin, Arapça ve Osmanlıca Türkçe dizin, genel dil ve yazım özellikleri ile genel bilgilerin verildiği Giriş kısımlarından oluşmaktadır.
Tez çalışması süresince bilgi aktaran ve desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Aziz MERHAN çok teşekkür ederim. Bu çalışmanın teslim aşamasından sonra Prof. Dr. Zühal ÖLMEZ Doktora Savunma Jürisine çalışmam danışmanı olarak katılmasına en samimi teşekkürlerimi sunuyorum
Hayatım boyunca doğrunun peşinden koşmam gerektiğini öğreten ilk öğretmenim Anneme ve Türkiye’ye ilk geldiğim yıl (2010) Hakkın rahmetine kavuşan Babama Ahmed Abd El-Aziz çok teşekkür ederim. Ayrıca oldukça yoğun bir çalışma temposu içerisinde gerçekleştirilen bu tez çalışması süresince bana desteklerini esirgemeyen eşim Hakan Tüfekçi ve kızlarım Esranur ile Ravzanur’a çok teşekkür ederim.
Marwa HASSAN İSTANBUL, 2017
İÇİNDEKİLER
ÖZ ... iv
ABSTRACT ... v
ÖN SÖZ ... vi
İÇİNDEKİLER ...vii
TABLO VE ŞEKİLLER LİSTESİ ...x
KISALTMALAR ve İŞARETLER ... xi
1. GİRİŞ ... 1
1.1. ARAPÇA-TÜRKÇE SÖZLÜKÇÜLÜK ... 1
1.1.1. Karahanlı Dönemi Sözlüğü ... 2
1.1.1.1. Divânu Lugâti’t-Türk ... 2
1.1.2. Kıpçak Dönemi Sözlükleri ... 3
1.1.2.1. Kitâbü’l- İdrâk Li Lisâni’l-Etrâk... 3
1.2.2.2. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî ... 3
1.2.2.3. Ed-Dürretü’l- Mudiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye ... 3
1.2.2.4. Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye ... 3
1.2.2.5. Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk fi’l-Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak ... 3
1.1.3. Harezm Dönemi Sözlükleri ... 4
1.1.3.1. Mukaddimetü’l-Edeb ... 4
1.1.4. Çağatay Dönemi Sözlükleri ... 4
1.1.4.1. Abuşka Lûgati ... 4
1.1.4.2. BedâyiǾü’l-Lugât... 4
1.1.4.3. Fazlulah Han Sözlüğü ... 5
1.1.4.4. Kitâb-ı Zebân-ı Türkî (Kelürname) ... 5
1.1.4.5. Senglah ... 5
1.1.4.6. Lûgat-ı Çagatay ve Türkî-yi Osmânî... 5
1.1.5. Osmanlı Dönemi Arapça Sözlükler ... 5
1.1.5.1. Es-Sıhah Sözlüğü ve Vankulu Çevirisi ... 6
1.1.5.2. El-Kâmûsu’l-Muhît Sözlüğü ve Mütercim Âsım Çevirisi ... 6
1.1.5.3. Ferişteoğlu Sözlüğü ... 7
1.1.5.4. Ahterî-yi Kebîr ... 7
1.2. MİRKÂTU’L-LUGA SÖZLÜĞÜ ... 7
1.2.1. Sözlük Yazarı Abdullah bin Yusuf el-Kestelî ... 7
1.2.2. Sözlük Üzerine Çalışma ... 8
1.2.3. Sözlük ve Nüshaları ... 8
1.2.4. Çankırı Nüshası ...11
1.3. ÇALIŞMANIN YÖNETİMİ ...14
1.3.1. Metnin Transkripsiyonunda İzlenen Yol ...14
1.3.2. Arapça Sözlüğün Hazırlamasında İzlenen Yol ...15
1.3.3. Türkçe Sözlüğün Hazırlamasında İzlenen Yol ...15
2. DİL İNCELEMESİ ... 16
2.1. YAZIM ÖZELLİKLERİ ...16
2.1.1. Ünlülerin Yazılışı ...16
2.1.1.1. /a/ Ünlüsü ...16
2.1.1.2. /e/ Ünlüsünün Yazılışı ...16
2.1.1.3. /ė/ Ünlüsünün Yazılışı ...17
2.1.1.4. /ı/ ve /i/ Ünlülerinin Yazılışı ...17
2.1.1.5. ö/o ve ü /u Ünlülerinin Yazılışı ...17
2.1.2. Ünsüzlerin Yazılışı ...18
2.1.2.1. /b/ ve /p/ Ünsüzlerinin Yazılışı ...18
2.1.2.2. /c/ ve /ç/ Ünsüzlerinin Yazılışı ...19
2.1.2.3. /d/ ve /t/ Ünsüzlerinin Yazılışı ...19
2.1.2.4. /ŋ/ Ünsüzünün Yazılışı ...20
2.1.2.5. /g/ ve /k/ Ünsüzlerinin Yazılışı ...21
2.1.2.6. / ś / ve / s / Ünsüzlerinin Yazılışı ...21
2.2. SES BİLGİSİ ...22
2.2.1. Ünlüler ...22
2.2.1.1. Ünlü Düzleşmesi ...22
2.2.1.2. Ünlü Yuvarlaklaşması ...22
2.2.1.3. Ünlü Düşmesi ...23
2.2.1.4. Ünlü Kaynaşması ...24
2.2.2. Ünsüzler ...24
2.2.2.1. Ünsüz Değişmesi ...24
2.2.2.2. Ünsüz Türemesi ve Düşmesi ...25
2.3. ŞEKİL BİLGİSİ ...25
2.3.1. İsim ...25
2.3.1.1. Çoğul Eki +lar/ +ler ...25
2.3.1.2. Aitlik Eki /+ġı, +ki/ ...25
2.3.1.3. İyelik Ekleri ...26
2.3.1.4. Hal Ekleri...26
2.3.2. Yapım Ekleri ...27
2.3.2.1. İsimden İsim Yapım Ekleri...27
2.3.2.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri ...28
2.3.2.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri ...28
2.3.2.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri ...29
2.3.3. Zamirler ...29
2.3.3.1. Şahıs Zamirleri ...29
2.3.3.2. İşaret Zamirleri ...29
2.3.3.3. Dönüşlülük Zamiri ...30
2.3.3.4. Belirsizlik Zamirleri ...30
2.3.4. Fiil ...30
2.3.4.1. Fiil Çekimi ...30
2.3.4.2. Fiilimsiler ...30
2.3.4.2.1. Zarf-Fiil Ekleri ...30
2.3.4.2.2. Sıfat-Fiil Ekleri ...31
2.3.4.2.3. İsim-Fiil Ekleri ...31
3. METNİN TRANSKRİPSİYONU ... 33
4. DİZİN ... 255
4.1. ARAPÇA DİZİN ... 255
4.2. OSMANLI TÜRKÇESİ DİZİNİ ... 834
5. SONUÇ ... 1120
KAYNAKÇA ... 1123
GENEL KAYNAKÇA ... 1123
İNTERNET KAYNAKÇASI ... 1127
ÖZ GEÇMİŞ ... 1128
TABLO VE ŞEKİLLER LİSTESİ
Tablo: Kullanılan Transkripsiyon Sistemi ... 32
Şekil 1: Mirkâtu’l-Luga Çankırı Nüshası sayfa 203a ... 12
Şekil 2: Mirkâtu’l-lugat Çankırı Nüshası sayfa 2b ... 12
Şekil 3: Mirkâtu’l-Luga Çankırı Nüshası sayfa 117b1 ... 13
Şekil 4: Osmanlı Türkçesi Dizinde Kullanılan Kelimelerin Dilleri ve Oranı ... 1121
KISALTMALAR ve İŞARETLER
A. Arapça
Ǿa.m. (<Ǿaleyhi selāmullāh) Allah’ın salâtı onunla olsun
Ǿa.s. (<Ǿaleyhi śalāvātullāh) Allah’ın selamı onun üzerine olsun
bk. bakınız
bs. baskı, basım
c. o (<cemǾ o) bir önceki kelimenin çoğulu c. (<cemǾ) çoğul
çev. çeviren
edit. edisyon Erm. Ermenice
f. (<ma‘rūf) bilinen, yaygın
F. Farsça
Fr. Fransızca
ġ. (<ġayrihi) bir başka örnek
H. Hicri yıl
Haz. hazırlayan
hük. hükümdarlık süresi
Hz. Hazret
İng. İngilizce krş. karşılaştırınız
Lat. Latince
m. (<miŝlihi) bir önceki kelimeyle aynı anlamda
M. Miladi yıl
öl. ölümü
s. sayfa
S. sayı
Soğ. Soğdca
TDK Türk Dil Kurumu terc. tercüme eden
T. Türkçe
Yay. yayınları
Yun. Yunanca
[…] metinde tarafımızdan eklenen ibareleri gösterir
/ metinde madde başı arasını ve incelemede harfleri gösterir (…?) metinde okuma tereddütünü gösterir
? Osmanlı Türkçesi Dizinde okuma tereddütü olan yerleri gösterir
1. GİRİŞ
Sözlük, bir dilin veya birden çok dilin söz varlığını söyleyiş biçimleriyle birlikte içeren söz varlığı kitabıdır. Dilin söz varlığını da kelimeler, deyimler, atasözleri ve kalıplaşmış sözler oluşturmaktadır. Bunu ortaya koyan sözlükler tekdilli veya çokdilli sözlüklerdir.1
1.1. ARAPÇA-TÜRKÇE SÖZLÜKÇÜLÜK
Arapçada sözlük anlamına gelen Lugat kelimesi 10. yüzyılda “dil, lehçe” anlamında, sonraki yüzyıllarda sözlük anlamına da gelecek biçimde kullanılmıştır.2 Sözlük yerine günümüzde de geçerliliği olan Mu’cem ve Kâmûs kelimeleri tercih edilmektedir.
Arapça için her ne kadar ilk sözlük faaliyetleri Kur’an-ı Kerim’deki garib “anlamı bilinmeyen” kelimelerin açıklanmasıyla başlamış olsa da asıl sözlük çalışmaları 8. yüzyılda kelimelerin belli yöntem ve ilke doğrultusunda sıralanmasıyla başlamıştır. Bunlar beş ekol şeklinde karşımıza çıkmaktadır.3
Birinci ekol mahreç (söyleyiş) ve taklip (harflerin yerlerini değiştirme) ekolü olup ilk defa Arap dil bilgini Halil bin Ahmed el-Ferâhîdî (öl. 791) tarafından Kitabu’l-‘Ayn adlı eserinde kelimeler mahreçlerine göre düzenlenmiştir. Kelime köklerini oluşturan harflerin gırtlak seslerinden dudak seslerine doğru bir yol izlenerek kelimeler sıralanmış ve mahreci olmayan harflerle (elif, vav, ye) bitirilmiştir. Kitap, ‘ayn harfıyla başladığı için ismini buradan almıştır. Kitapta aynı zamanda taklip sistemine başvurularak kökü meydana getiren harflerin değiştirilmesiyle oluşturulmuş kökler de mahreci önde olan harfe göre düzenlenmiştir.
İkinci ekol belirli alfabetik düzene göre kelimelerin sıralanması ekolüdür. Bu diziliş kelime kökünün ilk veya son harfine göre veya bütün harflere göre yapılmıştır. Kökün ilk harfini ilk kez 9.
yüzyılda yaşamış Ebu Amr eş-Şeybanî’nin (öl. 828?) Kitâbu’l-Cîm adlı eserinde uygulamış olmasına rağmen ekolün kurucusu Ebu Bekir Muhammed Hasan bin Düreyd (öl. 933) Cemheretü’l-Luga eseriyle olmuştur. Kökün ilk harfiyle diğerleri arasındaki sıralanışın esas alındığı alfabetik sistemi ilk
1 Aksan, 2003, 3. Cilt, 75.
2 Durmuş, 2009, 398.
3 Buradaki bilgiler için bk. Durmuş 2009 ve Yavuzarslan 2009.
kez İbn Fâris (öl. 1004) Mücmelü’l-Luga eserinde uygulamıştır. Eserinde sadece sahih harflere yer vermiştir.
Üçüncü ekol alfabetik düzen içinde kökün son harfinin esas alınmasıyla oluşturulduğu için kafiye sistemi olarak bilinmektedir. İlk kez Arap dil bilgini el-Cevherî el-Fârâbî (öl. 1009’dan önce) tarafından meşhur sözlüğü Es-Sıhah’da (bk. 1.1.5.1.) bu sistemi uygulamıştır. Sahih ve yaygın kelimeler kökün son harfine göre bâblara ayrılmış ve bâblardaki kelimeler de Hemzeden Yâya kadar alfabetik olarak sıralanmıştır. Sözlük, Vanî Mehmed Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Üçüncü ekolün bir başka biçimi kelimedeki aslî harfler esas alınarak Elifden Yâya kadar sıralanması biçimindedir. Kelimelerden türetilmiş kelimeler de aslî harflerin bulunduğu kısımda gösterilmiştir.
Zemahşerî’nin (öl. 1144) Arapça mecazlar sözlüğü olan Esâsu’l-Belâga sözlüğü bu ekolün öncülerindendir.
Dördüncü ekol kelimelerin konularına göre tasnifi biçiminde görülen ekoldür. Bu türden oluşturulmuş sözlüklerin ilki, Arap bilgin Ebû Ubeyd el-Kâsım bin Sellâm el-Herevî’nin (öl. 838) Garîbü’l-Luga olarak da bilinen El-Garîbü’l-Musannef adlı sözlüğüdür.
Beşinci ekol ise kelimelerin morfolojik kalıplarına göre oluşturulmuş sözlüklerdir. Buna göre isim ve fiiller ayrı ayrı kök ve türemiş biçimlerine göre bâb ve fasıl biçimine ayrılarak meydana getirilmiştir. Bu türden ilk sözlük İshak bin İbrahim el-Fârâbî’nin (öl. 961?) Dîvânu’l-Edeb adlı sözlüğüdür.
Arapça-Türkçe esasında iki dilli sözlüklerin hazırlanması 11. yüzyılda Kâşgarlı Mahmud’un (öl. 1090?) Divânu Lugâti’t-Türk adlı sözlüğüyle başlamaktadır.
1.1.1. Karahanlı Dönemi Sözlüğü
1.1.1.1. Divânu Lugâti’t-Türk
Türk dilinin ilk sözlüğü niteliğindeki Divânu Lugâti’t-Türk4 Kâşgarlı Mahmud tarafından Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla 1074 yılında hazırlanmıştır. Türkçe-Arapça biçiminde iki dilli hazırlanılmış bu sözlük Türk dilinin Arapçadan geri kalmadığını göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. Sistem olarak İshak bin İbrahim el-Fârâbî’nin (öl. 961?) Dîvânu’l-Edeb adlı sözlüğüne uymaktadır. Buna göre isimler ve fiiller ayrılarak bütün harfler harf sayısına uygun olarak sıralanmıştır. Maddebaşları Türkçe ve açıklamalar ise Arapçadır. Yaklaşık 8 bin civarındaki maddebaşı kelimeler, yapıları bakımından sekiz bölüme ayrılarak tertip edilmiştir. İlk defa Besim Atalay tarafından tercüme edilerek dizinle birlikte dört cilt halinde (1940-1943) yayımlanmıştır.
4 Kaçalin, 1994, 446-449.
1.1.2. Kıpçak Dönemi Sözlükleri
1.1.2.1. Kitâbü’l- İdrâk Li Lisâni’l-Etrâk
Kısaca İdrak olarak bilinen sözlük, Memluk Kıpçakçasıyla yazılmış sözlüklerin en eskisi olup Berberî asıllı Endülüslü bilgin Ebu Hayyan el-Gırnatî (öl. 1344) tarafından 1312 yılında Kahire’de Türkçe bilmeyen Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. Üç nüshası bulunmaktadır.
1.2.2.2. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî
Sözlük, Halil bin Muhammed bin Yusuf el-Konevî adlı biri tarafından 1343 yılında istinsah edilmiştir. İlki Arapça-Türkçe, ikincisi Moğolca-Farsça olmak üzere iki bölümden oluşan sözlük yaklaşık 2 bin kelime içermektedir. Tek yazması Hollanda Leiden Akademi Kütüphanesindedir.
1.2.2.3. Ed-Dürretü’l- Mudiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye
Arapça-Türkçe biçiminde sözlük ve konuşma kılavuzu olarak hazırlanmış bu eserin Eserin yazarı, yazıldığı yer ve tarih belli değildir. Tek nüshası Floransadaki Biblioteca Medicea Laurenziana Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir.
1.2.2.4. Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye
Tuhfetü’z-Zekiyye, gramer ve sözlük olmak üzere iki kısımdan oluşan 91 yapraklık bir eserdir.
Arapça kelimeler madde başı olarak alınmıştır. Yaklaşık 3 bin kelimeyi içermekte olan sözlük muhtemelen 1425 yılında Mısır’da yazılmıştır. Tek yazma nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi bölümünde muhafaza edilmektedir.
1.2.2.5. Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk fi’l-Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak
Arapça-Türkçe biçiminde ilk kısmı isimlerden ve ikinci kısmı fiilerden oluşmakta olan bu sözlük Cemaleddin Ebu Muhammed Abdullah et-Türkî adlı biri tarafından 1451 yılından önce yazıldığı tahmin edilmektedir. 1500 Kıpçakça ve Türkmence kelimeyi içerek eserin var olan tek nüshası Paris Bibliothèque nationale de France’da muhafaza edilmektedir.
1.1.3. Harezm Dönemi Sözlükleri
1.1.3.1. Mukaddimetü’l-Edeb
Mahmûd bin Ömer ez- Zemahşerî (öl. 1144) tarafından 1128-1144 yılları arasında kaleme alınmış bir sözlük olup maddebaşları kök harflere göre sıralanmıştır. Pratik bir sözlük olan
Mukaddimetü’l-Edeb isimler, fiiller, harfler, isim çekimi ve fiil çekimi olmak üzere beş bölümden meydana gelmektedir. Pek çok nüshası bulunmaktadır.
1.1.4. Çağatay Dönemi Sözlükleri
Çoğu İran ve Azerbaycan coğrafyasında yazılan Çağatayca sözlükler Arapça sözlük geleneği izlenerek hazırlanmıştır. Bunların belli başlıları şunlardır:5
1.1.4.1. Abuşka Lûgati
Asıl adı El-Lugatu’n-Nevaiyye ve’l-İstişhâdâtu’l-Cagataiyye (= Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıkları) olan sözlüğün ilk kelimesi Abuşka “avrat erine dėrler” (= kadının kocasına derler) olduğu için Abuşka adıyla bilinir.6 Çağatayca-Osmanlıca biçiminde İstanbul’da 1544 yılında düzenlenmiş olan bu sözlük Çağataycanın bilinen en eski sözlüğüdür. Birçok yazma nüshası olan sözlük 2200 kadar maddebaşını içerir. Arap alfabe sistemi esas alınarak 23 bâb biçiminde hazırlanmıştır.
1.1.4.2. BedâyiǾü’l-Lugât
Timurîler hükümdarlarından Sultan Hüseyin Baykara (öl. 1506, hük. 1469-1506) zamanında yazılmış, ancak 1705/6 yılında istinsah edilmiştir. Ali şir Nevai’nin eserlerinden yararlanılmak için hazırlanmış olup yaklaşık bin kelime içermektedir. Farsça-Çağatayca biçimindeki sözlüğün yazarı Heratlı TâliǾ Îmânî’dir. Tek nüshası Sankt Peterburg Devlet Kitaplığında muhafaza edilmektedir.
1.1.4.3. Fazlulah Han Sözlüğü
Fazlullah Han Kelürnamesi olarak da bilinen bu sözlük 17. yy başlarında Hindistan imparatoru Babürşah’ın halefi Muhammed Evrengzib’in (öl. 1707) tavsiyesi üzerine Fazlullah Han tarafından yazılmıştır. Sözlük alfabetik sırayla fiiller, isimler ve çeşitli isimleri kapsayan kısım olmak üzere üç bölümden oluşur:
1.1.4.4. Kitâb-ı Zebân-ı Türkî (Kelürname)
Muhammed Yakub Çingi Kelürnamesi olarak da bilinen bu sözlük Çağatayca-Farsça biçiminde hazırlanmış kapsamlı bir sözlüktür. Londra (İngiltere) ve Taşkent (Özbekistan) olmak üzere iki nüshası bulunmaktadır.
1.1.4.5. Senglah
5 Bu kısım için bk. Ölmez, 2003, 11-21.
6 Sözlük hakkındaki en kapsamlı son çalışma için bk. Kaçalin, 2011.
İran şahı Nadir Şah’ın (1736-1747) başkâtibi ve vakanüvisi olan Mirza Mehdi Han tarafından Çağatayca-Farsça biçiminde hazırlanmış bir sözlüktür. Harflere göre düzenlenmiş olup 6 bin kadar kelime içermektedir. Küçük bir Çağatayca gramer, sözlük ve Ali Şir Nevâyi’nin eserlerinden alınan bazı Arapça ve Farsça kelime ve ifadelerin açıklandığı kısım olmak üzere üç bölümden müteşekkildir. Birkaç yazma nüshası bulunmaktadır.
1.1.4.6. Lûgat-ı Çagatay ve Türkî-yi Osmânî
Şeyh Süleyman Efendi-yi Özbekî el-Buharî (öl. 1890) tarafından Çağatayca-Osmanlıca biçiminde hazırlanmış olan Lûgat-i Çagatay ve Türkî-yi Osmânî basılmış ilk Çağatayca sözlüktür.
Sözlük 1882 yılında İstanbul’da neşredilmiştir.
1.1.5. Osmanlı Dönemi Arapça Sözlükler
Mirâktu’l-Luga’ya iki Arapça sözlük (Es-Sıhah ve El-Kâmûsu’l-Muhît) kaynaklık etmiştir. Her iki sözlüğün de Osmanlı döneminde çevirileri (Mütercim Âsım ve Vankulu) yapılmıştır. Bu kısımda bunlara ana hatlarıyla değinileceği gibi Arapçadan Osmanlı Türkçesine ilk çeviri olması nedeniyle Ferişteoğlu ve Mirkâtu’l-Luga ile aynı devirde yazılmış olan Ahterî-yi Kebîr hakkında da kısa bilgi vermek gerekli görülmüştür.
1.1.5.1. Es-Sıhah Sözlüğü ve Vankulu Çevirisi
Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye olarak da bilinen Es-Sıhah [= Doğrular] sözlüğü Arap dil bilgini İsmâil bin Hammâd el-Cevherî el-Fârâbî (öl. 1009’dan önce) tarafından hazırlanmış bir sözlüktür. Doğru, anlaşılır ve çok bilinen Arapça kelimeleri içermesi bakımından değer kazanmıştır.
Halil bin Ahmed el-Ferâhîdî’nin Kitabu’l-‘Ayn sözlüğündeki mahreç yönteminin güç olması sebebiyle yeni bir yöntem uygulamıştır. Buna göre doğru ve yaygın olarak kullanılan kelimeler son harfe göre bâblara, bâblardaki kelimeler de Hemzeden Ye’ye kadar alfabetik olarak sıralanmıştır. Bu sözlük Vanî Mehmed Efendi (öl. 1592) tarafından yapılan çevirisidir. Tercüme-yi Sıhâh-ı Cevherî veya Lugat-ı Vankulı adlarıyla da bilinen sözlük 28 bâbdan ve her bâbı 28 fâsıldan oluşmaktadır. İbrahim Müteferrika (öl. 1747) tarafından iki cilt halinde Osmanlı matbaasında 1729 yılında basılan ilk eserdir.7
Bu sözlük ile ilgili son çalışma: Vankulu Mehmed Efendi, Vankulu Lügati, Haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, 6 Cilt, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., İstanbul, 2014.
1.1.5.2. El-Kâmûsu’l-Muhît Sözlüğü ve Mütercim Âsım Çevirisi
7 Kılıç, 2010, 356-357 ve Kaçalin, 2012, 513.
Asıl adı Ebu’t-Tahir Mecdüddîn Muhammed b. Yakûb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî (öl.
1415) olan Fîrûzâbâdî’nin bilim çevresinde en çok tanınan eseri olan El-Kâmûsu’l-Muhît sözlüğüdür.
Sözlüğün meşhur olmasıyla birlikte kâmus “okyanus” kelimesi sözlük anlamında kullanılmaya başlamıştır. Bu sözlük 1410 yılında iki cilt biçiminde hazırlanmış olup Cevherî’nin Es-Sıhah Sözlüğünden alınan 40 bin kelimeye 20 bin ilaveyle 60 bine çıkarılmış söz varlığını içermektedir.
Yöntem bakımından Cevherî’nin Es-Sıhâh’ındaki yöntem takip edilmiştir. Bu sözlükte herhangi bir kelimeyi bulabilmek için kök harflerinin bilinmesi gerekir. Üçlü köklerden sonra dörtlü köklere yer verilmiştir. Kökün üçüncü ya da dördüncü harfi bâb, birinci harf fasıl terimi ile adlandırılmıştır. Çok bilindiği ve kullanıldığı için Farsça ve Türkçeye çevirileri yapılmıştır. Türkçe çevirisi Mütercim Âsım Efendi (öl. 1819) tarafından çevrilmiştir. Beş yılda tamamlanan çeviri 1814 yılında II. Mahmud’a (hük. 1808-1839) sunulmuş ve basılması için ferman çıkmıştır. Mütercim Âsım Efendi çevirisinde titizlikle Arapça kelimelere karşılık uygun gelen Türkçe kelimeleri bulmaya gayret etmiştir.8
Bu sözlük ile ilgili son çalışma: Mütercim Âsım Efendi, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi: El Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît, Haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, 2 Cilt, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., İstanbul, 2013.
1.1.5.3. Ferişteoğlu Sözlüğü
Anadolu sahasındaki ilk Arapça-Türkçe sözlük olup Kur’an’daki geçen kelimelerin Türkçe karşılığı verilmiştir. Bu sözlük XIV. yüzyılda İbn Melek olarak da bilinen Ferişteoğlu tarafından alfabetik olarak yazılmıştır.9
1.1.5.4. Ahterî-yi Kebîr
Muslihiddin Mustafa bin Şemseddin Karahisarî (öl. 1560) tarafından 1545 yılında Arapça- Türkçe biçiminde hazırlanmış bir sözlüktür. Belli başlı sözlüklerden yararlanılarak çok kullanılan yaklaşık 40 bin kelime içermektedir. Sözlük maddeleri sülasî (üçlü) ve rübâî (dörtlü) köklere dikkat edilmeksizin albatik sıralanmıştır. Önemli özelliklerinden biri de Arapça örnek cümleler içinde kullanılmış olmasıdır. Çeşitli yazma nüshaları bulunan Ahterî-y Kebîr birçok defa basılmıştır.10
1.2. MİRKÂTU’L-LUGA SÖZLÜĞÜ
1.2.1. Sözlük Yazarı Abdullah bin Yusuf el-Kestelî
8 Kılıç, 2001, 287-288 ve Kaçalin, 2006, 200-202.
9 Baktır, 1999, 175-176.
10 Kılıç, 1989, 184-185.
Elimizde yeterince bilgi bulunmayan Abdullah bin Yusuf bin Muhammed el-Kestelî, Arapçayı çok iyi bilen, bilhassa sözlük sahasında derin bilgi sahibi olan ve nisbesinin de bildirdiği üzere Osmanlı İmparatorluğunda Aydın sancağının Nazilli kazası Kestel karyesinden olup kadılık görevinde bulunmuş olan âlimlerden biridir. Doğum yılı bilinmeyen yazar 1541 (H. 948) yılında Tire’de (İzmir) vefat etmiştir. Sözlüğün en eski nüshasının yazılış yılı olan 1529/1530 (H. 936) yılına göre El-Kestelî, 15. yüzyılın ilk yarısıyla 16. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı anlaşılmaktadır. O, muhtemelen Osmanlı sultanlarından II: Bayezit (hük. 1481-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ve Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) devirlerini yaşamıştır.11
1.2.2. Sözlük Üzerine Çalışma
Bu sözlük üzerine sadece yayımlanmamış bir doktora çalışması yapılmıştır.12 Çalışma için İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde Türkçe Yazmaları bölümünde 400 numarada kayıtlı bulunan nüsha seçilmiştir. 16 Mart 1535 (H. 11 Ramazan 941) tarihinde Hasan bin Seyyidî adlı biri tarafından Üsküp’te istinsah edilmiştir. 219 yaprağı ihtiva eden bu nüshanın her sayfasında 7 satır, her satırda 7 kelime bulunmaktadır.13 Dil özellikleri hakkında kısa bilgiler (s. 48-50) verilmiştir. Sözlük ise üç bölüme ayrılmıştır: Arapça-Türkçe sözlük, Türkçe-Arapça sözlük, Türkçe-Günümüz Türkçesi.
1.2.3. Sözlük ve Nüshaları
Osmanlı dil ve kültür hayatında önemli bir yere sahip olan ve “dilin basamakları” anlamına gelen Mirkâtu’l-Luga Arapça-Türkçe biçiminde hazırlanmış bir sözlüktür. Çeşitli kataloglarda sözlüğün yurt içinde (Türkiye’de) ve yurt dışında muhafaza edilen pek çok nüshası görülmektedir.
Nüshaların, kütüphane kataloglarında tespit edebildiklerimiz şunlarlardır:14 Yurt Dışındaki Nüshalar
A. Fransa Milli Kütüphanesi (Paris Bibliothéque National de France) Türkçe Yazmaları:
1. Regius: İstinsah yılı yoktur, 254 yaprak, nesih, 225x165 mm.
2. Coisilin Saint-Germain-des-Pres, 383: İstinsah yılı 1591/1592 (H. 1000), 240 yaprak, nesih 210x150 mm.
3. Saint-Germain-des-Pres/486: İstinsah yılı 1565/1566 (H. 973), 310 yaprak, nesih, Müstensih Mahmud b. İbrahim Hatibzâde, 215x150 mm.
4. Renaudot/Saint-Germain-des-Pres, 485: İstinsah yılı 1545/1546 (H. 952), 208 yaprak, nesih müstensih Mustafa b. Mehmed Hatibzâde, 230x155 mm.
11 Ayrıca bk. Yüce, 1988, 112-113; Bursalı Mehmed Tahir, 1917, 358 ve Kâtip Çelebi, 1321, 2014.
12 Abdul Ghaffar, Mirkâtü’l-Luga, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edebiyat Fakültesi, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı, İstanbul, 1983 (yayımlanmamış doktora tezi). Faruk Kadri Timurtaş ile başlanan, ancak onun 1982 yılında vefatından sonra Sadettin Buluç ile tamamlanmıştır.
13 Abdul Ghaffar, 1983, 47.
14 Abdul Ghaffar tezinde (1983, 48-49) bunlardan bir kısmını listelemiştir.
B. Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Kütüphanesi (Ghazi Husrev-begova biblioteka -Sarajevo) Türkçe Yazmaları
1. R-1269/22: İstinsah yılı yoktur, 33 yaprak, nesih, 205x140 mm, 9 satır.
2. R-919/2: İstinsah yılı 1748/1749 (H. 1162), 38-43 yaprak sayfa 31’den 37’e eksik, nesih 180x110 mm, 14 satır.
3. R-650/2: İstinsah yılı yoktur, 226 yaprak, nesih, 225x160 mm, 10 satır.
4. R-7803: İstinsah yılı 1793/1794 (H. 1208), 35-95yaprak, 9 satır.
5. F. London, Sarajevo (Nathional and University Library of Bosnia and Herzegovina) Rs521/65: İstinsah yılı yoktur, 148 yaprak, 145x100 mm., rekǾa, 10 satır.
C. Avusturya, Milli Kütüphanesi (Wien Bibliothek, Avusturya) Türkçe Yazmaları 1. A.F. 39 (5): İstinsah yılı yoktur, 253 yaprak, 278x178 mm, nesih.
2. FLÜGEL, Gustav, Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften der kaiserlich königlichen Hofbibliothek zu Wien, Erster Band, Wien 1870 / s. 118, nr.
113, C. I: İstinsah yılı 1539/1540 (H. 946), 253 yaprak, nesih, müstensih Mahmūd b.
ǾAbdalmannān, Makedonya, Sırıus, 7 satır.
D. İngiltere Milli Kütüphanesi (London British Museum) Türkçe Yazmaları
1. Or. 9225: İstinsah yılı 1545/1546 (H. 952), 110 yaprak, harekeli talik, 13 satır.
E. Almanya, Berlin. Devlet Kütüphanesi (Staatsbibliothek zu Berlin)
1. Hanna Sohrweide, Türkische Handschriften und einige in den Handschriften enthaltene persische und arabische Werke, 1974 / Ms. or. quart, 977, s. 195: İstinsah yılı 1556/1557 (H. 964) 231 yaprak, nesih, müstensih Rıżvan b.ǾAbdur’-raĥįm, Ķonstanŧiniye, 7 satır.
Yurt İçindeki Nüshalar
Nüshalarının bulunduğu kütüphanelerden birkaçını şöyle sıralayabiliriz:
A. İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi
1. 00320 Turhan ve Sultan: İstinsah yılı 1545/1546 (H. 952), 153 yaprak, nesih, 7 satır.
2. 03301 Yazma bağışları: İstinsah yılı 1534/1535 (H. 941), 185 yaprak, nesih, 7 satır.
3. 01004 Veliyüddin Efendi: İstinsah yılı 1609/1610(H. 1018), 130 yaprak, nestalik, 7 satır.
4. 04867 Nuru Osmaniye: İstinsah yılı yoktur, 250yaprak, nesih, 9 satır.
5. 01660 Hudai Efendi: İstinsah yılı 1535 /1536 (H. 942), 237 yaprak, nesih, 9 satır.
6. 00138 Nurbanu Sultan: İstinsah yılı 1533 /1534 (H. 940), 301 yaprak, talik, 7 satır.
7. 01019 Süleymaniye: İstinsah yılı 1545 /1546 (H. 952), 242 yaprak, nesih, 9 satır.
8. 01013 Süleymaniye: İstinsah yılı yoktur, 108 yaprak, talik, 9 satır.
9. 01433 Hamidiye: İstinsah yılı yoktur, 207 yaprak, talik, 9 satır.
10. 00280 Harput: İstinsah yılı 1540/1541 (H. 947), 243 yaprak, divani, 9 satır 11. 02669 Şehid Ali Paşa: İstinsah yılı yoktur, 216 yaprak, nesih, 9 satır.
12. 02863 Ismail Hakki: İstinsah yılı1539/1540 (H. 946), 148 yaprak, talik, 7 satır.
13. 06891 Yazma bağışları: İstinsah yılı 1540/1541 (H. 947), 259 yaprak, nesih, 7 satır.
14. 04765 Ayasofya: İstinsah yılı 1546/1547 (H. 953), 247 yaprak, nesih, 13 satır.
15. 03634 Serez: İstinsah yılı yoktur, 162 yaprak, nesih, 9 satır.
16. 01251 Yazma bağışları: İstinsah yılı yoktur, 192 yaprak, talik, 7satır.
17. 04766-001 Ayasofya: İstinsah yılı 1552/1553 (H. 960), 110 yaprak, talik, 13 satır.
18. 05261 Fatih: İstinsah yılı 1548/1549 (H. 955), 178 yaprak, nesih, 7 satır.
19. 00192 Beşir Ağa-Eyüp: İstinsah yılı yoktur, 380 yaprak, muhtelif, 5 satır.
20. 00176 Musalla Medrese: İstinsah yılı 1576/1577 (H. 984), 197 yaprak, talik, 9 satır.
21. 05260-001 Fatih: İstinsah yılı 1549/1550 (H. 956), 235 yaprak, nestalik, 9 satır.
B. Ankara, Milli Kütüphane
1. Yazmalar Koleksiyonu A 9596 /TÜYATOK 32. 1057: İstinsah yılı yoktur, 293+II yaprak nesih kırması, 220x161-160x85 mm, 8 satır.
2. Yazmalar Koleksiyonu A 9160: İstinsah yılı yoktur, 296 yaprak, harekeli nesih, 7 satır.
3. Yazmalar Koleksiyonu A1727 /TÜYATOK, Isparta. 1057a: İstinsah yılı yoktur, 297 yaprak nesih, 210x150- 145x100 mm, 7 satır.
4. Yazmalar Koleksiyonu A 3735 /TÜYATOK, Isparta. 1057a: İstinsah yılı yoktur, 191 yaprak, harekeli talik, 220x170- 155x100 mm, 8 satır.
C. Ankara, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
1. 06 Hk 1649 / TÜYATOK 34 Dev. Merb. 389: İstinsah yılı yoktur, 243 yaprak, harekeli nesih, 205x150-145x95 mm, 7 satır.
2. Hk 1674 / TÜYATOK. Dev. Mer. 159: İstinsah yılı 1560/1561 (H. 968), 157 yaprak harekeli, kalın nesih, 270x185-185x105 mm, 9 satır.
3. 06k 402: İstinsah yılı 1580/1581 (H. 988), VI+142 +VIII yaprak, nesih, 9 satır.
4. 06k 684: İstinsah yılı yoktur, 268yaprak, talik, 9 satır.
5. 06 Hk 1958 / TÜYATOK. 01 Hk 1923: İstinsah yılı 1533/1534 (H. 940), 135 yaprak, talik 245x175-175x110 mm, 25 satır.
D. Adana, İl Halk Kütüphanesi
01 Hk 206 / TÜYATOK 34. Dev. Mer. 389: İstinsah yılı 1529/1530 (H. 936), 248 yaprak, nesih, 210x150-140x95 mm, 7 satır.
E. Afyon, Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi
03 Gedik 18036 /TÜYATOK 01/III. 1923; Kahhâle. VI. 166: İstinsah yılı yoktur, 286
yaprak nesih, 9 satır.
F. Çankırı, İl Halk Kütüphanesi
18 Hk 136/TÜYATOK 10. 899: İstinsah yılı 1540 (H. 946), 203 yaprak, harekeli, 7 satır.
G. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi
Isparta Uluborlu İlçe Halk Kütüphanesi / 32 Ulu 2026/ TÜYATOK 01/III. 1923: İstinsah yılı 1553/1554 (H. 961), 231 yaprak, harekeli, nesih, 210x150-150x90 mm, 7 satır.
1.2.4. Çankırı Nüshası
Yukarıda sıraladığımız nüshalar içinde Çankırı İl Halk Kütüphanesinde (No: 18 Hk 136) muhafaza edilen nüsha harekeli ve bütünlüklü olması nedeniyle bu çalışmanın esasını teşkil etmiştir. Kitabın istinsah edildiği tarih tammat kaydında şöyle belirtilmiştir:
Şekil 1: Mirkâtu’l-Luga Çankırı Nüshası sayfa 203a
Yukarıdaki metnin yazıçevrimi: Tammat bi-Ǿavnu’illāhi ve ĥusn’l-tavfįķ ķad vaķǾa’l-farāġ min taĥrįri haźihi’n-nüsha fį avāǿil şahri źi’l-ķaǾda fį yavm çaharşanba sana sitt va arbaǾįn va tisǾimiǿa [= Allah’ın yardımıyla bu nüsha 946 yılının Zilkaade ayının başlarında Çarşamba günü tamamlanmıştır]
Buna göre 2 veya 9 Mart 1540 tarihinde nesih hatla yazılmış olan bu nüsha 203 yapraktan oluşmakta ve her sayfasında 7 satır bulunmaktadır. Arapça ve Osmanlı Türkçesi ile satıraltı olarak düzenlenmiştir. Arapça kısımlar harekeli olup genel itibariyle bir satırda verilmiş, Türkçe açıklamalar ise satırlar arasına, bazen de satır dışında sayfa kenarına yazılmıştır. Yazmanın hemen girişinde Allah’a hamd ifadesinden sonra yazar, sözlüğün diziliş sisteminden bahsetmektedir. Sözlüğün mukaddime kısmında (bk. şekil 2) verilen bilgiye göre Bu sistem El- Fîrûzâbâdî ve El-Cevherî’nin sözlüklerindeki sistem olan bâb ve fasıl sistemidir. Madde başı olan kelimenin son harfi bâb, ilk harfi ise fasıl içinde gösterilmiştir. Buna göre sözlükte aranan herhangi bir kelimenin kökündeki son harfe göre bâblarda arama yapılır, bâblarda da ilk harf esasında hazırlanan fasıllara bakılır. Ortada kalan harfler de alfabetik sırayı takip etmiştir. Bu sıraya giren gerek adlar gerek eylemler fark etmeden sırayı takip etmiştir. Fasıllar kırmızı mürekkeple ve metnin kelimeleri siyah mürekkeple yazılmıştır.
Şekil 2: Mirkâtu’l-Luga Çankırı Nüshası sayfa 2b
Yukarıdaki metnin yazıçevrimi: ėdüb Mirķātu’l-luġat dėyü ad vėrdüm. Zīrā Śıĥāĥ ve Ķāmūs luġatlarınuŋ güzīdeleridür. On dört biŋ luġāt Śıĥāĥdan müstaħrecdür ve on altı biŋ luġāt Ķāmūsdan müstenbaŧdur Ĥaķ [=
edip, Mirkâtu’l-lugat diye ad verdim. Zira Sıhâh ve Kâmûs sözlüklerinin seçilmişleridir. On dört bin kelime Sıhâh’dan alınmıştır ve on altı bin kelime Kâmûs’tan çıkarılmıştır. Hak]15
Arapça maddebaşları bir satırda ve araya kalın nokta (•) konularak gösterilmiştir. Arapça madde başlarında sadece şu ünlüler kullanılmıştır a, i, u, ā, į, ū. Yazmada bağlı te (ة) yerine açık te (ت) kullanılmıştır. Kafiye usulü olarak görülen bu yöntem dışında sözlüğün dikkat çekici önemli bir özelliği de kimi yerlerde kısaltmalara yer verilmiş olmasıdır. Örneğin cem‘ “çoğul” için c. (ج), ma‘rūf
“bilinen, yaygın” için f. (ف), miŝlihi “onun gibi, aynısı” için m. (م), Śġ. (غ) ġayrihi “bir başka örnek”
kısaltmaları kullanılmıştır.
Mirkâtu’l-luga’da kelimelerin anlamları gerektiğinde bazen bir veya birkaç eş anlamlı kelime ile bazen kısa veya uzun açıklamalarla verilmiştir.
Sözlükten alıntıladığımız örnek sayfa16:
15 Ayrıca bk. Hassan – Merhan, 2016, 271.
16 Ayrıca bk. Hassan – Merhan, 2016, 273-274.
Şekil 3: Mirkâtu’l-Luga Çankırı Nüshası sayfa 117b
Metnin yazı çevirimi:(1) śudūġ göz ķulaķ arası / śamġ f. / śamiġ m. / śavġ ķuyumcılıķ eylemek ve yaratmaķ / śavvāġ ķuyumcı / faślu’l-fāǿi / fāriġ tamām ėdici / farġ nesne śımaķ (2) farāġ tamām eylemek ve yavaş olmaķ / firāġ m. ve tėz ŧutmaķ / furūġ m. / faślu’l-lām / lādiġ ıśırıcı yılan / laŝġ dil śınıķ olmaķ / ladġ yılan ve Ǿaķreb ıśırmaķ / ladįġ ıśırıcı yılan (3) / faślu’l-mįm / mabāliġ yėtişicek yėrler / mibzaġ ŧavar neşteri / mablaġ yėtişicek yėr / muballiġ yėtişdürüci / madġ yılan ve Ǿaķreb ıśırmaķ / masāġ yutmaķ ve siŋmek (4) maŧġ çiynemek / faślu’l-nūn / nabaġ diri olmaķ / nubūǿāşikāre olmaķ / nazġ birbirine bıraķmaķ / nuzūġ c. / nasġ Ǿavrat urmaķ ve bir naķış eylemek / naşiġ şavķ ġalebe eylemek (5) / faślu’l-vāv / vatġ helāk olmaķ / vazaġ śarı ve keler enükleri / vuluġ śu içmek ve ķan içmek / vuluġ köpek çanaġa düşmek / faślu’l-hāǿi / hubġ uyumaķ (6) / babu’l-fāǿi / faślu’l- alif / (7) atfāf dırnaķ dibindeki cirkler / atlāf ŧaġılmışlar / itlāf helāk eylemek / acrāf maķbereler ve māllar / aclaf nākis / aclāf c. / acvaf içi ķof
Sözlük genel itibariyle 28 bâbtan ibaret olup her bâbta ortalama 28 fasıl yer almaktadır.
Yazmanın sonuna ilave edilen kısımda (186b’den itibaren) sadece bâb sistemi kullanılmıştır.
1.3. ÇALIŞMANIN YÖNETİMİ
Çalışmamız üç ana bölümden oluşmakta olup Arapça-Türkçe sözlükçülük ve üzerinde çalıştığımız Mirkâtu’l-Luga hakkında genel bilgileri kapsayan Giriş; yazım, fonetik ve morfolojik özelliklerini genel hatlarıyla içeren Dil İncelemesi; sözlük metnin yazıçevrimini kapsayan Metnin Transkripsiyonu ile Arapça ve Türkçe dizinleri içeren Dizin bölümlerinden oluşmaktadır.
1.3.1. Metnin Transkripsiyonunda İzlenen Yol
Sözlük metnimizdeki Arapça maddebaşı olan kelimeler Arapçanın Latin harfine dönüştürülmüş biçimine uygun olarak zamma (ötre) için /u/ ünlüsü; fetha (üstün) için /a/ ünlüsü;
kesre (esre) için /i/ ünlüsü biçiminde italik ve Türkçe açıklamalar da Türkiye’de kullanılan transkripsiyon (yazı çevrimi) sistemine uygun olarak yazılmıştır.
Metin okunurken köşeli ayraç içinde her sayfanın numarası örneğin [1b] şeklinde, satır numarası ise yay ayraç içinde örneğin (1) şeklinde verilmiştir.
Metindeki anlamı tesbit edilemeyen sözcükler ayraç içinde üç nokta ve soru işareti (…?) ile gösterilmiştir. Tarafımızdan eklenen yerler köşeli ayraç içinde [...] gösterilmiştir. Bundan başka Arapça cemǾ “çoğul” kelimesinin kısaltması olan c. ile gösterilmiş ve bundan sonra gelen kelime Arapça yazı çevrimine uygun olarak yazılmıştır.
Bütün bunlar dışında yanlış ve eksik okumalarda dipnotlara başvurularak sağlam bir metin oluşturulmaya çalışılmıştır. Yurt içindeki nüshalardan bazılarından (Ankara Milli Kütüphane nüshaları, Adana İl Halk Kütüphanesi nüshası, Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi nüshası) karşılaştırmak suretiyle istifade edilmiştir
1.3.2. Arapça Sözlüğün Hazırlamasında İzlenen Yol
Arapça Dizinde maddebaşı olarak verilen kelimeler Türkçe alfabetik sisteme göre sıralanmış ve açıklaması olan Türkçe bilgi verilmiştir. Bilgiden sonra da metindeki yeri (sayfası ve satır numarası) belirtilmiştir. Örneğin:
aǾar uvaķ örgüc 75a-4 aǾārįb (c.) iǾrābį 14a-4
aǾarru (m.) 75a-4
aǾāśir ma[Ǿ]śar[a] 75a-3 aǾāśįr ķaśırġalar 75a-3
Alfabetik listelemede Hemze (ǿ) ve Ayn (Ǿ) harfleri dikkate alınmamıştır.
1.3.3. Osmanlı Türkçesi Dizini Sözlüğün Hazırlamasında İzlenen Yol
Osmanlı Türkçesi Dizininde maddebaşı olarak verilen kelimeler Arapça Dizindeki gibi Türkçe alfabetik sisteme göre sıralanmıştır. Maddebaşlarını oluştururken çekim ekleri, fiilimsiler (- maḳ/-mek isim-fiil eki hariç) ve fiilden fiil türeten olumsuzluk eki dikkate alınmamıştır. Ayrıca kalıp
ifadeler, söz birlikteliği gibi yapıların birlikte kalmasına dikkat edilmiştir. Açıklamalar günümüz Türkçesine uygun olurak verildikten sonra sayfa ve satır numarası ile verilmeye çalışılmıştır.
Açıklamalardan hemen önce maddebaşları köken bakımından hangi dilden gelmiş ise yay ayraç içinde belirtilmiştir. Eğer Türkçe ile birlikte bir yapı oluşturmuş veya Türkçe ek almış ise bu durumda yay ayraca Türkçenin kısaltması olan T. de eklenmiştir.
Ǿabādān (A.) bayındır 164a-4 Ǿabeŝ (A.) abes 118b-1 abdest (F.) abdest 171a-1
abdest al- (F. + T.) abdest almak 12b-4
Anlamı tespit edilemeyen kelimeler ise ayraç içinde üç nokta ve soru işareti ile (...?) gösterilmiştir.
2. DİL İNCELEMESİ
2.1. YAZIM ÖZELLİKLERİ
Üzerinde çalışan eser oldukça temiz, gayet okunaklı ve harekeli nesih yazısı ile yazılmıştır.
Eser genelikle Eski Anadolu Türkçesinden Klasik Osmanlı Türkçesine geçiş devrinin imla özelliklerini yansıtmaktadır. Eserde Türkçe kelimelerde ünlüler genellikle hareke ile gösterilmiştir, ancak bazı Türkçe kelimelerde ünlüler hareke ile yazılmamıştır.
2.1.1. Ünlülerin Yazılışı
Standart Türkiye Türkçesinin sekiz ünlüsü yanında kaplı /e/ (ė) ünlüsüyle 9 ünlü bulunmakta olup bunlar Arap alfabesinde üç harf (ا,ي,و,) ve harekeler kullanılarak gösterilmiştir.
2.1.1.1. /a/ Ünlüsü
Söz başında /a/ ünlüsü medli elif /آ/ ile gösterilmiştir: قآ aķ “ak”(8b-7), تآ at (8b-5), یآ ay (11b-6), ويآ ayu “ayı” (17b-6), زآ az (39b-1), قزآ azıķ “gıda” (70b-2), قل açlıķ “açlık” (40a-4), چآ قملآalmaķ “almak” (47b-3), يرا arı “arı, temiz” (76b-6), دآ ad (163b-2), نلآ alın (159b-3), شتآ āteş
“ateş” , هتآ ata (172a-2) gibi.
Söz içinde /a/ ünlüsü medli elif, elif ya da üstün ile gösterilmiştir: غآرا ıraġ “uzak”(80b-7) جآص ، śac “saç “شآط ŧaş “taş”(159b-5), قآري yaraķ “silah”(201b-5), رآكب bıŋar “pınar “(144a-1), نَچص śıçan”sıçan”(83a-5), ناچص śıçan “sıçan”(83a-6) vb.
Söz sonunda /a/ harfi elif veya he ile gösterilmiştir. Örneğin: اطخ ħata “hata”(44b-6), هتلاب balta (166b-2)- هويآ ayva (194a-6).
Arapça kelimelerde ise söz içi ve söz sonunda medli elif bulunmamakta, sadece söz başında görülmektedir. Örneğin: زاوآ āvāz “ses” (38b-6), راكيشآه āşikāre “açık” (113b-1), لام māl “mal”
(47b-5), امرخ hurmā “hurma” (152b-2).
Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi elifin farklı yazımları uzun veya kısa ünlü olmasına işaret değildir.
2.1.1.2. /e/ Ünlüsünün Yazılışı
Sözbaşında /e/ ünlüsü medli elif, elif veya esreli elif ile gösterilmiştir: لآ el (113b-7), يكسا eski (45b- 7),كمتا etmek “ekmek”(45a-4),نكا ekin (70a-6), كدا edik “çizme”(54a-7), ًك egiŋ “sırt”(129a-5), هسًگا كا eŋse “ense”(29b-7, 93a-4), كونا enük “hayvan yavrusu”(6a-1, 101a-1).
Söz içinde /e/ ünlüsü Üstün ile gösterilmiştir: يدَك kedi (80b-2), ترجوا ücret (76b-2), َجکوک ك gögcek “gökçek”(44a-5, 44b-4), َگَلن legen “leğen”(36a-7), نَتَك keten (19a-5, 22b-7, 175a-7).
Söz sonunda /e/ ünlüsü güzel he ile gösterilmiştir: هجوي yüce (76b-6),هنسن nesne (166b-3), هدربperde (7b-2, 10a-4, 10a-5, 16b-1, 16b-3, 30b-4, 55b-1, 60a-3), هود deve (157b-4), هشيش şįşe
“şişe”(84a-3), هسكا eŋse “ense”(29b-7, 93a-4, 10b-6, 146a-1, 161b-4, 178a-1).
2.1.1.3. /ė/ Ünlüsünün Yazılışı
Söz başında kapalı /ė/ ünlüsü esreli elif ile gösterilmiştir:كمتشِا ėşitmek “işitmek” (59a-1, 110a- 6),هترِاėrte “erte, sabah” (22a-4, 37b-2).
Söz içinde esreli ye ile yazılmış: كلرتِي yeterlik (124a-4), وكيِيyėygü “yemek” (10a-3), يزويرِي“yėryüz “yeryüzü”(17b-6, 82b-5, 102a-2), رِي yėr “yer, zemin “(3a-9, 3a-10, 3b-4).
2.1.1.4. /ı/ ve /i/ Ünlülerinin Yazılışı
Söz başında /ı/ ve /i/ ünlüsü elif, ye, esreli elif ya da elif-Ye (ـيا, ِا) ile gösterilmiştir: شِا iş (80b- 5), كبِا ibik (72b-3), تِا it “köpek” جيا ic “iç”(143b-6), پيا ip (70b-3), زسقشِا ışıķsuz “ışıksız”, (78a-1), نلايا ılan “yılan”(52b-6, 99a-7).
Söz içinde /ı/ ve /i/ ünlüsü genelde esre ile gösterilmiştir: شرِك kiriş (17’a-7), قسرِغب baġırsaķ
“bağırsak” (8a-5), نلاِي yılan (113a-5, 116a-7, 116b-2, 117b-2, 117b-3, 139a-1, 159b-2), مردلِي yıldırım (127a-7)، جِلِق ķılıc “kılıç”(21b-5, 22a-7, 22b-4, 22b-5, 22b-6, 23a-1, 23b-5, 29a-3, 53b-1, 66b-1, 71b- 3, 71b-5, 83a-3).
Söz sonunda /ı/ ve /i/ ünlüsü ye (ى) ile gösterilmiştir: يجا acı (72b-4)- يدك kedi (80b-2), يرغطŧoġrı “doğru”(54a-7), يلوط ŧolı “dolu”(24a-4), ييوق ķuyı “kuyu”(75b-7, 90a-4), يلوا ulı
“ulu”(73b-5), يرط ŧurı “duru”(20a-7, 59a-2) - يرق ķurı “kuru”(10a-3, 10a-4, 12b-3, 19a-1, 21b-2, 38b-1, 61b-4, 120a-4), يقوق ķoķı “koku”(8a-4, 19b-1).
2.1.1.5. ö/o ve ü /u Ünlülerinin Yazılışı
Söz başında ö/o ve ü /u ünlüleri elif-vav (وأ) ya da ötre ile gösterilmiştir: ن ُزواuzun (69b-2), ن ُروب burun (191b-3), قبُچ çubuķ “çubuk”(25a-1) , مُلوا ölüm (42b-5), شملوتروا örtülmiş "örtülmüş”(85b-3), نلاغواoġlan “oğlan”(72b-1), قملواolmaķ “olmak” (73a-4), دوا od (44b-1), قاروا orak “orak” (70a-6), قوا oķ “ok” (73a-6)ولو ulu (93b-1), ا قمچوا uçmaķ “uçmak” (85b-7), ترجوا ücret (76b-2),
Söz içinde ö/o ve ü /u ünlüleri vav (و) veya ötre ile gösterilmiştir: نوتلا altun “altın” (89a-7), هبوت tövbe (72b-4), قوي yoķ “yok” (39b-5), لوش şol “şu”(39b-4), لويyol (69b-3), قوچçoķ “çok” (69b- 6), قزود duzaķ “tuzak” (70b-6), جوك güc “güç” (8b-2), وقروق ķorķu “korku” (42b-6), ن ُروبburun (191b-
3), (يغازُب) buzağı ”buzağı”(149b-1), رُمد demür (51b-1), وتشم muştu “müjde”(40a-1), تروغُي yoġurd
“yoġurt”(68b -1), درُق ķurd “ķurt” (51a -4),
Yine söz içinde /o-ö/ ve /u-ü/ ünlüleri bazen vav (و), bazen Ötre ile gösterilmiştir:يغازوب buzagı “buzağı”(145a-2) ~ (يغازُب) buzağı (149b-1) ،نوروبburun (87b-2) ~ ن ُروب burun (191b-3),
قبُچçubuķ “çubuk”(25a-1) ~قوبچ çubuķ “çubuk”(90a-5, 161a-3), مدرو demür “demir”(67a-6), رٌمد demür (51b-1), زكوليyaluŋız “yalnız”(73a-4) ~زٌكلي yalıŋız “yalnız”( 44a-2), شُموك gümüş (190a-3, 175a-7) ~ شمًك gümüş (22a-6, 35b-1, 39b-6), قموقط ŧoķumaķ “dikmek”(81b-4,122a-6) ~ قمقُط ŧoķımaķ (54b-3, 67b-2), اغروصق ķaśurġa “fırtına”(186b-6) ~ هغرُصق ķaśırġa “fırtına”( 82b-2, 155b- 3), يغوريق زوك göz ķuyruġı “göz kuruğu”(167a-4) ~ يغ ُريق زوكgöz ķuyrıġı “göz kuruğu”(161b-3, 162a- 1).
Söz sonu u/ü ünlüsü vav (و) ile gösterilmiştir:ولواulu (192a-7, 197a-5, 197b-6, 202b-4), ورط ŧuru “duru” (67a-1, 126b-2, 129b-6), ولط ŧolu “dolu”(199a-2, 200a-1, 201a-5), ورق ķuru “kuru”(141b- 2, 197a-7, 202b-6),وقوق ķoķu “koku”(139b-6, 174a-5, 194b-1), ويق ķuyu “kuyu”(188b-2, 190a-1, 193a-5).
2.1.2. Ünsüzlerin Yazılışı
2.1.2.1. /b/ ve /p/ Ünsüzlerinin Yazılışı
/b/ ve /p/ ünsüzlerinin yazımında metnimiz /b/ ünsüzü yoğun bir şekilde yer almış, ancak bazı
kelimelerde /b/ harfi yerine /p/ harfi yeri almış, aşağıdaki gibi: كرپ perk “berk”(180b-2)شدنپ ،peŋdeş
“bendeş” benzer (860a-3).
/p/ ünsüzü söz başı, içi ve sonunda genellikle /b/ (ب) ile gösterilmiştir: قمربbarmaķ
“parmak”(97b-3), زمكب bekmez “pekmez”(95a-3), كتلب beltek “peltek”(27b-3), جلب biliç “piliç”(53a-3), رآكبbıŋar “pınar “(144a-1), هرب bire “pire”(100b-6), جنرب birinc “pirinç”(16a-7), كمشب bişmek
“pişmek”(43a-7), كمرشب bişürmek “pişirmek”, (88b-7), هجغب boġaça “poğaça”(63b-2), قسرب borsuķ
“porsuk”(103b-5), (184b-2), قربي yabraķ “yaprak”(163a-3), هجبك kebce “kepçe”(125a-6, 108a-4, 151a-1) رازب قبق ķabaķ “kapak”(130b-2), به heb “hep”(153b-2 كل iplik (95b-4). پ ا
Metinde kimi kelimelerde /p/ (پ) ve /b/ (ب) ile iki biçim birden kullanılmıştır بيا ib “ip”
128a-7 ~ ياپ ip (7a-7, 8a-3, 8a-4, 12b-5) بركچ kerbiç “kerpiç, tuğladan yapılış kalıplar”(74a-2) ~ چپرک kerpiç (171a-7, 199a-7), باق ķab “kap, kabuk”(77a-2, 83b-7, 107b-6, 118b-3 )~ اقپ ķap “kap, kabuk”(26b-5, 44b-6).
2.1.2.2. /c/ ve /ç/ Ünsüzlerinin Yazılışı
Metnimizde /ç/ yerine /c/ yazımı tercih edilmiştir: جروا oruc “oruç”(195a -1), جرك kirec
“kireç”(189 -6), جلق ķılıc “kılıç”(194a -3), هجبك kebce “kebçe”(151a-1), كجلوا ölcek ”ölçek”(148b-1) يجا ici “içi”154b-2),هجقا aķce “aķçe” (153b-5), جوك güc “güç”(155b-1), جنك genc “genç”(175b-1), جوصśuc “suç”(178b-2), كجكوك gögcek “gökçek”(172b -6),كجك kücük “küçük”(145a-6), جاص śac”saç”(140a-4).
Metinde kimi kelimelerde /ç/ (چ) ve /c/ (ج) ile iki biçim birden kullanılmıştır :قلقچا açıķlıķ
“açıklık”(33a-1) ~ قلقجا acıķlıķ “açıklık”( 174a-2), چغاaġaç “ağaç” (95a-2) ~ جغا ağaç “aġaç”(7b-1), چغا aġaç “değnek”(57b-2) ~ جغ aġac “değnek” (51b-3), وا ا چ üç (24b-7, 28b-2) ~ جواüc “üç”(45b-6, 66b-7, 111a-3),كرچ çirk “çirk”(46a-6, 63a-1) ~ كرج cirk “çirk”(117b-7),جوكچ çekūc”çekiç”(133b-2)
~ جكج cekic “çekiç”(96b-4), یچقللوق ķullıķçıı”hizmetçi”(153a-7) ~ يجقللوق ķullıķcı “hizmetçi”(153b- 1),چوك güç (188b-7) ~ جوك güc”güç”(133b-2, 194b-1), كچکوک gögçek “gökçek”(8a-6, 39a-4) ~ جکوک ك gögcek “gökçek”(44a-5, 44b-4),كچلوا ölçek (113b-1, 148b-1) ~ كجلواölcek “ölçek”(53a-4, 84a-6), هچ ökçe “ökçe”(125b-4, 196b-5) ~هجکواökce “ökçe” (53a-3, 61a-3),كوا هچرس serçe “serçe”(176a-7, 193b- 3) ~ هجرس serce “serçe”(12b-1).
2.1.2.3. /d/ ve /t/ Ünsüzlerinin Yazılışı
Söz başı /t/ ünsüzü art damaklı ünlülerle (a/ı/o/u) ile genellikle /ŧ/ (ط) ile yazılmıştır: غاط ŧaġ “dağ”(6a-7, 9a-3), قملط ŧalmaķ “dalmak”(41b-5),رامط ŧamar “damar”(8a-1), هلمط ŧamla
“damla”(75a-7),راط ŧar “dar” (19a-2, 24a-1), زاط ŧāz “daz”(110b-3).
ŧ- ~ -d-:
Metinde kimi kelimelerde /ŧ/ (ط) ve /d/ ( د) ile iki biçim birden kullanılmıştır: راط ŧar”dar”(19a-2, 54a-4, 58a-2) ~راد dar “tar” (91b-5, 136a-1), شاط ŧaş “taş”(16b-2, 35b-4) ~شاد daş
“taş”(16b-6, 57b-2, 59b-4),ولوط ŧolu “dolu”(18a-3, 65a-2) ~ ولد dolu “dolu”(56b-7),قلراط ŧarlıķ
“darlık” (191a-3, 195b-2) ~ قلراد darlıķ “darlık”(35a-3, 41b-1),قاطط ŧoŧaķ “dudak”(122a-6, 170b-7)
~ قدود dodaķ “dodak”(178a-1, 182b-5), زستد “datsuz “tatsız” ~ 28b-7, 61b ~ زستط ŧatsuz
”tatsız”(111a-3, 189a-3, 200b-1), يلتد datlı”tatlı”(38a-2) ~ ولتد datlu”tatlı” (30b-3), قربد dopraķ
“toprak”(147b-2) ~ قربط topraķ “toprak”( 68b-4, 84b-6, 170a-2), قورت dutruķ “ateş tutuşturması ود için kullanılan çıra”(16b-7, 191a-2, 202b-2) ~قورتوطŧuturuķ “ateş tutuşturması için kullanılan çıra”
72a-7,قازط ŧuzaķ “duzak” (136a-5, 142a-1) ~ قازد duzaķ “tuzak”(174b-1, 175b-4),راوط ŧavar
“davar”(170b-4, 177b-5) ~ راو davar (103a-6, 167b-7),د زستط ŧatsuz “tadsız”( 63a-7, 111a-3, 189a-3
~ زستد datsuz “tatsız “(28b-7, 61b-3), طغو ŧoġ- “doğmak”(135b-3, 143b-5) ~غود doġ-”doğmak”(97b- 6,169a-2), قنرط tırnaķ “tırnak”(45b-4, 45b-5) ~قنرد dırnaķ “tırnak”(162a-3, 164b-5), غا ŧaġ ط
“dağ”(13b-1, 15b-5, 20a-4, 20a-5) ~ غاد daġ “dağ”(16a-3)
ŧ- ~ t-: Metinde kimi kelimelerde /ŧ/ (ط) ve /t/ (ت) ile iki biçim birden kullanılmıştır: قارپ ط ŧopraķ “toprak”(5a-4, 5a-4, 5b-7) ~ قارپتtopraķ”toprak”(68b-4, 84b-6), يرط ŧeri “bakla “(116b-5)
~ هرت tere “bakla “(140a-3, 140a-4), هزات ŧāze (195b-6, 203a-1) ~ هزاط tāze “taze”( 102a-6, 116a-2, 183a-6).
/t/ ünsüzü ön damaklı ünlüler (e,i,ö,ü) ile genellikle /d/ (د) ile yazılmıştır: der “ter”(53a-4, رد 57b-1), هبد depe “tepe”(21a-5, 91a-4), كلدو dilkü “tilki”(59a-1), كدسوك kösdek “köstek”(16b-1), دس süd
“süt”(17a -2), ولرد dürlü “türlü”(103b -5),
Bu örneklerden görüldüğü gibi tonlu ünsüz /t/ tonsuz ünsüz /d/ harfine çevrilmiş. Metinde tonlu ünsüzü önemli bir rol sağlamış.
-t ~ -d-: Metinde kimi kelimelerde /t/ (ت) ve / d/ (د) ile iki biçim birden kullanılmıştır:دلوب bulıd “bulut”(59b-6, 147a-7, 164a-4) ~ دولوب bulud “bulut”(104a-1), ترغوي yogurt (90a-7, 174a-4) ~ درغويyoġurd “yogurt” (107a-2, 107a-4), ت ًگ ي yėgit “yiğit”(164b-4, 194b-4, 198a-1) ~ د ًگ يyėgid
“yiyit”(19b-4).
2.1.2.4. /ŋ/ Ünsüzünün Yazılışı
Genizsi /n/ (ŋ) ünsüzü metinde ( ـًگ ve ک harfi ) ile gösterilmiştir: كملًگا iŋlemek “inlemek”(5a- 7, 28b-1, 43a-1, 188a-5) ًگارق ķıraŋ “kenar” (7b-5, 8b-5, 8b-6, 8b-7, 57a-1, 190b-5, 194b-2, 194b- 5), وًگرق ķaraŋu “karanlık”(94b-5, 95a-3, 134b-1, 172b-1, 190a-2, 192a-7, 197a-6, 197a-7, 201a-1, 202b-3), كًگس siŋek “sinek”(18a-1), رًگس siŋir “sinir”(21a-4), هركص soŋra ”sonra”(28b-1, 28b-2, 29a- 3, 37a-7, 47b-1, 48b-1, 49b-5, 50a-2, 54a-7, 57a-3, 68b-6, 94a-3, 103b-1, 146a-1,171b-7), زوكط ŧoŋuz
“domuz”(78b-7).
Metinde kimi kelimelerde /n/ (ن) ve /ŋ/ ( ًگ) ile iki biçim birden kullanılmıştır:
كمنودdönmek (195a-4, 197b-3, 198b-1) ~كم ًگود döŋmek “dönmek”(124b-1 ), نا en “genişlik”(6a-1, 59b-1) ~ كاeŋ “en”(23b-2), وقنيyanķu “yankı”(9a-3, 183a-3) ~ وًگني yaŋķu “yankı”(120a-6, 195a-5), نلوقķulun “ķulun”(87a-2, 88a-1, 170b-2) ~ ًگـلوق ķuluŋ “ķulun”(148a-1), نلابق ķaplan “kaplan” (75b- 5, 87b-7) ~ كلابق ķaplaŋ “kaplan”(202a-1),كلوق ķolaŋ “kuşak”(49b-1, 99b-3, 153a-1) ~نلاوق ķolan
“kuşak”(190b-7),يغاًگوق شاب baş ķoŋaġı”saç kebeği”(89b-6) ~ يغانوق شاب baş konaġı “saç kebeği”(179a-7).
2.1.2.5. /g/ ve /k/ Ünsüzlerinin Yazılışı
Metnimizde /g/ ve /k/ ünsüzü kef (ك) ile yazılmıştır. Biz Eski Anadolu Türkçesinden Klasik Osmanlı Türkçesine geçiş devri özelliği taşıdığı için söz başında genel olarak /g/ ile yazmayı tercih ettik: بکك kebek “kepek”(202a-2), لك kel (110b-4), يشك gişi “kişi”(22a-1, 29a-3), كمسك gesmek
“kesmek”(29a-3), ودنك gendü “kendi”(34b-4), كوك gög “gök”(52a-1), نكسك geskin “keskin”(66b-1), كومك gemük “kemik”(105a-4), لكوك göŋül “gönül”(27b-7, 42b-7, 53b-2, 61a-1, 65a-4, 66b-5, 69a-1, 69a-3, 75a-1, 76a-5, 78a-5, 78b-5, 81b-3, 81b-4),زوكgöz (74a-3, 76b-6, 78a-4, 78b-3, 80b-5, 80b-6, 82a-3, 84a-1, 85a-1, 89b-3, 90a-6, 91a-1, 92b-7) جوك güc”güç”(7b-4, 8b-2, 10a-2, 24b-3, 28a-2, 65a- 7, 83b-5, 126a-7, 133b-2, 146a-5, 155a-7, 155b-1, 194b-1), كريًگ geyrek “geğrek”(123b-3), اهًگ ege
“eğe”(70a-2, 178b-4, 110b-3).
2.1.2.6. / ś / ve / s / Ünsüzlerinin Yazılışı ś- ~ -s-:
Metinde kimi kelimelerde /ś/ (ص )ve /s/ (س) ile iki biçim birden kullanılmıştır: صاپ paś
“pas”(144b-3) ~ ساپ pas (144a-1, 144b-2), همتص śıtma “sıtma hastalığı” (104b-7, 112b-2) ~ همتس sıtma “sıtma hastalığı”(129a-3), جاص śac”sac” 8142a-1, 151a-1, 156a-4) ~ جاس sac( 114a-3), غاص śaġ-”ağlamak”(56a-2 )~ غاس saġ - “ ağlamak (61b-2), ناچ śıçan “sıçan 83a-5, 177b-3) ~ ص ناچ sıçan س
“sıçan”(22b-3, 23a-1, 174b-6), مقلص śalķım “salkım”(145a-4, 196a-2) ~ مقلس salķım “salkım”(11b-7, 23b-4), رايلص śalyar “śalyar”(24a-2) ~ رايلس salyar (53b-3, 53b-4), يجُس süci”şarap” (193a-3, 193a-7, 199b-7) ~ يجوص śucı “ şarap”(113a-6). :نلاسا aślan “aslan”(179b-2) ~ نلاصا aslan (96b-2),
2.2. SES BİLGİSİ
2.2.1. Ünlüler
Metnimizde 9 ünlü bulunmakta ve kelime içinde kalınlık-incelik (büyük ünlü) uyumu bakımından genellikle kurallıdır. Ancak Eski Anadolu Türkçesinin ilk metinlerinde görülen düzlük- yuvarlaklık aykırılıklarının azalmaya başladığı görülmektedir.
2.2.1.1. Düzlük Uyumu
Bazı kelimelerde düzlük uyumuna aykırılık örnekleri bulunmaktadır: هدنتسوا üstinde
“üstünde”(59a-2), يشوق هود deve ķuşı “deve kuşu” (17a-4, 48b-5, 51b-5, 52b-7, 54b-6, 55a-2, 55a-3, 79b-7, 82a-6, 121b-4).
Ancak çift kullanımlı biçimler dikkat çekicidir: لوبدو bulud “bulut”(104a-1, 122b-4) ~ دوُلب bulıd “bulut”(59b-6), قوبچ çubuķ”çubuk”(90a-5, 161a-3) ~ قبچ çubıķ “çubuk” (25a-1), ولوا ulu (192a- 7, 197a-5, 197b-6, 202b-4) ~ يلوا ulı “ulu” (73b-5), ورط ŧuru “duru”(67a-1, 126b-2, 129b-6) ~ يرط ŧurı “duru”(20a-7, 59a-2), ولط ŧolu “dolu”(199a-2, 200a-1, 201a-5) ~ يلوط ŧolı “dolu”(24a-4), ķuyu “kuyu”(188b-2, 190a-1, 193a-5) ~ ويق ويق ķuyı “kuyu”(23a-3, 26b-4, 75b-7, 81a-2, 90a-4, 103b- 4), ورقķuru “kuru”(197a-7, 202b-6) ~ يرق ķurı “kuru”(12b-3, 19a-1, 21b-2, 38b-1, 120a-4, 178b-
6), وقوق ķoķu”koku”(153b-2, 174a-5, 194b-1 ~ يقوق ķoķı “koku”(8a-4, 19b-1), وكس süŋü “süngü”
163b-2, 177b-6, 179b-1, 198b-3~ يكس süŋi “süngü” 10b-7, 35a-1), وجنا incü “inci”(135a-2, 136a-2,
173b-5, 192a-3) ~ يجنا inci (106b-6)), كزوي yüzik “yüzük”(24a-1, 50a-2, 103b-5, 121b-3, 153a-7) ~ كوزيyüzük,وراقي yoķaru “yukarı”(68a-2, 68a-3, 72b-7, 91b-1, 112b-4, 124b-1, 134b-1, 170b-7, 163b- 6) ~ يراقي yoķarı “yukarı”(9a-7, 18a-5, 35a-3, 49a-6, 52b-3, 92a-4, 151a-6), رغط ي ŧoġrı “doğru”(67a- 1, 67a-2, 67b-2, 70b-1, 120b-2, 128b-2, 129b-2, 130b-6, 133b-1, 172b-7, 176a-3, 194a-4) ~ ورغطŧoġru “doğru”(145a-5, 184b-7),يغازوب buzaġı”buzağı”( 7b-7, 30a-4, 88b-3, 145a-2, 145a-4, 145a-5, 149b-1) ~وغازوب buzaġu “buzağı”(161b-3, 197a-7).
2.2.1.2. Yuvarlaklık Uyumu
Bazı kelimelerde yuvarlaklık uyumuna aykırılık örnekleri bulunmaktadır: وراص śaru
“sarı”(75a-1, 60b-3, 63a-6, 108b-3, 114a-3, 164a-7, 176a-7, 195a-6)قوزي yazuķ “yazık”(190a-3, 196b-6) -قملا نوتصṣatun almaḳ “satın almak”(4a-1),قودصيyaśduķ “yastık”(70b-5, 72a-5, 81a-5, 84b- 1, 87a-1, 87a-4, 133a-3), وستي yatsu “yatsı”(9b-5, 138b-7, 139a-1, 187b-6, 196b-3), قوري yaruķ
“yarık”(186a- 6), نوتلا altun “altın”(39b-6) -وًگني yaŋķu “yankı”(195a-5), ويا eyü “eyi”(7b-6,ربوب büber
“biber” (146a-4) كلولد ،delülik “delilik”(194a-5) ،ودنك gendü “kendi”(164a-1). كمروتكgetürmek
“getirmek”( 5b-3, 6a-2, 18a-5, 49a-2, 64b-7, 65a-1, 74b-7, 75a-3, 109a-7).
Ancak çift kullanımlar da bulunmaktadır: وريا ayru “ayrı”(128a-1, 143b-3) ~ وريا ayru
“ayrı”(143b-3), قرچ çarıķ “papuç”(118a-2, 120b-6, 172a-3) ~ قورچ çaruķ “çarık” 89a-2, 129b-5), قتراartıķ “artık, fazla”(57a-6, 73a-1, 138a-1) ~ قوترا artuķ “artık”(7b-4), يپاق ķapı “kapı”(155a-4, 174b-6) ~ وپاق ķapu “kapı” (77b-1, 161a-3, 172b-7), قرق çıķrıķ “çıkrık”(132a-6, 191b-5) ~ قورقچچ çıķruķ “çıkrık”(130b-5), قچآ açıķ “açık”(48b-5, 127a-6) ~ قوچ açuķ “açık”(52a-7, 53a-4, 59a-5, 187a- 1),زوغ ķılavuz “kılavuz “(28b-6) ~ زوغلاوق ķulaġuz “kılavuz “(132a-3, 142b-5), ناغوط هجلد delice ŧoġan “delice doğan kuşu”(13a-3) - ناغط هجولد delüce ŧoġan “delice doğan kuşu”(171a-2), جكجcekic
“çekiç”(96b-4) ~جوك çekūc “çekiç”(133b-2), يركچ geri (46b-4) ~ ورك gerü “geri”(125b-1, 170b-6, 173a-3), شد يزا azı diş (36a-4, 112b-1) ~ شد وزا azu diş “azı dişi”(112b-5, 188a-3), ), كلد delik (15b- 5, 17a-6, 17a-7, 18b-5, 26a-1, 26a-5, 62b-7, 37a-7, 150a-1, 200b-1, 201b-7) ~ كولد delük
“delik”(134a-4, 181b-6), يكلد dilki (7a-5, 9a-6, 15b-4) ~ وكلد dilkü “tilki”( 10b-2, 12a-1, 59a-1, 98a- 3, 140b-1, 144a-5, 170a-4, 172b-2, 189a-7),رمد demir (51b-1) ~رومد demür “demir”(144b-3, 172a-1, 173b-6),زمس semiz “etli “(159a-5) ~ زومس semüz “etli “(66a-7, 112a-2, 115a-3),كدك gedik “gedik, delik”(189b-1) ~ كودك gedük “gedik”(67b-2, 172b-4),كسكا eksik “eksik”(77a-2, 83b-4, 104a-3, 106a- 1, 106a-3, 137b-3) ~ كوسكا eksük “eksik”(195b-2, 199b-4),كجنا incik “çarpma, incik”(21a-6, 130a- 3, 130a-6) ~كوجنا incük “incik”( 126b-4),كسك gesik “kesik” (110b-4, 151a-2) ~كوسك gesük “kesik”
