Tokat Vilayetinin Gümüştop (Dazya) Köyündeki XIV ncü Ait Eski Eserler

Rahvıetli Hocam Y. Mimar A. Saim Ülgen'in aziz hatırasına

TOKAT VİLAYETİNİN GİJMÜŞTOP (DAZYA) KÖYÜNDEKİ XIV ncü YÜZYILA AİT ESKİ ESERLER

Erol Y U R D A K U L

Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait eski eserleri tetkik ve rölövelerini yap­ mak üzei-e 1966 Nisan ayında Tokat ve civarında çalışmakta iken seyahat pro­ gramımda bulunan Turhal Kazasının Gümüştop (eski adı Dazya) köyüne de gitmek icabetti. Gümüştop, Turhal'ın 8 km. kuzey - doğusunda 40-50 haneli ufak bir köy olup, içinde XÎV. Yüzyıl­ dan kalma bir zaviye, bir dar-ül huf-faz ve bir de türbe olmak üzere üç \'a-pı vardır.

A — Zaviye :

Kuzey - batı köşesine sonradan ilâ­ ve edilmiş dar-ül huffaz ile birlikte me­ yilli bir arazi üzerine inşa edilmiş olup, üzeri kısmen kiremitli ahşap çatı ve kısmen toprak örtü ile muhafaza altına alınmıştır (Şekil: 1, 2) (Resim: 1, 2, 14).

Dört tuğla kemer üzerine oturtul­ muş bir ön mekândan (revak) geçile­ rek zaviyeye girilmektedir. Cümle kapı­ sı siyah mermerden inşa edilmiş olup, üstünde aynı zamanda fisto şeklindeki dilimli kapı kemerini meydana getiren 76 X 143 cm. eb'adındaki kitabe yer al­ maktadır (Resim: 5, 6). Kitabe 5 satır olarak düzenlenmiş olup, sağ ve sol alt uçlarında, kuyı-ukları ejder başı şeklin­ de nihayetlenen kabartma iki arslan figürü vardır. Bugün bu arslanların baş kısımları tahrip edilmiş

durumda-1. Z a v i y e l e r h a k k ı n d a genel bilgi bk. S e m a v i E y i c e , İ l k O s m a n l ı D e v r i n i n D i n i - İ ç ­ t i m a i B i r M ü e s s e s e s i Z a v i y e l e r ve Z a v i y e l i - C a m i l e r , İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i İ k t i s a t F a ­ k ü l t e s i M e c m u a s ı , C i l t - 23, N o : 1 - 2, İ s t a n ­ b u l - 1963.

dır. Sol köşedeki arslan figürünün so­ lunda basit bir çerçeve içine yapanın ismi yazılmıştır. Kapı ve kitabe, basit bir profille çerçevelenmiştir (Şekil: 4)

(Resim: 6).

Bina haremi (Şekil: 1,2) giriş ak­ sında biri kubbeli iç avlu, diğeri tonoz­ la örtülü eyvan mescit olmak üzere iki büyük mekândan meydana gelmiştir. Kubbeli kısmın iki yanma bitişik kub­ beli iki oda ve tonozla örtülü eyvanın doğu tarafına bitişik yine tonozlu bir hücre vardır (Resim: 2, 3). 630 X 670 cm. eb'adındaki kareye yakın iç avlu­ nun üstünü dört sivri kemere oturtul­ muş tuğla kubbe örtmektedir. Bu sivri kemerlerden sağır olan üç adedi tuğla olduğu halde (Resim: 7) eyvan tarafın­ daki dördüncü kemer taştan inşa edil­ miştir. Kubbenin üst kısmında 134 cm. çapında juvarlak bir delik bulunmakta olup, deliğin ağız kısmında ve kubbe içinde yer yer alçı dekorasyon izlerine rastlanmaktadır (Resim: 8). Kubbe or­ tasındaki deliğin üstünde (Anadolu'da pek çok örneği olan zaviye veya imaret

tipi camilerdeki gibi) e\Telce bir aydın­ lık feneri olduğu tahmin edilmektedir. Bu avlunun doğu ve batı duvarlarında kubbeli odalara geçişi temin eden ba­ sık kemerli iki kapı bulunmaktadır (Resim: 9).

Giriş kapısının karşısına gelen ey­ van mescidin üstü tonoz ile örtülmüş­ tür (Resim: 10). Bu tonozun üzengi hi­ zalarından 120 cm. yüksekliğe kadarı

2. A r s l a n f i g ü r l e r i i ç i n bk. G ö n ü l Oney, A n a d o l u S e l ç u k l a n n d a H e y k e l , Figrürlü K a ­ b a r t m a ve 14 - 1 5 . A s ı r l a r d a D e v a m ı , C i l t - I I , A n k a r a 1966 d o ç e n t l i k tezi ( N e ş r e d l l m e m i ç -t i r )

GÜMÜŞTOP KÖYÜNDEKİ ESKİ E S E R L E R ₂₄₅

Kitabenin türkçesi :

Bu mübarek zaviye, Ertena oğlu Mehmedoğlu Ali'nin sultanlığı günle­ rinde inşa olundu. - Sultanlığı daim ol­ sun -. Bu binayı din ve devletin bur­ hanı sultanın devletli günlerinde - Mil-ki daim olsun -. Zaif kul Abdullah oğ­ lu Hacı Bulu yemledi. Müslüman âlim­ leri ile fakirlerine vakf etti. Buranın maslahatları içinde Tarye, Kâbnus, Ağ-cahan ve Arslan doğmuş köylerinin te-vabilerile (Maiyet) dört bağın tamamı­ nı vakf etti. Ve Yukarıda olduğu gibi -Timur Yusuf da bir bağın tamamını akıcı bunarm (Çeşme) maslahatlarına vakf etti. Allah kabul etsin. Sene 777.

Amel Konyalı Şadi oğlu Yusuf. Kitabenin birinci satırında (Bu mübarek zaviye Ertena oğlu Mehmed oğlu Ali'nin sultanlığı günlerinde inşa olundu). İkinci satırında ise (Bu bina din ve devletin burhanı sultanın dev­ letli günlerinde yenilendi) denilmekle çelişmeye düşüldüğü görülmektedir. Bir binanın aynı tarihte hem inşa edil­ mesi, hem de tamir olması bizce tuhaf görülmüştür.

Kitabeyi lütfedip okuyan sayın t. Hakkı Konyalı bu satırlardan (Binanın inşasına Ali Bey zamanında başlanıp, dciha sonra Sultan Burhaneddin zama­ nında yenilenmiş olduğu) manasının çıkabileceğini söylemiştir.

Ancak, kitabenin beşinci satırında­ ki H. 777 (M. 1375) tarihi Ertena oğlu Alâaddin Ali Bey'in sultanlık günlerine (M. 1365- 1380) tesadüf etmektedir. Ertena Oğullarının sultanlığına son ve­ ren Vezir Kadı Burhaneddin Ahmed ise M. 1380 yılında tahta geçmiştir'. H. 777

6. S i v a s - S a ç l ı Zadeler ( X u m a n E f e n d i ) H a z i r e s i h a c e t penceresi k e m e r i n i n kilit t a ş ı ü z e r i n d e Ş a d i bin Y u s u f ' u n a d ı g e ç m e k t e d i r , i k i Y u s u f u n a y n i ş a h ı s olup o l m a d ı k ı a r a ş t ı r ­ m a m e v z u u d u r . 7. Y ı l m a z Ö z t u n a , T ü r k i y e T a r i h i , C i l t : 2, s a y f a : 182, İ s t a n b u l -1964

yılında inşa edilen bu binanın kısa bir zaman sonra tekrar Sultan Burhaned­ din zamanında yenilenmesi veya yeni­ lense dahi gelecek olayların kitabeye yazılması mümkün değildir.

Nitekim eyvan incelenirken bazı problemler ortaya çıkmakta, diğer üni­ teler ile aralarında inşaî ve malzeme bakımından farklar olduğu görülmek­ tedir.

Şöyle ki :

1 — Binanın diğer kısımlarındaki kemerler ve kubbeler tuğla ile inşa edildiği halde eyvan kemerleri kesme taştandır.

2 — Selçuk, Beylik ve Osmanlı devri türbe, medrese ve camiler indeki tonoz ile örtülü ejn^'anlara üçlü takviye kemeri konmadığı halde, burada Sel­ çuk kervansaraylarının mütemadi to­ nozlarında olduğu gibi yer yer takviye kemeri konmuştur.

3 — Mihrap duvarı önündeki (S) profilli taş konsollar üzerinde kemer üzengileri mevcut olup, kemer yıkılmış olduğundan, bunun biraz ilerisine mih­ rap duvarının üzerine gelecek şekilde sonradan bir tuğla kemer inşa edilmiş­ tir.

4 — Tonoz örgüleri ekseri aynı cins malzeme ile inşa edildiği halde bu­ radaki tonozun üzengiden itibaren 120 cm. yüksekliğe kadarı sıralı moloz, üst tarafı ise büyük eb'attaki taşlarla ya­ pılmıştır. Altta küçük, üstte ise büyük malzemenin kullanılması şayanı dik­ kattir.

5 — Mihrap arkasında sonradan kapatılmış olan bir pencere izine tesa­ düf edilmektedir.

6 — Kemer üzengilerinin bastığı (S) profilli konsollar Selçuklu üslû-bundadır. Netice olarak Eyvan kısmı­ nın büyük bir tamir geçirdiği görül­ mektedir.

244 E R O L YURDAKUL

moloz, daha üst kısımları ise taslak yonu taşı ile inşa edilmiş olup, tono­ zun orta kısmı ve kıble duvarı önün­ de kesme taştan takviye kemerleri ya­ pılmıştır. Bu kemerler (S) profilli taş konsollara basmaktadır (Resim: 10). Bu kısmın zemini, avlu zemininden 46 cm. yüksek olup, kıble duvarında tah­ rip edilmiş mihrap nişi ve üstünde ba­ sık yuvarlak kemerli bir üst pencere vardır. Bu mihrap nişinin üst tarafın­ da Horasan sıvadan malakârî olarak yapılmış bir alınlık ile mihrabın arka­ sına gelen dış duvarda sonradan kapa­ tılmış bir pencere izine tesadüf edil­ mektedir (Resim: 3, 4)^. Batı duvarm-da taş söveli iki alt pencere, doğu du­ varında ise bir dolap yeri ile bugün kısmen yıkılmış olan tonozlu hücre­ nin girişini temin eden kapı vardır.

Kubbeli odalardan batı taraftaki fazla tahrip edilmemiş olup, bugün mescit olarak kullanılmaktadır. 615 X 655 cm. eb'adında olan bu kısmm üs­ tünü köşelerde üçgenlere oturtulmuş tuğla bir kubbe örtmektedir. Bu üçgen­ lerin aralannda sivri kemerli nişler vardır. Bunlardan kuzey ve doğu yö­ nünde olanlar sağır, güney ve batı ta-rafındakiler ise birer pencere ile dışa­ rıya açılmaktadır. Bu odanın doğu du­ varı alçı kaplama ile dekore edilmiş olup, ortada sonradan kapatılmış olan ocak yer almaktadır^ (Resim: 11). Oca­ ğın iki yanında bugün sadece üst kısım­ larda kalmış dekorasyonun izleri gö­ rülmektedir. Bu alçı kaplama üzerinde kalıp işçiliği ile yapılmış çiçek ve pal-met motifleri ile kemerli sağır nişler vardır (Resim: 12). Bu sıralı sağır ait­ lerin kemer koltukları birer tavuskuşu figürü ile doldurulmuştur''. Ocağın ve

3. B u r s a - Y e ş i l , T o k a t - H o r o z l u imaret gibi bu tip z a v i y e l i c a m i l e r i n T a b h a n e l e r i n i n ( m i s a f i r h a n e ) o c a k l ı d u v a r l a r ı umumiyetle dekore edilmektedir. 4. B e r e k e t i , iyiUgi ve l ı a y ı n sembolize eden bu B i z a n s motifinin ö r n e k l e r i T o k a t -H o r o z l u t m a r e t . K o n y a - D o ğ r a n h i s a r Z a v i y e s i . G e b z e - Ç o b a n M u s t a f a P a ş a i m a r e t i n i n tabhanelerinde, K a r a m a n î b r a l i i m B e y I m a r e t t

-duvann etrafım basit profilli dekoratif bir alçı bordür çerçevelemektedir. Do­ ğu tarafmdaki kubbeli odanın ise sade­ ce bir köşesi sağlam olup, diğer kısım­ lar tamamen yıkılmıştır. Takriben 415 X 430 cm. ölçüsünde olan bu oda­ nın üstünün de; diğer odada olduğu gi­ bi üçgenlere oturtulmuş bir kubbe ile örtülmekte olduğu halen mevcut izler­ den anlaşılmaktadır (Resim: 13).

Vakfiye şeklinde yazılmış kitabe­ sinden anlaşıldığına göre, bu zaviye Er-tena oğullanndan Gıyaseddin I. Meh-med Bey'in oğlu Sultan Alâaddin Ali Bey zamamnda Abdullah oğlu Hacı Bu­ lu tarafından H. 777 (M. 1375) tarihin­ de inşa edilmiştir. Kitabe : nin a h ş a p k a p ı k a n a d ı n d a , K u b a d a b a d s a r a ­ y ı ve K o a y a k ö ş k ü n ü n a l ç ı ve ç i n i d e k o r a s y o ­ nunda g ö r ü l m e k t e d i r . A y n c a 1966 y ı l ı n d a K o n y a ' d a y a p m ı ş oIduğ:umuz A l i G a v m e d r e ­ sesi h a f r i y a t ı n d a d a ü z e r i n d e t a v u s k u ş u m o t i ­ fi bulunan bir B i z a n s b a l ü s t r a d p a r ç a s ı ele g e ç m i ş t i r . Y ı l m a z Ö n g e , ö n a e y a m e c m u a s ı . C i l t : 3, S a y ı : 28. A n k a r a - 1967

5. S a y m 1. H a k k ı K o n y a l ı T a r a f ı n d a n o k u n m u ş t u r .

G Ü M Ü Ş T O P KÖYÜNDEKİ ESKİ E S E R L E R

241

ahşap çatı örtmekteyse de, duvardaki izlerden orijinal örtünün enine tonoz olduğu anlaşılmaktadır.

Hareme giriş kapısının sag tarafın­ da hacet penceresi, sol tarafında da sivri kemerli bir sağır niş vardır. Hacet penceresi taş söveli ve klâsik lokmah demir parmaklıklıdır. Pencere üzerin­ de tuğladan inşa edilmiş sivri kemer yer alır.

76 X 156 cm. eb adındaki giriş ka­ pısı, sivri taş kemerli olup, dıştan üç dilimli kemer sistemi ile çerçevelen-mektedir. Kapı üstünde hareme açılan sivri kemerli bir pencere vardır (Re­ sim; 21, 22).

Bina haremi 530 X 535 cm. eb'a-dmda olup, üzerini sivri kemerli tromp­ lara oturmuş tuğla kubbe örtmektedir

(Resim: 23). Tromp aralarındaki dön sağır kemerin ortalarında dört cepheye açılan sivri kemerli dört üst pencere bulunmaktadır. Bu üst pencerelerden kuzey cep?ıede olanı hariç diğerlerinin

dış taraflarındaki kemerleri üzerinde kemer kavsine uygun olarak bir sıra kirpi saçak vardır. Trompların içlcıi aynalı yıldız tonoz şeklinde inşa edil­ miştir'' (Resim: 24, 25).

Haremin ortasında 295 X 120 X 70 cm. ülçüsündeki ç?mur sıvalı sanduka yer almaktadır.

Türk sanal vc mimarlık tarihine çeşitli yönlerden ışık tutabilecek nite­ likteki ve günümüzde tanınmayan bu eserler, ilk defa tarafımızdan orijinal rolöve projeleri ve fotograflariyle tes-bit olunmuş olup, ileride bu konuda araştırma yapacaklara bir ön çalışma mahiyetinde sunulmuştur.

Ancak çok harap vc tehlikeli du rumda olan bu eserlerden bilhassa za­ viyenin, yıkılıp yok olmaması için ge-rekH tedbirlerin acilen alınmasının şart olduğunu belirtmemiz gerekiyor.

11. Ayni formdaki tromplar X V I . Yüzyıl yapısı olan Kayseri - Kadıhamammm soyun­ ma nıahalünde dt> görülmektedir.

246 EROL YURDAKUL

Yukarıda sıralanan sebepler ve kitabenin ikinci satınnda belirtilen «yenilendi» sözü bir bina bakiyesinin ihya edildiğini göstermekte ve bunun da bir kervansaray bakiyesi olduğu tahmin edilmektedir".

Dar - Ül Huffaz :

Zaviyenin kuzey - batı köşesine bi­ tiştirilen ve kitabesine göre zaviyeden 13 sene sonra yani H. 790 (M. 1388) tarihinde inşa edilmiş olan Dar-ül Huf­ faz, kubbeli bir oda ile bunun girişin­ de bulunan eyvan şeklinde bir ön me­ kândan ibarettir. Üzeri sivri tonoz ile örtülmüş bulunan eyvan dairevî bir to­ noz vasıtasiyle zaviyenin revakına bağ­ lanmaktadır.

Giriş kapısı yerden 77 cm. yüksek­ likte siyah mermerden inşa edilmiş olup, üzerinde aynı zamanda kapı ke­ merini meydana getiren 66 X 88 cm. ebadında kitabe taşı yer almaktadır (Resim: 15, 16).

Kitabe :

Kitabenin türkçesi :

Yusuf, Han'a mensup olan bağın temamım Dar-ül Huffaz'm mesalihine (yapılmasına) vakf etti. Sene 790 (M. 1388).

385 X 390 cm. eb'admdaki bina hareminin üstünü üçgenlerle bölünen tromplara oturtulmuş tuğla bir kubbe örtmektedir. Doğu, batı ve kuzey cep­ helerinde tromp aralarına açılmış üç

8. K . E r d m a n n . D a z y a k ö y ü n d e bir Sel­ ç u k k e r v a n s a r a y ı n d a n bahsetmekte f a k a t f a z l a m a l û m a t vermemektedir. D a s A n a t o l l s c -he K a r a v a n s a r a y des 13. J a h r h u n d e r t s . T e i l : I . S. 197 B E B L t N - i g e i 9. S a y m î . H a k k ı K o n y a l ı t a r a f ı n d a n o k u n m u ş t u r .

Üst pencere ile batı ve kuzey duvarla rında iki küçük alt pencere bulumnak-tadır. Güney - batı ve kuzey - batı kö­ şelerine yerleştirilmiş, zeminden 185 cm. yükseklikteki iki alçı rafın kemer­ leri üzerinde zaviye odalarında kullanı­ lanlardan daha büyük ölçüde tavusku-şu figürleri yer almıştır (Resim: 17, 18).

Dar-ül Huffaz inşa edildikten bir müddet sonra türbeye tahvil edilmiş­ tir. Çamur ile sıvanmış sandukanın baş tarafında okunamıyan ve nereye ait ol­ duğu belli olmayan kırık bir kitabe vardır. Ayak ucunda ise 39 cm. yüksek­ liğinde ortası mihrabiyeli bir mezar ta­ şı bulunmaktadır.

Türbe :

Halk arasında Ali Baba Tüı-besi adıyla anılan türbe, vadiye bakan çok dik bir yamacın üzerine, ön cephe ve köşeler kesme taş, arka ve yan cephe­ ler tuğla hatıUı sıralı moloz ile inşa edilmiş olup, üzeri sonradan çatı ile örtülmüştür (Resim: 19, 20). Binanın arka duvarının köşeleri pencere hiza­ sından itibaren bir kubbe kasnağı gibi 45° ile pahlanmakta, köşeden pahlı yü­ zeye geçiş tuğla şevli üçgenler vasıtası

ile temin edilmektedir (Resim: 20). Dıştan 720 X 930 cm. eb'admdaki kita­ besi olmayan türbe, kubbeli bir harem ile bunun önünde olan bir eyvandan ibarettir.

Eyvana 430 cm. yüksekliğinde, 522 cm. genişliğindeki tek açıklıklı bir sivri kemerden geçilerek girilmektedir'". Ke­ mer, kesme taş ve tuğla ile sıralı ola­ rak inşa edilmiştir. 175 X 530 cm. eb'a­ dmdaki bu ön mekânın üzerini bugün

10. B u r s a - A b d a l Mehmed T ü r b s s i n i n ö n m e k â m d a bu ş e k i l d e i n ş a e d i l m i ş t i r . Y o u r i Y a r a l o v , ( ö n t a r a f ı n d a b i n a n ı n b ü t ü n g e n i ş ­ liğini k a p h y a n m u a z z a m bir k e m e r i n b u l u n ­ d u ğ u O r t a A s y a ' d a k i N a m a z g a h c a m i l e r i n d e n bahsetmektedir.) M i l l e t l e r a r a s ı b i r i n c i T ü r k S a n ' a t l a r ı K o n g r e s i , S a y f a - 402,, A n k a r a -1962

T Ö K A T - T Ü R H A L - G Ü M Ü Ş T O P (DAZYA) KÖYÜ

ZAVİYE VE D A R - Ü L H A D İ S ' İ N RÖLÖVE PROJESİ

~~rcccr

-••4

4

I

T O K A T - T U R H A L - G Ü M Ü Ş T O P ( D A Z Y A ) K Ö Y Ü Z A V İ Y E V E D A R - Ü L H A D İ S S İ N R Ö L Ö V E P R O J E S İ 0 : 1 / 5 0 ılı m'ı ^1 ııilı" ^ V A l

-a-a k e s i t

M L i O M C 5 A l U K f c l t S \ R O L O V E P R O J E S I 0 : 1 / 5 0

5

a k e s i t

g i r i ş c e p h e s i

il

a

4

d o ğ u c e p h e

r

If

b-b k e s

YURDAKUL ân »•5 Ki fi

5 ^

R e s . 1 — Zaviye g i r i ş cephesi ( S a ğ t a r a f t a dar - ü l huff a z )

m

Res. 7 A v l u koinorlorindcn Uotay (zaviyi-)

5

9 0!

•

(/S

Y U R D A K U L . , 4 1. .t — J

r

y.

1

i

R e s . 10 — Z a v i y e e y v a n ı n d a n görünüiş.

'i!

fi

••f

54'

Y U R D A K U L •i V .

-mi

R e s . 14 Ç ö r t e n d e t a y ı (zaviye)

1)

1i.'ter

Y U R D A K U L

flit

Res. 22 — Türbe giriş kapısı ve hacet penceresi (iç kısımdan görünüş)

S'

R e s . 20 — A l i B a b a T ü r b e s i b a t ı cephe ( g c r ü n ü g )

ı-4 /:

' ııılim lull ılPli dlhıj?'"" *

Res. 24 — T ü r b e k ö ş e t r o m p l a r ı n d a n biri.