iNSAN BELLEGiNiN VE KENTiN ·
eELiRGiN
tiGELERiNi TANIMLAMAK: AYVALIK'TAKi
tiZNEL
VE NESNEL iSARET tiGELERi
. IEmine KQsEOGLU*
Deniz Erinsel ONDER**
· ~e?itli ralt5malarda i?aret ogelerinin fiziksel ve mimari ozelliklerine deginilmi?tir. Baz1 ralt?malar ise, i?aret ogelerinin bili?sel ve anlam
-sal yonlerind~n soz ederler. i?aret ogeleiinin elde edili?inde yontemsel ya da ontoloiik bir ikilik oldugu soylenebilir: oznel i?aret ogeleri ve nes-neli?aret ogeleri. Dahas1, i?Qret offelerini konumlarma gore s1mfland1ran ralt?malar olmakla birlikte, mekon dizimsel kurgu irindeki yerler-ine degyerler-inen rah?maya rastlanmam1?t1r. Dizimsel konum ozellikle tarihi ozelligi olan kentlerde onemlidir. i?aret ogeleri genellikle eski kentin
m~rkezinde (ya da biitiinle?ik alanlarda) yer a/Jr. Kent biiyiidiikre ve geni?ledikre, yeni merkezler ve i?aret ogeleri kazamr. Zaman irinde,
kentte ya$ayanlar ve kentte ya?ayanlarm perspektifleriy/e birlikte kentin i?aret ogeleri .de degi?ebilir. Bu durumda, bir obieyi i?aret ogesi yapan nedir? Mimari ozellikleri mi? Fonksiyonu mu? Bu baglamda, bu makaledeki a/an rah?mas1 iki a?amadan olu?maktad1r. ilk olarak, oznel i?aret ogelerini belirleme.k irin anket rah?mas1 yap1/m1?t1r. ikinci olarak da, Ayvahk'taki nesnel i?aret ogeleri, literatiirden saptanm1? olan kriterlere gore belirlenmi?tir. Sonunda, oznel ve nesnel i?aret ogeleri kar?1la?tmlm1? ve degerlendirilmi?tir. Sonurlar, en giirlii nesnel i?aret ogeSinin (DeniziriKafe), en giirlii oznel i?aret ogesi olmad1gm1; benzer ?ekilde en giirlii oznel i?aret ogesinin de (Saatli Camisi) en giirlii
nes-nel i?ar~t oge.si olmad1gm1 gostermi?tir. Boylece, nesnel ve oznel i?aret ogeleri arasmda bir ayri?t1rma oldugu soy/enebilir. Yine sonurlar,
i?a.ret ogesi olmada, mekonsal kurgu irindeki konumun onemli oldugunu, ancak tek ba?ma yeterli olmad1gm1 gostermi?tir. Bu rali?mada, ozel-likle sembolik oielozel-liklerin belirleyici oldugu saptanm1?t1r.
Anahtar Kelimeler: ~evresel Bili?, Belirgin Oge/er, i?aret Ogeleri, Alg1saf, Nesnel ..
DEFINING SALIENT ELEMETS OF HUMAN MEMORY AND CITY:SUBJECTIVE AND
OBJECTIVE
LANDMARKS
IN AYVALiK
.
The concept of environmental image elements was first proposed by Kevin Lynch. According tolynch, five elements are used in the process of forming a mental image of a city: paths, edges, districts, nodes, and landmarks (Lynch, 1960). Landmarks are obiects whose primary feature is uniqu~ness. 1f any landmark "has a clear form, clearly contrasts with its background, and has a crucial location, then it can be considered important (Lynch, 1960). Some of the well-known landmarks include the Egyptian pyramids or the Pisa Tower. However, landmarks can be local and small in size, such as a statue in a city square (Altman and Chemers, 1980).
This paper investigates the relationship between obiective landmarks, which have been determined by some standardised obiective criteria, and subiective landmarks, which· have been chosen by the local residents of Ayvalik. One of the obiective criteria for being a landmark is location (Raubal and Winter, 2002). To measure the location criterion obiectively, we use global integration values in this study.
Several studies have listed the recognisability of buildings. For example, Turkoglu conducted a survey in Istanbul in order to determine the landmarks (Turkoglu, 2002). In another study about Istanbul, the elements constituting the city image were determined using spatial maps and photographs (Onem and Kilincaslan, 2005). Erem and Erkman explored the landmarks affecting the legibility of holiday villages (frem and Erkman, 2003).
Ruth C Dalton and Sonit Bafna (2003) tested the redefi11i:b!! of spatial image elements in terms of space syntax parameters. They emphasized that axial maps can explain subiective visual image elements in an obiective manner. It is an important study in terms of
ing the relationships between singular image elements. However, the location of landmarks in terms of spatial configuration is not mentioned. Moreover, the study took the landmarks as three dimensional "physical elements" as Lynch did, and was only interested in the areas from which they can be seen. Landmarks were not evaluated from the user viewpoint; rather they .were analyzed rationally. A landmark is a concept related to the human mind, so it is inadequate to deal with them only with respect to their physical existence.
Appleyard carried out a significant study on the recall of buildings in Venezuela, Ciudad Guayana. He decided to narrow down his study at the level of one single building that people defined under animated circumstances and recalled (Appleyard, 196 9 }. Appleyard suggested four hypotheses about the reasons for one's recollection of a building or a place: A physical form that produces an image (Lynch, 1960); visibility while travelling in the city; an alternative location for personal activities; cultural role within the society (Appleyard, 196 9 }.
Ayvalik is situated on the western shore of Turkey, between the Gulfs of Dikili and Edremit, on the Aegean Sea (Aka, 1944). Throughout its history, the management system, economic conditions and the socio-cultural features of Ayvalik distinguished it from the other Anatolian towns. The large number of olive groves in the region rendered its people wealthy. Also, an academy was founded in Ayvalik in 1803 (Erim, 1948; Clagg, 1972). When the ethnic structure of Ayvalik in the nineteenth century is analyzed, it is seen that the ma;ority of its people were Greek. This was true until the Treaty of Lausanne was signed between Greece and the Turkish Republic in 1923, which caused in the Muslim communities living on nearby islands and in Greece to settle in Ayvalik. The structure of the town seems to become less organic, and takes the form of a grid pattern as it goes down the hills to the coast. Ayvalik has a geometric street structure in the southern part where the wealthy reside.
In June 2008, a survey was conducted in Ayvalik in which 120 questionnaires were distributed and 95 were returned by the participants. Of those returned, 33 were not fully answered, so 62 questionnaires were evaluated. Of those evaluated, 30.6 % were 21-35 years old and 35.5 % were 36-50 years old, 56.5 % of the participants were male, 50.0 % had a high school education, 41.9 % were college graduates, 32.3 % had lived in the area for 11-20 years, and 48.4 % had lived there for 21 years or longer.
In this study, we used Free Verbal Recall (Appleyard, 196 9 J to determine the salient buildings or places. Therefore, the open-ended question was posed in order to obtain the sub;ective landmarks in Ayvalik: "Write down the buildings or places that you remember and
I
or that you think are important in Ayvalik."Using Microsoft Office Excel software, the frequency of the noted buildings
I
places (ratings} wascomputed and is shown in a clustered row. The landmarks with the highest number of citations ( 13-22) make up the first segment. Table 3 shows that the Saatli Mosque received the highest rating (22 people}, the Tax/Duty Building received the second highest rating (18 people}, the Cinar/_ Mosque and Kiz Meslek High School received the third highest ratings (17 people}, and the Town Hall and Denizici Cafe received the fourth high -est rating (13 people}.
The second segment is made up of landmarks that were identified by 6 to 12 people. Within this segment,. we can see the Greek houses (9 people}, Is Bank (8 people}, Tansas Market (8 people},
Taksiyarhis Church (7 people}, and the Sabuncugil Plant (6 people} were referenced by a moderate number of people.
The third segment is made up of landmarks that were cited by fewer than five people. In this segment, the Hayrettin Pasa Mosque (4 people}, Head of the District (4 people}, Migros Market (4 people}, Marina (4 people}, liraat Bank (3 people}, Customs House (3 people}, Ayvalik High School (3 people}, Halk Bank (2 people}, Vural Bazaar (2 people}, YKM Store ( 2 people}, Yali Pension (2 people}, Harbour (1 person}, PTT (Communication} (1 person}, Police Station (1 person}, and the Cumhuriyet Primary School (1 person} were identified.
Santos-Delgado (2005) listed five features for landmarks:
*Social Landmarks: The places where people interact and socialize (e.g. mosques, parks, and schools}.
* Historical Landmarks: Places that have historical value or where an historic event occurred (e.g. monuments and cemeteries}.
*Symbolic Landmarks: Places that have a symbolic value (e.g. churches and mosques}.
*Economic Landmarks: Places that have an economic value (e.g. plants and harbours}. *Aesthetic Landmarks: places with aesthetic value.
Raubal and Winter (2002) listed three items for the salience of landmarks:
* Visual Salience: facade, form, and colour. * Semantic Salience: cultural and historical value. * Structural Salience: location.
Sorrows and Hirtle ( 1999) separated landmarks into three categories:
* Visual Landmarks: visually salient elements.
* Cognitive Landmarks: meaningful elements.
*Structural Landmarks: elements that are salient because of their location and placement within the greater spatial configuration.
Taking into account the landmark criteria described in these three studies, we identified six factors that can measure the potential for an element to become a landmark, and we named these criteria objective criteria:
* Social Value * Historical Value *Symbolic Value * Economic Value * Aesthetic Value * Locational Value
The locational value is important because the configuration of the layout not only affects the movement and circulation of people, but it also helps people to understand the relationship between spaces and to form an image of this relationship. There are several studies that emphasize the importance of spatial layout in human behaviour (Faria and Krofta, 2003; Hillier, 2003). To determine whether. the buildings supply the locational value criterion, we used the global integration values (Hillier and Hanson, 1984) on the axial map of Ayvalik. If any building was on an integrated line, it had a locational value.
It can be concluded that YKM Store and PTT (Communication) are-located in the most integrated area, whereas Hayrettin Posa Mosque is placed in the most segregated area.
* Denizici Cafe received the highest points and has all six objective criteria.
* Town Hall, Kiz Meslek High School, Tax/Duty Building, Sabuncugil Plant, Yali Pension,
* Customs House, Cumhuriyet Primary School, Ziraat Bank, and Head of the District all received five points.
* Saatli Mosque, Cinarli Mosque, Hayrettin Posa Mosque, Police Station, and Taksiyarhis Church each received four points. * Is Bank, Halk Bank, Vural Bazaar, YKM Store, Tansas Market, and Greek Houses received three points.
* Migros Market, Marina, and PTT (Communication) received two points. * Ayvalik High School only received 1 point.
Landmark is a vague concept. The content of the description of a landmark is relative because it is based on the viewpoint of the observer. Here, we aimed to distinguish the objective and subjective landmarks of the Ayvalik settlement. In such a division, it is difficult to determine which buildings/places can be potential objective landmarks. Therefore, the buildings/places that were noted in the answers of the participants were measured in the objective evaluation.
It is clear that many buildings that got high ratings from both people and high points in the objective evaluation were located in the integrated areas (e.g. Town Hall, Kiz Meslek High School, and Tax/Duty Building). Another interesting result is that YKM Store and PTT (Communication) that are located in the most integrated areas received lower ratings from people and lower points in the objective evaluation.
These results indicate that even though location in the spatial configuration is one of the crucial criteria for a building to become a landmark, it is not the sole criterion. In some cases, symbolic, aesthetic, and historical features may become more important in determining whether a building will become a salient element (Saatli Mosque in this study). The strongest objective landmark, Denizici Cafe, is not the strongest subjective landmark in this study. However, the strongest subjective landmark, the Saatli Mosque, is not the strongest objective landmark. It can thus be noted that the symbolic value (i.e. the religious aspect of Saatli Mosque) is an important saliency factor in Ayvalik.
Despite the fact that landmarks are difficult to define, it is certain that they have both subjective and objective aspects. Therefore, it is important to address both subjective and objective attributes when defining something as a landmark.
This paper provides a starting point to distinguish the objective and subjective image elements of the environment. The next step is to separate the spatial choices of the local people and the foreigners in Ayvalik. Furthermore, the relationship between spatial (e.g. buildings, places, and landscape elements) and non-spatial elements (e.g. traffic lights, statues, and plant chimneys) can be examined.
Keywords: Spatial Cognition, Salient Elements, Landmarks, Perceptual, Objective.
1.
Giri~Kentsel imaj ogeleri kavram1 ilk olarak Kevin Lynch'in 1960 yi4nda Boston, Jersey City ve Los Angeles kentlerinde uygulad1gi anketlerin sonrn;larma dayanan bir bilimsel ara§tlrmayla ortaya c;1kmi§tlr. Bu ara§tlrma, insanm yatay diizlemde bir c;evreyi betimlerken hangi kent elemanlanm kulland1gim ortaya koymayi amac;lar. Lynch'in c;ah§masmdan c;1kard1g1 sonuca gore, insan, bir §ehrin zihinsel imaj1m olu§tururken be§ ana bile§en kullamr: yollar, kenarlar, bolgeler, diigiim noktalan ve i§aret ogeleri (Lynch, 1960).
ingilizcede "landmark" olarak ifade edilen "i§aret ogesi" kavrailll, Tiirkc;e'ye c;ok <;e§itli §ekillerde c;evril-mi§tir. i§aret ogesi kavrammm,
• ~evre i§areti (Erem ve Erkman, 2003; Erem ve ~ener, 2008),
• ~evreye ili§kin belirgin i§aretler (Can ve Karaka§,
2005),
.i§aret (Chen, 2006; Giritlioglu, 1991),
• Nirengi noktas1 (Aliagaoglu, 2007; Tiirkoglu, 2002; Kuter, 2007),
• Odak noktas1 (Ytlmaz, 2004),
• Ozgiin belirleyiciler ( Oztiirk, 2004), • Vurgu noktalan (Erdonmez ve Aki, 2005),
gibi kullammlan bulunmaktadir.
Bu <;ali§mada "landmark" teriminin Tiirkc;e kar§ili-gi olarak, "i§aret ogesi" (Erkan, 2002; Erkan, 2006; Ye-nen vd., 2006) ifadesi kullanilim§tlr. Landmark, ic;erik itibariyle "c;evreyi tammada ve belli bir noktay1 tarif et-mede kullamlan bir oge" (Abu-Obeid, 1998) anlamma gehnektedir. Bir hedef noktay1 i§aret etmede kullamlan oge anlamma gelecek §ekilde, belirtilen ic;erigi dogru bic;imde yans1tan ve Tiirkc;e kelimelerden olu§an bir tamlama'olan, "i§aret ogesi ifadesi uygun bulunmu§tur.
i§aret ogelerinin (landmarks)' en belirgin ozellikle-(i fiziksel olarak e§sizlik; ic;erik olarak ise e§siz ya da unutuhnaz objeler ohnaland1r. i§aret ogeleri, eger net bir forma sahipse, arka plamyla z1thk olu§turuyorsa, mekansal konumlannda goze c;arpan bir ozellik varsa, kolayhkla tammlamr, onemli olarak nitelendirilir (Lynch, 1960). Herkes tarafmdan bilinen baz1 i§aret ogeleri, Mlsir piramitleri, Pizza Kulesi vb.dir. Fakat
i§a-ret ogeleri her zaman c;ok iyi tanmmaz. Genellikle bolge-sel ve kiic;iiktiir; bir kent meydamndaki heykel, bir adli-ye binas1 gibi. Hatta bu tek bir trafik I§1g1 ya da ayirt edi-lebilir bir depo (Lynch, 1960); konut olc;eginde ise, or-negin, bir antika saat, sevilen bir koltuk olabilir (Altman ve Chemers, 1980).
Lynch'in ara§tirmas1, insanm bir kenti betimlerken kulland1gi be§ temel bile§eni belirlemi§, ancak be§ temel bile§enden biri olan i§aret ogelerinin ozelliklerini tam olarak belirtmemi§tir. insanlar bir binayi/objeyi neden i§aret ogesi olarak sec;erler? Ya da bir bina neden tan1-mr? Bu tiir sorular hem insan zihnini anlamada, hem de tasarlanan binalarm insan zihnindeki yerini belirlemede cevaplanmas1 gereken onemli sorulardir.
Bu <;ali§ma, baz1 nesnel kriterlere gore belirlenmh nesnel i§aret ogeleriyle Ayvalik'ta ya§ayanlar tarafmdar. se<;ilmi§ oznel i§aret ogeleri arasmdaki ili§kiyi incelemi
yi amac;lar.
Nesnel kriterlerden bir tanesi konumdur (Raubal .'t' Winter, 2002). Konuma ili§kin kriteri nesnel bi<;imde
ol-c;ebihnek i<;in bu c;ah§mada global biitiinle§me degerleri kullamlilll§tlr .
2. Belirgin
~evresel Bile~enlerOlarak
i~aretOgeleri
~e§itli bilimsel ara§tirmalarda, binalann tanmabilirli-gine ili§kin biltakim nedenler siralanm1§, baz1 sonuc;lara ula§ilim§tlr. Bu <;ali§malardan baz1lan, binalarm tanma-bilirligini sembolizmle ili§kilendirmi§tir (Ba§kaya,
2001). Ba§ka bir <;ali§111ada, istanbul'daki i§aret ogeleri-ni belirlemek amac1yla kullamctlarla anket yap1lilll§, an-cak bulunan sonuc;lar kentsel mekanm kurgusuyla ili§ki-lendirilmemi§tir (Tiirkoglu, 2002). istanbul ile ilgili bir c;ah§mada, Halie; bolgesindeki kentsel kimligi olu§turan bile§enler, mekansal harita ve fotograflar iizerinden be-lirlenmeye c;ah§ilim§tlr ( bnem ve Kilinc;aslan, 2005).
Di-ger bir <;ali§mada, tatil koylerinin okunabilirligine etki eden i§aret ogeleri incelenmi§, i§aret ogesi sec;iminde et-kili olan faktorler Sll'alanffil§, ancak gerc;ekle§tirilen an-ket <;ali§mas1 yalmzca i§aret ogelerinin neler oldugunun belirlenmesine yonelik ohnu§tur (Erem ve Erkman,
2003).
Ruth Conroy Dalton ve Sonit Bafna'mn (2003) ger-c;ekle§tirdikleri bir c;ah§ma, Kevin Lynch'in ortaya
gu mekansal imaj ogelerinin mekan dizimi ac;1smdan ye-niden tammlanabilirligi ile ilgilidir. Bu c;alt§mada, Kevin Lynch'in kentsel imaj ogelerini belirlemek ic;in olu§tur -dugu teoriyle mekan dizimi teorisindeki birbirlerine kar§illk gelebilecek kavram ve terimler ac;1klanmt§tlr. Aynca, Lynch'in kulland1g1 ziliinsel haritalar sonucunda bulunan be§ imaj ogesi ile bir kentin dizimsel haritas1 arasmdaki uyum belirlenmi§tir.
Sonuc; ve yorumlar tic; ba§ltk_altmda ele altnmt§tlr. ilk boltimde, eksenel haritalann (axial maps) oznel ni-telikte olan gorsel imaj ogelerini nesnel bir bic;imde ac;1klariabildigi ifade edilmektedir. Lynch, ise gorsel imaj ogelerini belirlemek ic;in kullamctlara baz1 sorular yo-neltmi§tir. Bu yontem, ogeleri belirler, ancak onlar ara-smdaki ili§kileri ortaya koyamaz. Eksenel haritalar kul-lamlarak bu ili§ki ac;1klanabilir; yine de, Dalton ve Baf-na'mn c;alt§mas1, eksenel haritalarm bu ili§kiyi nastl ac;1klad1gmi aillamak ic;in yeterli olamamaktadtr. Yazar-lar, be§ bile§eni, birbirleriyle ve mekansal yap1yla ili§ki-lerini esas alarak tammlama yoluna gitmi§ler; i§aret ogelerinin dizimsel teorideki kar§1ltg1m Lynch'in <;alt§ -masm1 izleyerek, gortilebilir alamn (isovists) olc;timtiyle ili§kilendirmi§lerdir. Lynch'in c;alt§masmda one si.irdtigu ve bag1ms1z olarak inceledigi bile§eiller arasmda mekan dizimini kullanmak yoluyla ili§ki kurmu§lar; aym za-manda c;alt§mayi Boston'da gerc;ekle§tirerek bir aillam-da Lynch'in c;alt§mas1mn saglamas1m yapmt§lardtr.
Shokouhi'nin ara§tlrmas1 (2003), iki ad1mdan olu§-maktad1r. Birinci ad1mda, Sheffield Ring Road, Saltaire Village ve Runcorn Newtown yerle§imlerinden hangisi-nin en okunabilir oldugu imaj haritalan yardlffilyla ol-c;tilmti§tlir. ikinci ad1mda ise, bir yerle§imi digerlerin-den daha okunabilir yapan degi§kenlerin neler olabile -cegi ara§tlrtlmt§; yol kurgusu (pathway configuration), onemli mekansal bile§eillerin konumu (location of sig-nificant spatial elements) ve belirgin ogelerin stirekliligi (continuity of salient elements) analiz edilmi§tir. ~alt§ mada, mekansal bile§eillerin konumunun kentteki aks-larmm hattrlanmasmda ve kentin "grup imaj"mm ku-rulmasmda etkisi olup olmad1g1 olc;tilmek istenmi§; tic; kentte onemli mekansal bile§eiller sec;ilmi§tir. Sec;im,
Appleyard'm olc;egi (1969) dikkate altnarak gerc;ekle§-tirilmi§tir. Gortilebilir alan (isovist) haritalan kullamla-rak soz konusu onemli mekansal bile§eillerin gorillebi-lirlik alanlan saptanmt§tlr. Bu haritalara baktlarak han-gi caddelerden mekansal bile§eillerin gortilebildihan-gi be-lirlenmi§tir (Shokouhi, 2003).
Appleyard ( 1969), binalann hattrlantrltgt tizerine yaptigi c;alt§mada Venezuela, Ciudad Guayana kentinde 30,000 ki§i arasmda uygulad1gi anketle halkm kenti, arazi kullammt ac;1smdan mt (fiziksel formlar ve mekan-lar), ekonomik ve politik yap1 olarak mt, sosyal orlintli olarak mt, ki§isel aktiviteler ve davram§iar ic;in bir yer -le§im olarak mt, duyusal bir c;evre olarak mt (gorlintli-ler, ses(gorlintli-ler, renkler ve dokular) gormekte olduklanm an -lamayi hedeflemi§tir. ~alt§masm1 insaillann cailland1rtl-mt§ §artlar altmda tammlad1klan ve hattrlad1klan bina -lar dtizeyinde tutmu§, 320 ki§iyle c;alt§masm1 gerc;ekle§ -tirmi§tir.
Oc; tip soru sormu§tur:
, Serbest sozel hattrlama: ~evrenizde en iyi hattrladtgi-mz noktalar ve yerler hangileridir? (122 bile§en saytl-mt§)
, Serbest harita hattrlama: Az once bahsettiginiz nokta -lar ve yerleri gosteren bir harita c;iziniz. Daha sonra ak-ltmza gelen ba§ka onemli ozellikleri de ekleyiniz. (188
bile§en saytlmt§)
, Serbest gezinti hattrlama: ~elik fabrikas1yla San Felix arasmdaki yolu, gortinti§ten, yonlerdeki degi§imlerden, manzaradan ve tlim onemli ve ilginc; kentsel ozellikler-den (gezinti boyunca gordtiguntiz) bahsederek tarif edi-niz. (104 bile§en saytlmt§)
Appleyard, ki§inin bir binayi ya da yeri hattrlama neden-leri tizerine 4 varsayimda bulunmu§tur:
, Fiziksel formun ayncaltgi, imaj olu§turabilme (Lynch,
1960},
, Kent ic;inde yolculuk ederken gortilebilir olma ozel -ligi,
, Ki§isel aktiviteler ic;in bir yer olabilme rolti,
, Toplum ic;in ktiltlirel rolti hakkmda yapt1gi c;1kanmlar (Appleyard, 1969).
*Donald Appleyard, 1969 yilmda yay1mlad1g1 "Why Buildings Are Known: A Predictive Tool for Architects and Planners' isimli makalesinde binalarm tamnabilirlifjinin hangi iizelliklere baglt aldugunu
kullanmlarla yapt1fj1 anket sonucunda elde effifji bilgileri tablalaitirmak yoluyla sunmuitur.
Yazar Gli4;;1li Yanlar Zay1f Yanlar Ara§t1rma tliru • insan odakll • Anlam 1 6l9memesi Niceliksel
* Genellenebilir sonu9lar • ii?aret ogeleri Niteliksel
Lynch detayland 1 r1 Imam Ii?
* Yaln1zca olumlu ozelliklere vurgu yapmak
* Farkli sosyal sin1flardan * Tek bina 6l9eginde analiz Niceliksel Appleyard insanlarla gorOi?me * Kullanic1dan bag1ms1z Niteliksel
• Hatlrlanan binalarin detayli degerlendirmenin olmamas1 analizi
• Dizimsel yakla§1m * insan odakh analiz yok Niceliksel Dalton & Bafna • Gorulebilir olanin objektif analizi
Tablo 1: Lynch, Appleyard ve Dalton ve Balna'nm ~al1jmalormdan iizet.
Bu c;ah§malarda, i§aret ogelerinin yap1sal ozelikleri ele almsa da, mekansal dizim ic;indeki yerleri irdelen-memi§tir. i§aret ogelerinin kent parc;as1 ic;inde 'biittinle-§ik alanlarda illl, ayn§1k alanlarda ill1 yogunla§tlgim be-lirleyerek i§aret ogesi tamilllna yeni bir degi§ken eklen-mi§ ve aym zamanda kentsel mekamn karakterine ili§-kin nesnel bilgi de saglanm1§tlr.
3. Alan ~ah~mas1 Ayvahk
Ayvahk, Tiirkiye'nin batl kiyismda, Dikili ve Edremit arasmda yer almaktadir.
Tarih boyunca, yonetim sistemi, ekonomik ko§ullar ve sosyo-kiilttirel ozellikler ac;1smdan, Ayvahk diger Ana-dolu kentlerine gore her zaman ayncahkh bir konumda yer alilll§tlr. Zeytin iiretimi halkm varhkh olmas1m sag-lailll§tlr. ilk akademi yine 1803 yihnda Ayvahk'ta kurul-mu§tur (Erim, 1948; Clogg, 1972).
19. yy Ayvahk etnik yap1s1 analiz edildiginde, niifu-sun c;ogunlugunu Rumlarm olu§turdugu goriilmektedir. Bu durum, 1923 yihnda Yunanistan ve Tiirkiye arasmda Lozan Antla§mas1'n111 imzalam§ma kadar devam etmi§-tir. Bu anla§mayla birlikte, Girit'te ve c;evre adalarda ya-§ayan Miisliiman halk Ayvahk'a yerle§mi§tir.
Kentin yap1s1, tepeden kiyiya dogru ilerledikc;e 1zga-ra plana dogru donmektedir. Kent, varhkh ailelerin ya-§ad1g1 giiney boliimiinde geometrik sokak yap1sma sa-hiptir.
Ayvahk, i§aret ogesi olarak nitelendirilebilecek c;ok sayida objeye sahip bir kenttir. Soz konusu objeler, bel-li ozelbel-likleriyle on plana c;1kmaktadir. Bu objeler,
ozel-likle tarihi beige niteliginde olmalan, merkezde
konum-lanmalan ya da s1khkla kullamhr olmalanyla dikkat c;ekmektedir.
Bu objelerin c;ogunlugu, Ayvahk kenti ic;in bir kinl-.ma noktas1 olan niifus miibadelesi oncesine aittir. Miibadele ile beraber Ayvahk'm etnik yap1S1 degi§iklige ugrailll§; yeni yerle§enler kente ba§ka objeler ekleyerek kentin degi§imine katkida bulunmu§lardir. Bu baglam-da, Ayvahk'm mekansal ve sosyal degi§iminin i§aret ogelerinin tamilllna olan yans1malan onemlidir.
Figiir 1. Ayvahk'm mekansal dokusu.
Kat1hmcilar
Haziran 2008'de Ayvahk'ta bir anket ~ah§mas1 yiirii-tiilmi.i§tiir. 120 adet anket kagidt dag1ttlmt§, bunlann 95 adeti geri donmi.i§tiir. Geri donenler arasmda 33 adet anket eksik dolduruldugu i~in iptal edilmi§, 62 adet an-ket degerlendirmeye ahnmt§ttr.
Katillmctlarm % 30.6's1 21-35 ya§ arasmda, %35.5'i 36-50 ya§ arasmdadtr. %56.5'i erkektir. %50.0'1 lise mezunu iken, %41.9'u i.iniversite mezunudur. %32.3'ii 11-20 ytldtr, %48. 4'i.i 21 ytldan uzun bir siiredir Ayva-hk'ta ya§amaktadtr. F % 15-20 14 22,6 21-35 19 30,6 Ya~ 36-50 22 35,5 51-60 4 6,5 61-uzeri 3 4,8 Toplam 62 100 Kadin 27 43,5 Cinsiyet Erkek 35 56,5 Toplam 62 100 ilkokul 5 8, 1 Egitim Lise 31 50,0 Oniversite-uzeri 26 41,9 Toplam 62 100 1-3 y1I 8 12,9 Ayvalik'ta 4-10y1I 4 6,5
ya~ama 11-20 y1I 20 32,3
suresi 21-uzeri 30 48,4
Toplam 62 100
Tablo 2. Kafll1mcilar
Oznel
i~aretOgelerinin Saptanmas1
Yontem
Bu ~ah§mada, Appleyard'm (1969) "Serbest Sozel Hattrlama" sorusu kullantlmt§; dolayis1yla, oznel i§aret ogelerini belirlemek iizere katthmctlara a§agtdaki soru sorulmu§tur:
"Ayvahk'ta onemli buldugunuz ve /veya akhruza ge-len yap1lan yaz1ruz."
Bulgular
Katilimctlar tarafmdan listelenen yaptlann s1khklan ( oylar), Microsoft Office Excel programi kullantlarak saytlmt§ ve dokiimii yaptlmt§ttr.
En ~ok attfta bulunulan i§aret ogeleri birinci grubu olu§turur (13-22 ki§inin attf yapttg1). Tablo, Saatli Cami -si'nin 22 ki§i ile en yiiksek oyu ald1giru gostermektedir. Vergi Dairesi (18 ki§i), ~marh Calnisi (17 ki§i), Ktz Meslek Lisesi (17 ki§i), Belediye Binas1 (13 ki§i) ve De-nizi~i Kafe (13 ki§i) onu takip etmektedir.
ikinci grubu, 6 ila 12 ki§inin attfta bulundugu i§aret ogeleri olu§turur. Bu grupta, Rum evleri (9 ki§i), i§ Bankasi (8 ki§i), Tansa§ Market (8 ki§i), Taksiyarhis Ki-lisesi (7 ki§i) ve Sabuncugil Fabrikas1 (6 ki§i) yer ahru§-tlr.
D~iincii gruptaki i§aret ogelerini 5 ve daha az sayida ki§i not etmi§tir. Bu grupta, Hayrettin Pa§a Catnisi ( 4
ki-25 • Belediye Binas1 13 IJ? Bankasi o Halk Bankasi o Ziraat Bankasi 20 o Kaymakamhk o Saatli Camisi • <;tnarh Camisi • Hayrettin Pa~a Camisi 15 oVural Pasaj1 auman o K1z Meslek Lisesi • Tansa~ Market rn a Vergi Oairesi • Migros Markel o Deniziyi Kafe • Sabuncugil Fabrikas1 5 EIYKM DPTT o Polis Karakolu o Taksiyarhis Kilisesi
_;a,,.u._a..-C..L.I.jc.L.L..L.4'""'"''-4'--""'-'-'+'-'-'"-'+ O a Yah Pansiy<_>n
Tablo 3. Oznel i~arel Ogeleri
46 ARKiTEKT EYLUL-EKiM 201 l SAYl:524
DGilmrtik o Ayvahk Usesi a Marina o Cumhuriyet Ukoku!u DRum E\4eri
§i), Kaymakamhk ( 4 ki§i), Migros Market ( 4 ki§i), Ma-rina ( 4 ki§i), Ziraat Bankasi (3 ki§i), Gtimrtik Binasi (3 ki§i), Ayvahk Lisesi 13 ki§i), Halk Bankasi (2 ki§i), Vu
-ral Pasaji (2 ki§i), YKM (2 ki§i), Yah Pansiyon (2 ki§i), Liman ( 1 ki§i), PTT ( 1 ki§i), Polis Karakolu ( 1 ki§i) ve Cumhuriyet ilkokulu (1 ki§i) bulunmaktadir.
Nesnel
i~aret Ogelerinin Saptanmas1Yiintem
Steck ve Mallot isimli yazarlar 9ah§malannda, i§aret ogelerini lokal ve global olmak tizere ikiye ayirilll§lar. Global i§aret ogeleri, uzaktan gortilebilen ve gozlemci hareket ettik9e kaybolmayan global referans ogeleridir.
Lokal i§aret ogeleri, 9ok yakm mesafelerden gortilebilir-ler (Steck ve Mallot, 2000).
Bu 9ah§mada, bu smillandirma kullanilmayacaktir, 9tinkti anket sorusunu cevaplandiran katilimctlar uzun yillardir Ayvahk'ta ya§amaktadirlar. Dolayisiyla, bu 9ah§-mada, bir yapi sirf belli bir mesafeden gortilebilir
oldu-gu
i9in i§aret ogesi olamaz; katilimctlar i9in 0 yapmm ge9ici bir referans noktasi olmaktan daha fazla anlaffil olmasi olasidir.Santos-Delgado (2005), Davao City'deki i§aret oge
-lerini incelemi§tir. Bunlar:
• Sosyal: insanlarm bir araya geldikleri ve etkile
-§imde bulunduklan yerler ( cami, katedral, park, bele-diye binasi, okullar)
• Tarihsel: Tarihi degeri olan ve tarihsel olaylann ger9ekle§tigi yerler (amtlar, mezarhklar, onemli ki§ile-rin evleri)
• Sembolik: Sembolik deger ta§iyan yerler (kated
-ral, Japonlarm varhgim hatirlatan bir amt)
• Ekonomik: Ekonomik deger ta§iyan yerler (fabri
-kalar, limanlar, oteller, ofis binalan, ah§veri§ merkezle-ri)
• Estetik: Estetik deger ta§iyan, estetik ozellikleri nedeniyle ayirt edilebilen yerler (bir hastane, bir banka, bir otel binasi) (Santos-Delgado, 2005).
Raubal ve Winter (2002), i§aret ogelerini ozellikle-rine gore §U §ekilde smillandirilll§lardir:
• Gorse! 9ekicilik: Cephe, §ekil, renk ve gortilebilir-liktir.
• Semantik 9ekicilik: Ktilttirel ve tarihsel onemdir. • Yapisal 9ekicilik: Konum, dtigum noktalan, simr-lardir (Raubal ve Winter, 2002).
Sorrows ve Hittle de (1999) yine i§aret ogelerini ozellikleri bakiffilndan ti9e ayirffil§tlr:
• Gorsel i§aret ogeleri: Gorsel ozelliklerinden dolayi i§aret ogesi olmu§ nesnedir. Arka planla zithk, gorsel ka-rakteristikler bir nesneyi i§aret ogesi yapabilir.
• Bili§sel i§aret ogeleri: Anlam ytiklti nesnelerdir. Bir yurttaki mtidtirtin odasi fiziksel olarak diger odalardan farkh olmasa da, stattideki farklilik nedeniyle bir i§aret ogesi olabilir.
• Yapisal i§aret ogeleri: Mekan kurgusu i9indeki ko-numu onemlidir (Sorrows ve Hirtle, 1999).
i~aret Ogeleri Steck ve Mallat global lokal
sosyal tarihi Santos-Delgado sembolik ekonomik estetik gorsel 9ekicilik Raubal ve Winter semantik 9ekicilik
yap1sal 9ekicilik gorsel
Sorrows ve Hirtle bili~sel
1vap1sal
Tablo 4. Steck & Mallo!, Santos-Delgado, Raubal & Winier and Sorrom & Hirtle'nin ijzeti.
U9 9ah§mada tanlilllanan kriterleri dikkate alarak, bir yapmm i§aret ogesi olma potansiyelini ol9mek tizere alti faktor belirlenmi§tir ve bu faktorlere nesnel kriterler denilmi§tit': I. Sosyal Deger 2. Tarihi Deger 3. Sembolik Deger 4. Ekonomik Deger 5. Estetik Deger 6. Konum Degeri
Konum degeri onemlidir, 9tinkti plan kurgusu sadece hareketi ve insan sirktilasyonunu etkilemez, aym zaman-da mekanlar arasmzaman-daki ili§kiyi anlamaya ve bu ili§kinin bir imgesini olu§turmaya da yardimci olur. insan davra-lll§mda mekansal kurgunun onemini vurgulayan pek 9ok
Figiir 2. Ayval1k'm dizimsel analizi.
<;alt§ma bulunmaktadJ.r (Faria ve Krafta, 2003; Hillier, 2003).
Bir yapimn konum kriterini kar§ilayip kar§ilamadi-gim belirlemek i<;in, bu <;alt§mada, global biitiinle§me degerleri. (Hillier ve Hanson, 1984) kullantlmi§tlr. Eger bir yapi biitiinle§ik b!r alanda yer altyorsa konum dege-ri var demektir.
Global biitiinle§me degerleri, kentin plammn dizim-sel (syntactic) analizi sonucunda oitaya 9kan sayisal degerlerdir (Hillier ve Hanson, 1984). Bilgisayar prog-rainlan kullamlarak yaptlan dizimsel analiz sonucunda biitiinle§ik degerleri. haritada renklerle ifade edilmi§ olur. Klrilllzi renkli alanlar en biitiinle§ik bolgeleri anla-tirken, ayn§ik alanlar mavi renkle ifade edilir.
YKM ve PTI, en biitiinle§ik alanlarda yer altrken, Hayrettin Pa§a Camisi en ayn§ik alanda konuinlanilll§tlr.
Alti nesnel kriter a<_;lSlndan elde edilen sonu<_;lara bakildigm da;
• Denizi<;i Kafe alti nesnel ki·iterin hepsine sahip tek yapidir.
• Belediye Binasi, .KJ.z Meslek Lisesi, Vergi Dairesi, Sabuncugil Fabrikasi, Yalt Pansiyon, Giimriik, Cumhmi-yet llkokulu, Ziraat Bankasi ve Kaymakamhk be§ puan alilll§tlr.
48 A R K i TE K T E YL LI L · E K i M 2 0 l l S A Y I : 5 2 4
Yap1 Sokak/Cadde Butiinle~me
Degeri
Saatli Camisi GOmrOk 0.86
Taksiyarhis Kilisesi 9. Cadde ile 0.70 Marei;;al c;:akmak
Caddesi'nin. kesii;;iminde
c;:marl1 Camisi Yeni Hamam 0.79
Sabuncugil Fabrikas1 Atatork 1.04
Polis Karakolu Atatork 0.95
Migros Market Atatork 0.73
Ayvalik Lisesi Atatork 0.67
Cumhuriyet llkokulu 13.Cadde 1.01
Hayrettin Pai;;a Camisi $afak 0.64
Vergi Dairesi Atatork 1.02
K1z Meslek Lisesi Atatork 1.07
Gi.lmri.lk Bal1khane 0.93
Kaymakamlik Atatork 1.07
Tansai;; Market Atatork 1.04
PTT AtatOrk 1.08
Marina Atatork 0.73
Yali Pansiyon Atatork 1.00
Denizi9i Kafe Belediye 0.95
Belediye binas1 Belediye 0.95
Ziraat Bankasi Atatork 1.05
Ii;; Bankasi Atatork C. - 1.05
Cumhuriyet Meydani
Halk Bankasi Atatork C.
-Cumhuriyet 0.95
Meydani
Vural Pasaj1 Atatork C.
-Cumhuriyet 0.95
Meydani
YKM Atatork 1.05
Tablo 5. Biitiinle~me Degerleri.
• Saatli Camisi, ~marh Camisi, Hayrettin Pa§a Cami-si, Polis Karakolu ve Taksiyarhis Kilisesi dort puan al-illl§tlr .
• i§ Bankasi, Halk Bankasi, Vural Pasaji, YKM, Tan-Sa§ Market ve Rum evleti ii<; puan alilll§tlr.
• Migros Market, Marina ve PTI iki puan alilll§tlr. • Ayvaltk Lisesi sadece bir puan alilll§tlr.
Oznel ve Nesnel
i~aretOgelerinin Degerlendirilmesi
Denizi<;i Kafe, tiim nesnel kriterleri kar§ilasa da, yal-mzca 13 ki§i bu yapiyi not etmi§tir. Tam tersine, Saatli Camisi do rt· nesnel kriteri kar§ilailll§ olmasma ragmen 2 2 ki§i ile en yiiksek oyu alilll§tlr.
Nesnel kriterler a<;ismdan be§ puan almi§ olan Bele-diye Binas1, .KJ.z Meslek Lisesi ve Vergi Dairesi, aym za-manda katillmctlardan da yiiksek oy alilll§lardir
(sira-Ki i Belediye Binas1 13 I~ Bankasi 8· Halk Bankasi 2 3 Ilk 4 22 k marl! Camisi 17
IHayrettin Pa~a Camisi
lvural Pasaj1 4 2 1z Meslek Lisesi 17 8 I !Vergi Dairesi 18 IMigros Market 4 loenizi i Kafe 13 Sabuncugil Fabrikas1 6 iYKM 2 JPolis Karakolu ITaksiyarhis Kilisesi 7 I jYal1 Pansiyon lrnimrOk 3 IAyvalik Lisesi 3
I
Marina 4 IICumhuriyet llkokulu
!Rum Evleri 9
Tabla 6. Nesnel ijarel Ogeleri.
Tabla 7. Nesnel ijarel Ogeleri. s1yla 13, 17 ve 18 ki§i).
Saatli Camisi ve ~marh Camisi nesnel kriterler ar;1-s111dan dort puan alnu§lar ve·katillmcilardan en yiiksek oylan alnu§lardrr (s1ras1yla 22 ve 17 ki§i).
i§ Bankasi, Rum evleri ve Tansa§ Market nesnel kri-terler ar;1smdan ii<; puana sahipken, katllimcilann ver-dikleri cevaplar ar;1smdan ise gorece yiiksek oy
al.nu§-Toplam Puan
I Gl Toplam Puan I
lardir (siras1yla 8,9 ve 8 ki§i). 5 3 3 5 5 4 4 4 3 5 3 5 2 6 5 3 2 4 4 5 5 2 5 3
Migros Market ve Marina, iki nesnel kriteri kar§ila§-makta oldugu halde katllimcilardan gorece yiiksek oy alnu§lardlf ( 4 ki§i) .
Son olarak, Ayvahk Lisesi yalmzca bir nesnel kriteri kar§ilamaktadir ve 3 ki§i ile gorece yiiksek bir oy alnu§-tlr.
Figiir 3. Sol: Dizimsel Analiz ve Oznel i~aret Ogeleri; Sag: Dizimsel Analiz ve Nesnel i~aret Ogeleri
4.
Sonu~lari§aret ogesi taruIIll ~ok da belirgin olmayan bir
kav-ramdir; tamrrurun i~erigi gorecelidir, ~tinkti
gozlemci-nin bakI§ a~1smdan etkilenir. Literattirde i§aret
ogele-riyle ilgili yeterli ~ah§ma olmad1g1 gozlenmi§tir. Bu
bag-lamda, ~ah§mada, Ayvahk'taki oznel ve nesnel i§aret
ogeleri ayn§tinlmaya ~ah§IlmI§tir.
Boyle bir aynmda, hangi binalann I yaptlann
potan-siyel i§aret ogeleri olabilecegini saptamak olduk~a
zor-dur. Bu nedenle, anket ~ah§masma kattlan ki§ilerin
i§a-ret ettigi yaptlar tizerinden nesnel degerlendirme yapil-illl§tir.
Yap1lan konumsal deger a~1smdan puanlarken
kri-ter olarak btittinle§me degerleri kullamlmI§tir. ~tinkti
btittinle§ik alanlarda yer alan yaptlar daha kolay ula§Ila-bilir ve daha s1k kullantlan yaptlar olarak ongortilmti§ ve konumsal degere sahip olduklan varsayilmI§tir.
Katihmcilardan ytiksek oy alan ve nesnel kriterlerin
~ogunu kar§Ilayan yaptlarm ~ogunun btittinle§ik
alan-larda yer aldigi gortilmti§ttir (ornegin, Belediye Binas1, Klz Meslek Lisesi ve Vergi Dairesi). YKM ve PTT binala-nnm en btittinle§ik alanlarda yer almalanna ragmen
hem dti§tik oy almalan, hem de nesnel
degerlendirme-de az puan alilll§ olmalan dikkati ~eken ba§ka bir
so-nu~ olmu§tur.
Sonu~lar, bir binamn i§aret ogesi olmasmda,
me-SO A R K i TE K T E YL LI L - E K i M 2 0 1 1 S A Y I : 5 2 4
kansal kurgu i~indeki konumun bnemli oldugunu,
an-cak tek ba§ma yeterli olmad1gim gostermi§tir. Baz1
du-rmnlarda, sembolik, estetik ve tarihi ozellikler daha
et-kili olabilmektedir (Bu ~ah§mada Saatli Camisi ornegi) ..
Bu ~ah§mada, en gti~lti nesnel i§aret ogesi olan
De-nizi~i Kafe'nin en gti~lti oznel i§aret ogesi olmad1g1
go-rtilmti§ttir. Bununla beraber, en gti~lti oznel i§aret ogesi
olan Saatli Camisi, en gti~lti nesnel i§aret ogesi
olama-illl§tlr. Bu alan ~ah§masmda, sembolik degerin
binala-rm hat1rlanmasma etki eden onemli bir ozellik oldugu soylenebilir.
Tanlilllanmalan zor olsa da, i§aret ogelerinin hem
oznel, hem de nesnel yonlere sahip oldugu a~1kt1f. Bu
ytizden, bir yap1yi i§aret ogesi ol~rak tanlilllarken hem
oznel, hem de nesnel ozelliklerine deginmek gerekir.
~ah§ma, ~evrenin imaj ogelerinden biri olan i§aret
ogelerini oznel ve nesnel olarak ayn§tlrmada bir
ba§lan-g1~ noktas1 olu§turmaktadir. Bundan sonraki ~ah§ma
larda, yerel halkin tercihleri ile turistlerin tercihleri kar-§lla§tlrtlabilir ya da mekansal ogelerle (binalar, yerler, peyzaj ogeleri) mekansal olmayan ogeler (trafik l§lkla-n, heykeller, bacalar) arasmdaki ili§ki irdelenebilir.
* Ara~llrma Gorevlisi, Y1ld1z Teknik Universitesi, Mimarhk Fakiiltesi
** Prof. Dr., Yild1z Teknik Universitesi, Mimarhk Fakiiltesi
Geli~: Agustos 2009
KAYNAKLAR
Abu-Obeid, N. 1998, "Abstract and Scenographic Imagery: The Effect of Environmental Form on Woyfinding", Journal of Environmental Psychology, 18, 159-173.
Aka, D. 1944, Ayvohk iktisodi Cogralyas1, Ulkii Matbaas1.
Aliagaoglu, A. 2007, "Davram1sal Cografyaya Bir iirnek: Ogrenci Merkezli Bahke-sir ~ehir imaj1", F1rat Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 17, Soy1: 1, s. 17-44, Eloz1g.
Altman, I. ve Chemers, M. 19BO, Culture and Environment, California: Wadsworth, Inc.
Appleyard, D. 1969, "Why Buildings Are Known: A Predictive Tool for Architects and Planners", Environment and Behavior, 1 :2, s.131.
Can H. ve Karaka~, S. 2005, "Bili1sel Siire1lerde Alzheimer Tipi Demanso Bogh Degi1iklikler", Klinik Psikiyatri, B:37-47.
Clogg, R. 1972, "The Account of the Academy of Ayvohk-Kdonies, 1818-19", Revue des Edutes Sud-Est Europiennes, Bucarest.
Dalton, R.C. ve Balna, S. 2003, "The Syntactical Image of The City: A Reciprocal Definition of Spatial Elements and Spatial
Syntaxes", 4th International Space Syntax Symposium, Londra. de Faria, A. P. N. ve Krofta, R. 2003, "Representing Urban
Cognitive Structure Through Spotiol Differentiation", 4th International Space Syntax Symposium, Londra.
Erdiinmez, E. ve Aki, A. 2005, "A11k Kamusal Kent Mekonlanmn Toplum ili1kile -rindeki Etkileri", Megaron, YTU Mim. Fok. e-Dergisi, Cilt 1, Say11, s.67-98. Erem, 0. ve Erkman, U. 2003, "Tatil Koylerinin Okunobilirliginde fevre i1aretleri -nin Rolii"; itudergisi/A 2-1, s. 51-59.
Erem, 0. ve $ener, E. G. 2008, "Complexity Versus Sustainability in Urban Space: The'Case of Taksim Square", istanbul, ITU AIZ, Vol: 5, No: 1, s. 54-73.
Erim, H. 1948, Ayvohk Tarihi, Giiney Matbaoc1hk ve Gazetecilik.
Erkan, N. 2002, Kastamonu iirneginde Anadolu Kenti imaj Ogeleri ve Degi?im Sii-reci, Doktora Tezi, Y1ld1z Teknik Universitesi, Fen Bilimleri Enstitiisii, ~ehir ve Bolge Plonlamo Boliimii, istonbul.
Erkan, N. 2006, "Geli1me Konut Alonlormda -Kentsel imaj Baglammdo-Kimlik So -runlan", Mimar.ist Dergisi, Say1: 19.
Giritlioglu, C. 1991, ~ehirsel Mekon Ogeleri ve Tasonm1, iTO, istanbul. Hillier, B. ve Hanson, J. 1984, The Social Logic of Space, Cambridge University Press, Cambridge.
Hillier, B. 2003, "The Architectures of Seeing and Going: Or, Are
Cities Shaped·by Bodies or Minds? And Is There a Syntax of Spatial Cognition?" 4th In-ternational Space Syntax Symposium, Londra.
Kuter, N. 2007, "Kentsel Estetik ve fankm iirnegi", Kastomonu Universitesi, Orman Fokiiltesi Dergisi, Cilt:7, No: 1.
Lynch, K. 1960, The lmoge of the City, MIT Press, Cambridge.
Onem, A. Buket ve K1hn!aslan, i. 2005, "Hali1 Bolgesinde fevre Alg1lama ve Kentsel Kimlik", itudergisi/A, 4-1, s.115-125.
Ozen, A. 2006, "Mimari Sano! Ger1eklik Ortomlarmda Alg1 Psikolojisi", Akodemik Bi-li1im ve Bilgi Teknolojileri IV Konferans1, Denizli.
Oztiirk, B. 2004, Kentsel Apk ve Ye1il Alan Sistemi Olu1turulmos1: Koyseri Kent Bii -tiinii iirnegi, Doktora Tezi, Ankara Univeristesi, Fen Bilimleri Enstitiisii, Peyzoj Mimar-hg1 Anobilim Doh, Ankara.
Raubal, M. ve Winter, S. 2002, "Enriching Wayfinding
Instructions with Local Landmarks", Geographic Information Science, Volume 24/8, Springer, Berlin I Heidelberg.
Santos-Delgado, R. 2005, "Architectural Landmarks In Davao City: Value-Based Approach To The History Of Architecture", 2 (1), s.38-62.
Shokouhi, M. 2003, "Legible Cities: The Role of Visual Clues and Pathway
Configuration in Legibility of Cities", 4th International Space Syntax Symposium, Londra.
Sorrows, E. M. ve Hirtle, C. S. 1999, "The Nature of Landmarks for Real and Electronic Spaces, Spatial Information Theory", Cognitive and Computational Foundations of Geographic Information Science.
Steck, S. D. ve Mallo!, H. A. 2000, "The Role of Global and Local Landmarks in Virtual Environment Navigation", Presence, 9: 1.
TUrkoglu, H. D. 2002, "Kentsel imge: istonbul'don Bulgulor", itudergisi/A, 1-1. Yenen, Z.; Cengiz, H.; Erkan, N. ve Yerliyurt, B. 2006, "Kod1koy Merkezinin Giiniimiiz Kojullon i1in Yeniden Diizenlenmesinde Yontem", istonbul'un Eylem Plan-lomosma Yonelik Mekansal Geli1me Stratejileri Arajt1rma ve Model Geli1tirme i?i, Aro1t1rmo Projesi, istonbul.
Not: Bu makale, 08-11 Haziran 2009'da, Stokho/m'de gerfekle~en "1th International Space Syntax Symposium" isimli toplant1da poster olarak sunulan, ingiliz -ce iizeti sempozyum kitabmda yay1mlanan, ingilizce tam metni ise www.sssl.org ad-resinde yer a/an fah~madan faydalamlarak olu~turulmu~tur.
Not: Yazarlar, anket fOlt$masmdaki degerli katk1/an ifin Oykii
Onder'e fe$ekkiirlerini sunarlar.
