EVLIYA ÇELEB~W~N GÖZÜNDEN B~ R KAYSERI ~EHRI OKUMASI
SUAT ÇABUK*
Giri~~
Geçen y~l dünyan~n en tan~nm~~~ seyyahlanndan biri olan Evliya Çe-lebi'nin (25 Mart 1611-1684/85), do~umunun 400. y~l~~ kutlanm~~t~r. Bu ba~lamda, 2011 y~l~~ UNESCO tarafindan "Evliya Çelebi Y~l~" olarak ilan edilmi~tir. Öte yandan 2010 y~l~nda Avrupa Konseyi, insanl~k tari-hinde farkl~~ kültürlerin kayna~mas~na en çok katk~da bulunan 20 ki~i aras~nda Evliya Çelebi'ye de yer vermi~tir. Onu böylesi bir ayr~cah~a ka-vu~turan ise 10 ciltlik "Seyahatname" adl~~ eseridir.
Evliya Çelebi'nin hayat~~ hakk~nda bilinenler Syahatname'ye dayan~r.
Ba~ka bir ad~n~n olup olmad~~~~ konusunda herhangi bir bilgi bulunma-maktad~r. Evliya lakab~, hocas~~ ~mam Evliya Mehmet Efendi'yle ilintili olarak al~nm~~~ olmal~d~r'. Dedesi, Fatih döneminde Kütahya'dan gelip Unkapan~'na yerle~mi~tir. Babas~~ Dervi~~ Mehmet Z~lli, I. Süleyman'dan I. Ahmet'e kadarki padi~ahlann saray kuyumcuba~~s~, annesi ise daha sonra Evliya Çelebi'ye hamilik yapacak olan Melek Ahmet Pa~a'n~n ak-rabas~d~r. Evliya, Istanbul'da do~up büyümü~, bir Türk ve Müslüman Osmanl~~ elitiydi2. ~stanbul gibi dönemin dünya ba~kenti olan bir ~ehir-de ve elit bir çevre için~ehir-de yeti~en Evliya, Unkapan~~ S~byan Mektebi' ni tamamlad~ktan sonra, ~eyhülislam Hamit Efendi Medresesi'nde yedi y~l e~itim alm~~t~r. Enderun'da üst düzeyde e~itim görüp, Has Oda'da s~k s~k Padi~ah IV. Murat ile bir araya gelmi~tir3. Evliya, daha çok dil bece-filerine (müzik, Kur'an okuma, hikâye anlatma vb.) e~ilimli olmalda birlikte, çizimde ve hat sanat~nda da oldukça iyi bir düzeye ula~m~~t~r4.
Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi Safranbolu Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasar~m Fakültesi, Mimarlik Bölümü, Karabük / TÜRKIYE, suatcabuk@karabuk.edu.tr
1 Mücteba ~lgürel "Evliya Çelebi", Diyanet islam Ansiklopedisi, cilt: 11, ~stanbul, 1995, s. 529-533. 2 Robert Dankoff, Seyyah-: Alem Evliya Çelebi'nin Dünyaya Bak~~~, Çev: Müfit Günay, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul, Ekim 2010, s.69.
Martin von Bruinessen "Evliya Çelebi Seyahatnamesi", Evliya Çelebi Diyarbekir'de, Der: Mar-tin van Bruinessen, Hendrik Boeschoten, ~leti~im Yay~nlar~, ~stanbul, 2009, s.25-38.
Evliya Çelebi, engin ho~görüye sahip uygar bir seyyahur.
Sahatna-mide farkl~~ insan davran~~lan için s~kl~kla "Böyle göre gelmi~ler, bunu da ay~pla-maz~z." türünden ifadeler kullanm~~ur. Ancak tuhaf âdetleri olan
yerler-den ho~lanmad~~~n~~ da saklamam~~t~r. Yetmi~~ y~l~~ a~k~n ömrünün 51 y~-l~n~~ seyahatlerde geçiren Evliya Çelebi', y~llar sürecek seyahatlerinin il-kine 1631 y~l~nda Istanbul'u dola~arak ba~lam~~, 1640 y~l~nda ise Ana-dolu yollanna dü~mü~tür. Evliya Çelebi, ömrü boyunca, yaln~z Osman-l~~ ülkesini de~il, Avusturya, Rusya, Kafkasya ve Iran topraklann~~ da gezmi~tir. Gezdi~i alan yakla~~k 25 milyon km2 olup, bu topraklarda 30 devlet kurulmu~tur.
Evliya Çelebi, bat~l~~ gezginler gibi gönlünün istedi~i yeri gezip do-la~an bir seyyah olmay~p, gezilerinin ço~unu, yüksek makam sahibi ki-~ilerin himayesinde gerçelde~tirmi~tir: Seyahatname'sine göre ilk gezi-sinde Trabzon Valisi Ketenci Ömer Pa~a'n~n (1640-1641), daha sonra Erzurum Valisi Defterzade Mehmet Pa~a'n~n (1646-1647) yan~nda gö-rev yapm~~t~r. ~am, Ba~dat ve Sivas Valisi olan Murtaza Pa~a'n~n (1648-1650) hizmetinde bulunmu~tur. As~l hamisi ve akrabas~~ olan Me-lek Ahmet Pa~a'n~n sadrazaml~k ve valilik görevlerinde yan~nda yer al-m~~t~r. Kara Mehmet Pa~a 1655'te Viyana Elçisi olarak giderken yan~na Evliya Çelebi'yi de alm~~t~r. 1667-1670 aras~nda Avusturya, Arnavut-luk, Teselya, Gümülcine, Selanik yörelerini gezmi~tir. 1671'de hacca gi-den Evliya Çelebi, Mekke'gi-den M~s~r'a geçmi~, ömrünün geri kalan~n~~ orada geçirmi~tir6. Evliya Çelebi'nin kendinden sonraki nesillere, bü-yük hazine olarak b~rakt~~~~ Sahatname adl~~ eserinin ash on cilttir. Bu on
cilt, Evliya Çelebi'nin ölümü sonras~nda M~s~r'da kalm~~t~r.
S9~ahatname, 1742 y~l~nda K~zlara~as~~ Hac~~ Be~ir A~a'ya arma~an
ola-rak Istanbul'a gönderilmi~tir. Burada birçok nüshas~n~n üretildi~i bilin-mektedir. Avusturyal~~ Oryantalist Joseph von Hammer Sowhatname'nin
ilk cildini 1814'te Almanca yarmlam~~~ ve böylece Evliya Çelebi'nin ünü yay~lmaya ba~lam~~t~r. Eserden ilk Osmanl~ca seçmeler 1843 y~l~nda Is-tanbul'da yay~mlanm~~ur7. Pcdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet Bey ile
Necib As~m Bey, Pertev Pa~a Kütüphanesi'ndeld son derece yetersiz olan yazma eser üzerinden lusaltmalar ve de~i~iklikler yaparak, 1896- Seyit Ali Kahraman, "Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nin Yanl~~~ Hikayesi", Ça~~n~n S~radz~~~ Yazan: Ev4ya Çelebi, Haz: Nuran Tezcan, Yap~~ Kredi Yay~nlan, ~stanbul, Kas~m 2009, s.213.
6 M. Cavid Baysun "Evliya Çelebi", islam Ansiklopedisi, Cilt IV, M.E.B. Bas~mevi, Ankara, 1964, 5.399-413.
EVL~YA ÇELEB~'N~N GÖZÜNDEN B~R KAYSER~~ ~EHR~~ 819
1902 y~llar~~ aras~nda ilk alt~~ cildi yay~mlam~~lard~r. Yedinci ve sekizinci cilder 1928'de Türk Tarih Encümeni, dokuz ve onuncu ciltler ise 1938'de Milli E~itim Bakanli~~~ tarafindan bas~lm~~~ ve da~~t~lm~~t~r. Son-raki y~llarda k~salt~larak veya seçmeler halinde eserin günümüz Türk-çesi ile pek çok bask~s~~ yap~lm~~t~r. Bu çal~~ma kapsam~nda temel kay-nak olarak yararlan~lan Sahatnarr~e ise 2006 y~l~nda Yap~~ Kredi
Yay~n'a-n aras~Yay~n'a-nda ç~kaYay~n'a-n Seyit Ali KahramaYay~n'a-n ve Yücel Da~li'mYay~n'a-n"GüYay~n'a-nümüz Türkçe-
syle Çelebi Sahatnamesi"dir.
Bu sayg~n eserde seyyah, yar~m as~r boyunca gezip gördü~ü yerle-ri, o günün ko~ullar~nda oldukça titiz bir ~ekilde ele alm~~t~r. Evliya Çe-lebi, bu gezi kitab~nda, Osmanli co~rafyasm~n büyüktü küçüklü pek çok yerle~mesinin tarihini, yöneticilerini, mimari özelliklerini, dillerini, sos-yal ili~kilerini, insanlann~, hikâyelerini ve olaylann~~ kendi gözlem ve ara~t~rmalan ~~~~~nda özgün bir dille anlatm~~t~r. Martin van Bruines-sen8'e göre Evliya Çelebi;
... k~smen haf~zas~na dayanarak, k~smen de hayli karma~~k notlar y~~uuna ba~vurarak çal~~~yordu. Ku~kusuz, belirli bir konu hakk~ndaki notlanmn tamam~~ her zaman elinin alt~nda bulunmu-yordu. Bundan dolay~, daha sonra doldurmak üzere baz~~ yerleri bo~~ b~rak~yor, öteki konuya geçiyordu. Yeni notlar bulunca veya metni yeniden okurken ba~ka aynnulan birden hat~rlay~nca, bo~~ b~rakt~~~~ yerlerin bir k~sm~n~~ dolduruyordu. Zaman zaman, yap-mak istedi~i ilaveler için yeterince bo~~ yer bulam~yor, böylesi du-rumlarda, sayfa kenarlanna yaz~yordu. Tamamlanm~~~ metin üze-rinde de küçük düzeltmeleri sayfa kenar~na ekliyordu. Sayfa ke-narlannda, ayr~ca birçok editörlük notu ve haurlanmas~~ gereken bilgiler bulunuyordu.
Öte yandan, Evliya Çelebi Seyahatname'sinin, mimarl~k tarihine ili~kin bir kaynak olarak kullandmamas~~ gerekti~ini savunanlar da ol-mu~tur9. Ancak bu makalede Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nin tarih, dinler tarihi, co~rafya, sosyoloji, etnografya ve sanat tarihi aç~s~ndan önemli mesajlar verdi~i gibi, mimarl~k ve ~ehircilik aç~s~ndan da e~siz bilgiler ihtiva etti~i belirlenmi~tir. Üstelik ~ehirsel ve mekânsal tasvirle-rin, eserin en karakteristik ö~esini olu~turdu~u'Ci ve ~ehirlere göre biraz
" Bruinessen, a.g.e., s. 25-38.
Do~an Kuban, "Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünyas~na Bak~~" Boyut Dergisi, Mart 1984, s.21.
Dankoff, a.g.e., s.106.
de~i~iklikler göstermekle birlikte, ayn~~ ~ablonun (kal~p) neredeyse tüm ~ehirlerde kullan~ld~~~~ sonucuna var~lm~~t~r.
Bu makale, Evliya Çelebi'nin S9whatname" adl~~ eserine ba~l~~ olarak, onun Kayseri ~ehrini nas~l okuyup analiz etti~ini ve bizim bugün bu ~e-hir okumas~~ ile ~e~e-hir analizini nas~l incelememiz gerekti~ini saptamay~~ amaçlamaktad~r. K~saca onun yazd~klanndan hareketle, mimarl~k ve ~e-hircilik yönünden bir Kayseri ~ehri okumas~m konu edinmektedir. Bu kapsamda Evliya Çelebi'nin gözünden Kayseri ~ehri çözümlemesi ger-çekle~tirilmi~, mekânsal verilerin güvenirli~i tablolar üzerinde sman-rm~, gezip gördü~ü yap~lar ve mekânlar farkl~~ ölçeklerdeki iki harita üzerinde i~aretlenerek Evliya dönemindeki ve bugünkü durumu sor-gulanm~~~ ve böylece ~ehircilik tarihine bir gönderme yap~lm~~t~r. Bir baluma, Sahatname'nin Kayseri k~sm~~ için herkesin kolayca kullanabile-ce~i, basit bir mekan kllavuzu olu~turulmu~tur. Öte yandan, bu maka-le kapsam~nda mekânla ili~kisi olmayan Sahatname bilgimaka-lerine ve sosyo-lojik ç~karsamalara ise yer verilmemi~tir.
Evliya Çelebi'ye Göre Kayseri
Evliya Çelebi'nin Kayseri ~ehrine tam olarak ne zaman geldi~i ve ne kadar kald~~~~ belli de~ildir12. So,ahatname' de belirtilen tarihlendirme-lere istinaden Evliya Çelebi, Murtaza Pa~a'mn ~am Valili~i s~ras~nda ve onun himayesinde görev yaparken, Pa~a'n~n Sivas Eyaletine atanma ran sonras~nda 06.11.1649 (1 Zilkade 1059) tarihinde ~am'dan çok ka-labal~k oldu~u anla~~lan kaf~leyle kervan yollan üzeriden dört ayda Si-vas'a ula~m~~t~r. Evliya'mn ifadesiyle'3"Haleb'den Urfa, Rakka, Mara§ ve
Kayse-ri sahatleKayse-rinden beKayse-ri dört ay seyahat edip Sivas'da sohbetleKayse-ri ~erffiyle ~ertfiendik".Daha
sonra Murtaza Pa~a, kendi iste~i ile 02.05.1650 (1 Cemâziyelevvel 1060) tarihinde Sivas'tan Istanbul'a atanm~~t~r". Dolay~s~yla tarihler birlikte de~erlendirildi~inde, Evliya' n~n Kayseri'ye 1650 y~l~n~n ilk yar~s~nda-geldi~i anla~~lmaktad~r. ~am sonras~nda gezilen ve konaklanan yerler
" Bu çal~~mada, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Da~h'nm "Günümüz TürkfeszYle Ev4ya Çelebi Se-yahat~mmesi" esas olarak ahnm~~t~r. Çal~~ma alan~n~~ olu~turan Kayseri ise bu eserin 3. Cilclinin 1.
Kitab~nda, 232-252 sayfalar aras~nda tasvir edilmi~tir.
i2 Evliya Çelebi'nin Kayseri gezisi için kaynaklarda 1649 tarihi verilmektedir. Bk. Mehmet Çay~rda~, Kaysen. Tarihi Ara~tumalan, Kayseri Büyük~ehir Belediyesi Kültür Yay~n~: 38, Kayseri,
2001, 5.308; Osman Erav~ar, Seyahatnamelerde K~rysen; KTO Yay~n~, 2000, Kayseri, s.59-60
13 Evliya Çelebi, Günümüz Türkesiyk EvIjya Çekbi Seyahatnamesi, Has. Seyit Ali Kahraman,
Yü-cel Da~h, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, 3. Cilt, 1. kitap, Istanbul, 2006, 5.180-269. i4 Evliya Çelebi, a.g.e., s. 326.
EVL~YA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~R KAYSERI ~EHR~~ 821
ile Kayseri sonras~ndaki rota dikkate al~nd~~~nda, Kayseri'de kald~~~~ sü-renin birkaç hafta ile s~mrh oldu~u dü~ünülebilir. Di~er taraftan, sey-yah baz~~ ~ehirlere (Diyarbak~r, Konya vb.) birçok kez u~rama firsat~~ bu-lurken, Kayseri'ye sadece bir kez gelebilmi~tir.
Evliya Çelebi, eserinde Kayseri ve çevresini kendine özgü üslup ve kitab~n bütününde kulland~~~~ belirli ~ablon çerçevesinde tasvir etmi~tir. Kayseri ~ehrini anlat~rken kulland~~~~ ~ablon, ~u ~ekilde aç~klanabilir: Tasvir, ~ehrin kurulu~~ ve fetih tarihiyle ba~lar. ~ehrin adlar~~ ve bunla-r~n kökenleri, idari yap~s~~ ve gelirleri, eski ~ehir (Mazaka) ve mevcut ka-lesi, iç kalenin i~levi ve kap~lan, d~~~ surlar ve kap~lan, sur hendekleri, co~rafi konumu ve özellikleri, topografyas~, ~ehrin fiziksel ö~eleri (ma-halleler, saraylar, evler, camiler, mescitler, medreseler, darülkurralar, darülhadisler, çocuk mektepleri, tekkeler, çe~meler, sebiller, kervansa-raylar, hanlar, çar~~lar, pazarlar, dükkanlar, hamamlar, su kuyulan, de-reler, köprüler, imaretler) ile devam eder. Daha sonra toplumsal yap~~ ve kültürü (insanlar~n~n tasviri, önemli isimleri, hekimleri, cerrahlar~, ulemas~, ~airleri, ermi~leri ve meczuplan, k~l~k k~yafeti, dili, erkeklerin, kad~nlar~n ve kölelerin isimleri) irdelenir. ~ehrin iklimi ve yeti~tirilen ürünleri, önemli zanaat dal~, yiyecekleri ve içecekleri anlat~l~r. Son k~-s~mda ise mesire yerleri, önemli ki~ilerin biyografileri, ibret verici hika-yeleri, menk~beleri, kabirleri ve ziyaretgâhlan ele al~n~r.
Kayseri tasvirine ba~larken yazar~n kulland~~~~ "Kayserlerin taht ye-ri, büyük ~ehir ve eski yap~~ Kayseri Kalesi'nin özellikleri"" ~eklindeki ba~l~k, Kaysednin taht yeri ve büyük bir ~ehir olmas~na yap~lan vurgu aç~s~ndan dikkat çekicidir. Kayseri, Osmanli öncesinde pek çok devlete ve beyli~e ba~kentlik yapm~~t~r. Mazaka'dan ba~layarak Kayseri ~ehri, gerek bar~nd~rd~~~~ nüfus, gerekse fiziki mekanda kaplad~~~~ alan aç~s~n-dan Kapadokya" bölgesinin daima en önemli ve en büyük ~ehri olmu~-tur.
Bu ba~li~~n alt~nda; ~ehrin ilk kurulu~u, Kayseri ve Erciyes adlan-n~n anlam~~ ve kökeni, ~slam ordular~~ tarafindan farkli zamanlardaki fe-tihleri, Bizans'~n (onun diliyle Rum keferesinin) Kayseri'yi geri almas~, Türklerin Kayseri'yi fethi, Osmanl~lar taraf~ndan Kayseri'nin
Karaman Eyaletine ba~li Pa~a Sanca~~~ olu~u, Kaysedden (Has, Zeamet ve T~mar olarak) kaç akçe gelir sa~land~~~, kaç askerinin bulundu~u ve
15 Evliya Çelebi, a.g.e., s. 232.
16 Genel olarak Kapadokya bölgesi: Nev~ehir, Aksaray, Ni~de, Kayseri ve K~r~ehir illeri-nin kaplad~~~~ oland~r.
~ehirdeki resmi görevliler belirtilmi~tir. Evliya Çelebi bu k~sm~~ yazarken çe~itli kaynaklardan17 ç~kard~~~~ notlann yan~~ s~ra, yöre halk~ndan dinle-di~i ve daha sonra duydu~u bilgilerden de yararlanm~~~ olmal~d~r.
Sahatname' de Kayseri k~sm~n~n yakla~~k %85'ini meldr~la ili~kili
ve-riler ve tasvirler olu~turur. Onun Kayseri ile ilgili metinlerinde fiziki ya-p~~ ön plandad~r. Di~er önemli ~ehirlerin tasvirinde oldu~u gibi Kayse-ri'de de mekânsal k~sm~~ anlatmaya iç kale ile ba~lar. "Kayseri iç kalesi-nin ~ekilleri" ba~l~kl~~ ilk k~s~mda;
"Evvela ~ehrin kuzey taraf~ndaki Erciyes Da~~~ ete~inde yük-sek bir tepe üzerinde Rum melilderi fil cüssesi kadar yontulmu~~ ta~~ ile sa~lam olarak yapt~. Daha sonra Dani~mendiler Rum elin-den feth edip daha geni~letip imar etti, ama hala ~enlikli olan ye-ni Kayseri eski Kayseri'den 8.000 ad~m uzakta bir bak~ml~~ ve süs-lü ~ehir, eski yap~~ sa~lam kaledir. Sivas ~ehri bu Kayseri'nin do~u tarafinda be~~ menzil yerdir."18
aç~klamas~n~~ yapar.
Bu aç~klamalar incelendi~inde (Tablo 1) Erciyes, Kayseri'nin kuze-yinde de~il günekuze-yinde bulunmaktad~r. Sahatnarne' de yönlere ili~kin bu gibi basit yanl~~liklar göze çarpmaktad~r. Ilerleyen k~s~mda sur kap~lan-na ili~kin yönlerin ise oldukça do~ru bir ~ekilde verilmi~~ olmas~, yuka-nda belirtilen yön yanli~~n~, basit olarak de~erlendirmemizi gerektirir. Eski Kayseri (Mazaka) Erciyes Da~~'mn eteklerindeki tepeler üzerinde yer al~r. Eski ve yeni Kayseri kalelerinin, Evliya'n~n ifadesiyle "Rum Me-likleri" yani Roma ve Bizans hükümdarlan tarafindan yap~ld~~~~ do~ru-
Sguhatname'de Evliya Çelebi'nin en s~k yararland~~~~ kaynaldann ba~~nda Yanvan Tarihi
gelmektedir. Dünyan~n kurulu~undan M.S. 941'e kadar olan dönemi anlatan bu kitap asl~nda, Menbic (Hierapolis) ~ehri Piskoposu Agapios'un (10. yüzy~l) Arapça yazd~~~~ "Kitabül-Unvan" adl~~ eseridir. Evliya Çelebi Seyahatnan~e'de bu kitab~, "Yunanca yaz~lm~~~ güvenilir kefere tarihi-dir" diye niteler. Yararland~~~~ di~er bir eser de Seyyal' Yakutel-Hamevrnin (1168-1229) "Mu'cemül-Büldan" adl~~ eseridir. Bu eserin bir co~rafya lügati olmas~~ yan~nda gezilen yerle-rin k~sa tarihçesi, iman, medeniyetteki yeri, orada yeti~en me~hur âlimlerle ilgili bilgiler ver-mesi bak~m~ndan Evliya Çelebi'yi etkiledi~i anla~~lmaktad~r. Ayr~ca resmi bilgileri ise Ayn~~ Ali Efendi'nin (1979) "Kavânin-i Al-i Osman der Hülasa-i Mezarnin-i Defter-i Divan"~ndan ald~~~~ görülüyor. Bk. Stephane Yerasimos, "Enqute Sur un Hros: Yanko bin Madyan, Le Fonda-teur Mythique de Constantinople" Mdanges Offertsa Lotus Bazin Par Ses Discipfrs, Collgues et Amis, Edit: Jean Louis Bacqu Grammont et atlas, L'Harmattan, 1992; Tansu A~k "Evliya Çelebi'de Yunan ve Roma Dünyas~", Ça~~n~n Strad~~~~ Yazan: Ev4ya Çelebi (Haz: Nuran Tezcan), Yap~~ Kredi Yaymlan, Kas~m 2009, ~stanbul, s.29; Erav~ar, ag.e., s.59; Halil ~nalc~k, "Aç~~~ Konu~mas~", Ça-~~n~n Strad~~~~ Yazan.- Ev4ya Çelebi,(Haz: Nuran Tezcan), Yap~~ Kredi Yay~nlar~, Kas~m 2009, ~stanbul,
s.16.
EVLIYA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~R KAYSERI ~EHRI 823
dur. Eski Kayseri'deki (Mazaka) surlar Roma Imparatoru III. Gordia-nus zaman~nda (M.S. 238-244), yeni Kayseri'deki kale ve surlar ise Bi-zans imparatoru Jüstinian zaman~nda (M.S. 527-565) büyük yontma ta~tan, sa~lam bir ~ekilde in~a edilmi~tir. Di~er taraftan, Kayseri, Dani~-mendi Devletinin kurucusu Gümü~tekin Dani~ment Ahmet Gazi (?-1105) tarafindan 1085 y~l~nda fethedilmi~, torunu Melik Mehmet Gazi (?- 1142) devletin ba~kentini Kayseri'ye ta~~m~§ ve ~ehri imar etmi~tir19. Seyyah~n eski Kayseri ile yeni Kayseri aras~n~~ 8000 ad~m olarak öl-çülendirmesi tahmine dayal~~ olmal~d~r. Gerçekte Be~tepeler - iç kale aras~~ ku~~ uçu~u 2300 m olup, 7540 ad~ma (foot) denk gelmektedir20. Öte yandan, Evliya Çelebi gibi aç~k sözlü olan bir yazann, Kayseri'yi ba-k~ml~~ ve süslü bir ~ehir olarak nitelendirmesi, üzerinde durulmas~~ gere-ken bir de~erlendirmedir. Bu bilgi, di~er k~s~mlarda anlatt~klanyla bir-likte de~erlendirildi~inde, 1650 y~l~nda Kayseri ~ehrinin oldukça temiz, kamu hizmetlerinin iyi yürütüldü~ii, kamu yap~lanmn bak~ml~~ ve yeni oldu~u, konutlann günün ~artlanna göre iyi bir durumda bulundu~u sonucuna ula~~lmaktad~r. Kalesinin ise eski ama sa~lam durumda oldu-~una vurgu yap~lm~~t~r.
Bu bilgiden sonra, Sahatname'nin ak~~~ ~ablonuna ayk~r~~ olarak
Si-vas'~n, Kayseri'nin do~usunda ve 5 menzil mesafede oldu~u bilgisi yer almaktad~r. Gerçekte Sivas ~ehri, Kayseri'nin kuzeydo~usunda bulu-nur. Seyyah Seyahatname'de ara yönleri vermedi~inden bu bilgi do~ru kabul edilmelidir. 5 menzil ölçülendirmesinin ise tarihi kay~tlar ~~~~~n-da do~ru oldu~u sonucuna var~lmaktad~r21. Asl~n~~~~~n-da ilerleyen sayfalar-da "Kayseri Külliyan" adl~~ bölümde tüm kom~u ~ehirlerle olan mesafe-ler verilmi~tir22.
Buna göre K~ble yönünde Göksun Yaylas~~ a~~n Mara~~ ~ehri (...) menzildir. Güney tarafta ara yat~~ menzilde Ni~de ~ehridir. Bat~~ taraf~nda Aksaray ~ehri tam üç menzildir. Do~u taraf~nda Malatya Kalesi be~~ günlük yoldur. Bat~~ taraf~nda Ürgüp kasabas~~ üç konakur. Kayseri'den bat~~ tarafa Ni~de ~ehrini geçip üç men-zilde Ere~li kasabas~na gelinir.
19 Çay~rdag, a.g.e., s.12-14.
2" Uzunluk ölçü birimi olarak 1 ad~m (foot)= 30,48 cm al~n~rken 1 Osmanh
ad~-m~=37,877 cm olarak kabul edilmektedir. Kiel (2009, s.234) ise Evliya Çelebi'nin ad~m ölçü-lendirmesini 55 cm olarak almaktad~r.
2' 1 Menzil ise 22.740 metre olmakla birlikte, Kayseri-Sivas aras~~ yakla~~k 200 kilometre
olup burada menziller aras~~ mesafe yakla~~k 40.000 metreye denk gelmektedir.
Daha sonra Evliya, Kayseri ~ç Kalesi ve yak~n çevresiyle ilgili bilgi-leri payla~maktadm Evliya, iç kaleye giri~~ kap~s~~ üzerinde bugün de kar-~~l~kl~~ duran iki aslan heykelini görmü~~ olmal~d~r. Bunlardan birini ha-tal~~ olarak kaplan diye nitelendirmi~se de, bu heykellere vurgu yapma-s~, ayr~nt~lara olan ilgisini göstermektedir. Bu noktadan sonra iç kaleyle ilgili genel bir bilgiyi payla~~r. O dönemde iç kaleler savunma yap~lan olarak askerlerin konu~land~r~ld~~~~ bir nokta olup, cephanelik burada yer al~rd~. Aynca tah~l ambarlar~~ da burada bulundu~u için, iç kaleler ~e-hirlerin en önemli yap~lar~ndan biri say~l~r& Yazann fetihten beri du-ran zahire vurgusu ise ~ehirde nem olmamas~na ba~l~~ olarak ürünlerin çürümeden uzun y~llar kalabilmesine yönelik bir göndermedir.
Bu bölümün son k~sm~~ kalenin içi ve kaleden ç~k~nca çevrede bulu-nan ögeler tan~mlanm~~t~r. Seyahatname'nin eski bask~lannda iç kalede 600 hane bulundu~u yönündeki hatal~~ çeviri, bu çal~~ma için temel al~nan yeni S9whatname'de 200 hane olarak düzeltilmi~tir. Geçmi~te iç kalede 600 hanenin bulunmas~~ mümkün olamayaca~~ndan Evliya Çelebi'nin verdi~i rakam, hatal~~ çevirileri kaynak alan incelemelerde abart~l~~ olarak nitelendirilmi~tir23. Ancak yeni yaymdald 200 hane ölçülendirmesi de Evliya Çelebi'nin rakamlan yuvarlama yakla~~m~n~n bir ürünüdür. ~çin-de ambar, cephanelik ve hapishane bulunmasma ba~l~~ olarak çok say~-da devlet görevlisinin bannd~~~~ iç kalede halk~n konutlar~~ say~-da yer al~yor-du. 1872 y~l~nda düzenlenen Kayseri ~ehri Vergi Kay~t Defteri'nde bu alan "Kale Mahallesi" ~eklinde geçmekte ve 70 hane oldu~u belirtilmek-tedir24. 1650 y~l~nda askerlerin ve devlet görevlilerinin iç kalede otur-duklar~~ dikkate al~nd~~~nda, 200 rakam~n~n san~ld~~~~ kadar abart~l~~ ol-mad~~~~ görülür. Evliya Çelebi gezdi~i ~ehirlerde say~lan verirken, resmi kay~tlardan (Kad~~ Sicilleri, Tapu Tahrir Defterleri vb.) yararland~~~n~~ belirtmi~tir25. Ancak bu makale incelemesi bize, Evliya'n~n Kayseri ~eh-rini anlat~rken resmi bilgilerden yararlanmad~~~m göstermi~tir.
Metnin devam~nda ise "mahalleler" k~sm~nda olmas~~ gereken bir bilginin, burada verildi~i gözlenmektedir. ~ç kalenin güney kap~s~ndan ç~kt~~~nda gördüklerine ili~kin tuttu~u notlar~na göre üç mahallenin ad~ndan bahseder: Mevlevihane Mahallesi, Kazanc~lar Mahallesi ve Ki-çikapu Mahallesi. Bu durum, Evliya Çelebi'nin mahalle isimlerini "ma-halleler" k~sm~na aktarmaya zaman bulamad~~~~ ya da eserin tasla~~n~~ gözden geçirirken düzeltme yapamad~~~~ ~eklinde de~erlendirilmelidir.
23 Erav~ar, a.g.e., s.60.
" Hüseyin Cömert, 19. Yüzy~lda Kayseri, Mazaka Yay~nc~l~k, Kayseri, 2007, s.259.
EVLIYA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~ R KAYSERI ~EHRI 825
Nitekim adlar~~ geçen mahallelerden sadece Kiçikapu resmi anlamda bir mahalle say~l~yordu. O dönemin kad~~ sicillerinde26 veya tapu tahrir def-terlerinde27 gerek Mevlevihane Mahallesi'nin gerekse Kazanc~lar Ma-hallesi'nin ad~~ geçmemektedir. Di~er taraftan, gerçekten de o dönem-de güneydönem-deki iç kale kap~s~ndan gk~ld~~~nda kar~~da kazanc~lann ve ba-k~rc-~lar~n bulundu~u bir bölge ile solda bahçe içerisinde Mevlevihane Tekkesi yer al~yordu. ~ç kale kap~s~ndan sa~a dönüldü~ünde Kayseri Kapal~~ Çar~~s~'mn attarlar bölgesi ile kar~~la~~l~yor, attarlar~n devam~n-da ise berberler ve çizmeciler bulunuyordu. Keza seyyah, çar~~lar k~s-m~nda bu bilgiyi ayn~~ ~ekilde tekrarlam~~t~r. Ayr~ca çizmeci dükkanla-r~ndan köhnemi~~ olarak bahsetmesi de, bu mekanlan gördü~ünün ka-n~t~~ say~lmal~d~r. Öte yandan "Dizdar" kelimesi, Osmanl~'da kale a~as~~ anlam~na gelir. Dizdar Kap~s~~ iç kalenin kuzeyindeki kap~n~n ad~d~r. II. Selim tarafindan 1567'de geni~letilen Yeni Kap~'mn güneybat~s~nda yer al~r. Seyahatname'ye göre bu kap~dan gk~ld~~~nda bahçe ve ~ad~rvanlann
bulundu~u, ~enlikli bir alan ile kar~~la~~l~r. Gabriel'in çizmi~~ oldu~u ka-le plan~~ ve 1882 tarihli Kayseri haritas~~ bu bilgika-leri do~rulamaktad~r.
Eserde mekan ile ilgili yeni bölümün ba~l~~~~ "Kayseri ~ehrinin anla-t~lmas~"d~r". Evliya Çelebi, köhne d~~~ kale surlar~n~n çevreledi~-i büyük alan~, a~a~~~ ~ehir (varo~) olarak tan~mlar. Di~er ~ehirlerin d~~~ sunan (An-talya, Halep, Harput vb.) içinde kalan alanla kar~~la~t~r~ld~~~nda, Kayse-dninki büyük say~labilir". Ayr~ca bu surlar ve ~ehir, Sanmsald~~ Ovas~~ üzerinde düz bir alanda yer al~r (Tablo 2). Öte yandan d~~~ surlar, her dö-nemde onar~ld~~~~ halde Evliya Çelebi'nin Kayseri'de bulundu~u s~rada oldukça y~pranm~~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Bu alan~n içinde (---) bin adet
2" Bk, Ahmet Çapar, 61/1 Numaral~~ Kayseri Ser'iyye Sicili (H. 1061-M1650) Transkripsyon ve
De~er-lendirme, Erciyes Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2002;
Mu-rat Tan, 66/2 Numarah Kayseri ~er5ye Sicili Defteri (H. 1067/68-M.1656/57) Translcnpsyon ve De~erlendirme, Erciyes Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 1998; Mustafa O~uz, 59 Numaral~~ Kayseri ~er5ye Sicili (H. 1062-M1652)Transkrip4yonu ve De~erlendirme, Erciyes Üniver-sitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 1998.
" TD, nr 136, (1584), Kayseri, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü~ü, Kuyik1-1 Kadime Ar~ivi, Ankara.
2' Bu bölüm "A~a~~~ ~ehir bir düz geni~~ zeminde dörtgen ~ekilliyontulmu~~ ta~lar ile yap~lm~~~ geçmi~~ melikler
ya-p~s~~ bir köhne kaleli büyük varo~tur. ~ehir alt~nda Koyun Köprüsü Nehri'ne Gerezler Suyu derler. Bu büyük varo~~ (---) bin kiremitli ve toprak ile örtülü büyük saraylar, eski yap~~ iki katl~~ ve tek katl~~ balc~mh hanelerdir. Bu varo~un çevresifirdolay~~ eski surdur.
Tamam~~ (---) adet varo~~ Icapular~d~r. Evvela Boyac~~ Kap~s~~ ve Kiçi Kap~s~~ güne~e bakmaktad~r. Mahkeme yak~n~nda Asarönü Kap~s~~ do~uya aç~lmaktad~r. Odunpazan Kap~s~~ kuzeye meyillidir ve Atpazan Kap~s~~ lcuzyle pa~a saray:yak~n~n-dad~r.Bu kapdann etraf~nda olan varo~~ duvanfirdolay~~ Kayseri ~ehri (---) adund~r ve bu surun etrafi hendektir. K~~~ günlerin-de bu büyük hengünlerin-dek su ile dolar. Bahar günleringünlerin-de bu hengünlerin-dek içine bostan ekerler, güzel sebzekri olur." ~eklingünlerin-dedir.
kirernidi ve toprak daml~, bir veya iki katl~, balumh büyük saraylar ve ko-nutlar bulundu~undan bahseder. Bu bilgi mimarl~k ve ~ehircilik aç~s~n-dan oldukça önemli bir veridir. Ayr~ca (---) ~eklinde bo~luk b~rak~p "bin" ifadesini kullanmasmdan, yine yuvarlak bir rakam verece~i anla~~lmak-tad~r. 1872 tarihli tahrirde" d~~~ sur içinde 19 mahalle ve 741 hane oldu-~u dü~ünüldü~ünde, bu s~n~rl~~ alan~n alabilece~i hane say~s~~ en fazla 1000 olmal~d~r. Di~er taraftan, XIX. yüzy~l~n sonunda çekilmi~~ Kayseri foto~raflarmda, bu bölgedeki evlerin bir veya iki katl~~ olduklan, yap~la-nn üstünün toprak daml~~ oldu~u görülmektedir. Bu bölgede bulunan baz~~ konaldann o dönemde kiremit çat~li olmas~~ da ihtimal dâhilindedir.
SEYAHATNAME'DE MEKANLA ~~ LG~~ Li CÜMLE HARITA LA RDA NOSU EVL~YANIN B~LG~LENME ~EKLI MEKANIN GeNLIMUZDEK~~ DURUMU MEKANI Y ORUMLAMI ~~ MI? CCMLENIN DO~RULUK DERECESI Gördü~ü Di~er Mevcut Yol~rama
yeri belli Yok/yeri
belirsiz Do~ru K~smen Do~ru Yanl~~~
Erciyes Da~~~ ~ehrin kuzeyinde M • X Hay~r .
Eski kale Erciyes Da~~ n~n ete~inde A2 • X Hay~r • Kaleyi Rum melilderi in~a etti • Hay~r • Kale ta~tan fil clissesi kadar
yontulmu~~ ta~tan • X Evet •
Dani~mentliler geni~letip, imar etti • Hay~r • Yeni Kayseri eski Kayseri'den
8.000 ad~m uzakta • X Evet .
Kayseri ~ehri balumh ve süslii • Evet • Kayseri kalesi eski yap~~ sa~lam kale I • X Evet •
Sivas Kayseri'nin do~usunda • X Hay~r •
Kayseri — Sivas aras~~ 5 menzil A3 • X Hay~r • Iç kale kap~s~~ üstünde iki heykel 2 • X Evet • ~ç kalede fenhten beri burada
duran dan, bu~day, pirinç ve peksimet için zahire ambarlan
3 • X Evet •
Iç kalede hesaps~z silah ve cephane 4 • X Evet • Tamam~~ 200 hane (~ç kalede) 5 • X Evet •
Mevlevihane (Mahallesi) • X Hay~r •
Kazanc~lar (Mahallesi) • X Hay~r •
Kiçikapu Mahallesi 6 • X Hay~r •
Kale kap~s~ndan ç~k~nca anarlar,
berberler ve çizmeci diikkhnlan • X Evet • Dizdar Kap~s~~ önünde bahçe
ve ~ad~rvanlar 7 • X Evet •
Tablo 1. Seyahatname'de Ad~~ Geçen Mekân ve Yap~lar~n Analizi
EVLIYA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~R KAYSERI ~EHRI 827
Yaz~n~n devam~nda d~~~ kalenin ~ehir (varo~) kap~lan, konumlanyla birlikte agldanmaktad~r. Esere göre bu kap~lar; Boyac~, Kiçi, Asarönü, Odunpazan (Meydan) ve Atpazan kap~land~r. Ancak Evliya Çelebi, iki önemli kap~y~~ burada belirtmemi~tir. Bu kap~lar Sivas Kap~s~~ ve Yeni Kap~'d~r. Eserin ilerleyen sayfalannda Sivas Kap~s~'n~n ad~~ geçmesine ra~men, bu bilgiyi buraya ta~~mamas~, iç kalenin kuzeyindeki Dizdar Kap~s~'ndan bahsetti~i hâlde hemen biti~i~inde bulunan ve II. Selim za-man~nda geni~letilen Yeni Kap~'dan bahsetmemesi, eserin eksik kalan k~s~mlar~~ aras~nda yer almaktad~r. Ancak yazar~n vermi~~ oldu~u bilgi-lerden yararlanan XX. yüzy~l ara~t~rmac~lar~, eksik bilgileri tamamlaya-rak surlar~n ve kalenin gerçek bir vaziyet plan~n~~ gkarm~~lard~r31. iler-leyen k~s~mda, d~~~ surlar~n bu ~ehri çevreledi~i bilgisini vermi~~ ancak öl-çülendirmesini (---) ad~m cinsinden bo~~ b~rakm~~t~r. Ayr~ca d~~~ surlar~n etraf~n~n büyük hendekle çevrelendi~inden, k~~~n içi su dolu hende~e baharda bostan ekildi~inden ve burada ho~~ sebzeler yeti~ti~inden bah-setmi~tir. Gerek hendeklerin gerekse bostanlann XX. yüzy~l~n ba~~na kadar varh~~n~~ sürdürdü~ü 1882 tarihli haritadan ve dönemin foto~-raflar~ndan anla~~lmaktad~r. Evliya Çelebi'nin elindeki ~ablona göre notlann~~ olu~turmak için d~~~ surun içinde ve çevresinde ciddi bir gezi yapt~~~~ anla~~l~yor.
Metinde daha sonra "Mahallelerin isimleri" ba~l~kl~~ k~s~m ele al~n-m~~t~r (Tablo 2). Di~er ~slam ~ehirlerinde oldu~u gibi Kayseri'de de ~e-hir mahalleler ~eklinde bölümlere aynlm~~t~r. Bu uygulama Selçuklular-dan, Beyliklere onlardan da Osmanhlara geçerek günümüze kadar gel-mi~tir. Evliya Çelebi'ye kadar Kayseri mahalleleriyle ilgili geli~im çizgisi izlendi~inde, 1500 tarihli tahrire göre ~ehirde 35 mahalle bulunmakla idi32. 1543 tarihli "Kuyud-~~ Hakaniye Mufassal ve Vak~f Defteri"nde33 ise 56's~~ Müslüman 10'u gayrimüslim toplam 66 mahalle, 1584 tarihli 136 numaral~~ tahrir defterine göre ise 57'si Müslüman 13'ü gayrimüslim toplam 70 mahalle bulunuyordu. Bu tahrirde 6374 Müslüman hane,
31 Albert Gabriel, Evliya Çelebi'nin verdi~i bilgilerden ve 1882 tarihli haritadan yararla-narak ~ehrin bir haritas~n~~ olu~turmu~tur. Biz de çal~~mamada Gabriel'in haritas~n~~ ald~k ola-rak kulland~k. Bk. EK-9.
Tayyip Gökbilgin, "16. As~r Ba~lannda Kayseri ~ehri ve Livas~", Zeki Veltdi Togan'a
Anna-gan, ~stanbul, 1950.
" Çay~rda~, a.g.e., s.371.
"Nilüfer Yetkin, 36 JVumarah T~~hri~~ Defierine Göre XVI Yikytl Sonlar~nda ICaystri, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara, 2007, s.23
1815 gayrimüslim hane olmak üzere toplam 8189 hane kaydedilmi~tir. Buna göre Kayseri nüfusu 31.985 ki~i olarak hesaplanm~~t~r34. Evliya Çelebi'nin ziyaretinden 2 y~l sonra (1652) düzenlenmi~~ olan 52 numa-ral~~ ~er'iye Sicil Defterine göre de hemen hemen ayn~~ adlarla toplam 70 mahalle oldu~u belirlenmi~tir.
SEYAHATNAME'DE MEKANLA ~LG~L~~ CÜMLE _ '8 —.. z EVLIYANIN B~LG~LENME ~EKL~~ MEKANIN GÜNÜMÜZDEKI DURUMU MEKA NI YORUM LAMI ~~ MI? CÜMLEN~N DO~RULUK DERECESI Gördü~ü Di~er Mevcut Yok/ama
yen belli Yok/yeri
belirsiz Do~ru K~smen Do~ru Yanl~~~ A~a~~~ ~ehir düz ve geni~~ bir alan • X Hay~r •
Köhne d~~~ surlar 8 • X Hay~r •
D~~~ surlann içinde bin saray ve konut 9 • X Evet • Kiremitli ve toprak daml~, bir ve
ki katl~, bak~ml~~ saraylar • X Hay~r • D~~~ kaknin Boyac~~ Kap~s~~ 10 • X Hay~r •
D~~~ kalenin Kiçi Kap~s~~ Il • X Hay~r •
D~~~ kalenin Asarönü Kap~s~~ 12 • X Hay~r • D~~~ kalenin Odunpa~an Kap~s~~ 13 • X Hay~r • D~~~ kalenin Atpazan Kap~s~~ 14 • X Hay~r • Bu varo~un çevresi f~rdolay~~ eski sur • X K~smen • Surlar~n etrafi hendektir. K~~~n
hendek su dolu ve baharda bostan
ekilir 15 • X Evet •
Büyük Çe~me Mahallesi • X Hay~r •
Küçük Çe~me Mahallesi • X Hay~r •
~shak Çelebi Mahallesi • X Hay~r •
Sayac~~ Mahallesi 16 • X Hay~r •
Kat~rc~o~lu Mahallesi 17 • X Hay~r •
Oduncu Mahallesi 18 • X Hay~r •
Firma Mahallesi • X Hay~r •
Tekkeovasi Pazan Mahallesi • X Hay~r •
Hüseyni (Hasinni?) Mahallesi 19 • X Hay~r •
Kürtler Mahallesi 20 • X Hay~r •
Haa KI~IÇ Mahallesi 21 • X Hay~r •
Has~r Mahallesi • X Hay~r •
Tabaklar Mahallesi 22 • X Hay~r •
Haa ~vazlar Mahallesi 23 • X Hay~r • Tablo 2. Seyahatname'de M~~ Geçen Mel~ffil ve Yap~lar~n Analizi Devam)
EVLIYA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~R KAYSERI ~EHRI 829
Di~er taraftan eserde sadece 14 mahallenin ismini vermi~~ ve daha sonra tamamlamak üzere (---) bo~luk i~areti koymu~tur". Mahalle adlar~~ resmi kardarla kar~~la~t~r~ld~~~nda, bunlardan sadece 7 tanesinin (Sayac~, Oduncu, Hüseyini, Kürtler, Haa K~l~ç, Tabaklar ve Haa ivaz) gerçekten birer mahalle oldu~u "Büyük Çe~me, Küçük Çe~me ve Teklceovas~~ Pazan" gibi
yerle-rin mahalle olmay~p, önemli mevki adlar~~ oldu~u sonucuna var~lm~~t~r. Ayr~ca mahalle ismi olarak "~shak Çelebi", "F~r~na" ve "Has~r" adlar~na, resmi kay~tlarda yer verilmerni~tir. Di~er taraftan "Kat~rc~o~lu" (resmi ev-raklarda Hat~ro~lu veya Merkepçi) ve "Tabaklar" (Debba~lar) gibi baz~~ mahalle isimlerinin de hatal~~ yaz~ld~~~~ belirlenmi~tir. Debba~lar Mahallesi ise Selçuldular zaman~ndan XX. yüzy~l~n ortalar~na kadar varl~~~n~~ sür-dürmü~~ eski bir mahalledir. Dolay~s~yla Evliya Çelebi, mahalle isimlerini resmi belge veya makamlardan de~il, halktan ö~renmi~~ olmal~d~r.
Sonraki bölümün ba~l~~~~ "Seçkin saraylann adetleri ve isimleri"dir36. Kayseri'de Selçuklulardan beri Devlethane ismi ile an~lan resmi bir saray bulunmaktayd~. Selçuklu ve Beylikler döneminde oldu~u gibi Osmanl~~ Dönemi'nde de saray, iç kalenin (ahmedekin) d~~~nda ve kuzeyinde, ~eh-rin ikinci surlar~n~n içerisinde yer al~yordu". Evliya Çelebi'nin anlatt~~~~ saray ise 1554 y~l~nda vefat eden Karaman Eyaleti Valisi Gürcü (Çerkez) Osman Pa~a taraf~ndan saray~n yak~n~ndaki cami ile birlikte Mimar Si-nan'a yapt~nlm~~t~r". Evliya Çelebi saray~n büyük oldu~unu ve avlusu-nun "cirit meydan~~ kadar gen~" oldu~unu vurgulam~~t~r (Tablo 3). Ayr~ca
sa-ray~n çevresini tasvir ederken sö~üt a~açlar~~ gölgesindeki sofalara ve su-yundan içenlerin can~na can katan çe~melere dikkat çeker. Di~er taraf-tan ~ehrin be~~ âyan~na (ileri gelenlerine) ait saraylann (konaklarm) ad-lanm verir ve di~erlerini sonradan tamamlamak için (---) bo~luk i~areti b~rak~r. Bu âyanlann bazdanndan günümüze ula~an vak~f eserleri bu-lunmakta ve çe~itli kaynaklarda adlar~~ geçmektedir39. XVII. yüzy~lda söz
35 Bu k~sm~~ yazar "Tamam~~ (---) adet mahalledir. Evvela Büyük Çe~me Mahallesi, Küçük Çe~me Mahallesi,
Müftü Hamam~~ önündedir. ~shak Çelebi Mahallesi, Sayac~~ Mahallesi, Kat~rc~o~lu Mahallesi, Oduncu Mahallesi, Pirinci Mahallesi, Tekkeovas~~ Pazar~~ Mahallesi ve Kiçikap~s~'nda Hüs9I~i (Hasinni?) Mahallesi, Kürtler Mahallesi, Hac: K~l~ç Mahallesi, Has~r Mahallesi, Tabaklar ve Hac~~ B~azlar Mahallesi (---) (---) (---)" ~eklinde kaleme alm~~t~r.
36 Bu k~s~m ~u ~ekilde anlaulnu~ur: 'Toplam (---) adet ileri gelen saray~~ vard~r. Evvela bunlardan
Atpa-zar~~ Kap~s~~ yak~n~nda Pa~a Say~, büyük hanedir ki avl~tsu cirit meydan~~ kadar gen~tir. Yer yer sögül a~açlar~~ gölgesinde so-falar ve ab~llayat çe~meler vard~r. Dilaver Pa~a Saray~, Gerez Pa~a Saray~, Küçük Hasan Pa~a Saray~, Ali Çavu~~ Saray~,
Çi~-delizade Saray: ve (---) (---) (---)."
"Aziz b. Erde~ir Esterâb'acti, Bezm u Rezm, (Çey: Mürsel Öztürk), Ankara, 1990, s. 466-477.
38 Mehmet Çay~rda~, Kayseri Tarihi Ara~hrmalan, Kayseri Büyük~ehir Belediyesi Kültür
Yay~-n~:38, Kayseri, 2001, s.42.
39 Bk. Yasemin Demircan Öz~rmak, Tahrir ve Evkaf Deflerine Göre Kayseri Vaktflan, Kayseri
konusu konaklar~n, halk~n konutlarma luyasla saray gibi nitelendiril-mesi sosyo-ekonomik yap~daki farkl~la~man~n mekâna yans~mas~~ olarak de~erlendirilmelidir.
Osmanl~~ co~r as~n~~ ba~tan sona dola~an Evliya Çelebi, mimari ya-p~lardan özellikle camileri sanki bir uzman gibi betimler ve çok önemli bilgiler verir. Eserinde camilerle ilgili k~sma verdi~i ba~l~k "Kayseri ca- milerinin mescitlerle ilgili k~sma verdi~i ba~l~k ise "Mescit- lerin anlat~lmas~"d~r. Mihrab~~ olan cami say~s~n~~ yine (---) bo~~ b~rakm~~-t~r. Eserinde 17 cami ad~ndan bahsetmi~tir (Tablo 3).
SEYAHATNAM E'DE MEILÂNLA ILGILI CÜMLE HAR ITA LA RDA NOSU E‘'LIYANIN B1LG~ LENME ~EKLI MEKANIN GUNUMUZDEK~~ DURUMU MEKANI YORU MLAMI ~~ MI? CÜMLENIN DO~RULUK DERECESI Gördü~ü Di~er Mevcut Yok/ama
yen belli Yok/yeri
belirsiz Do~ru K~smen Do~ru Yanl~~~
Pa~a Saray~~ 24 • X Evet •
Sarman sofalan ve ab~hayat çe~meleri • X Evet •
Dilaver Pa~a Sarm~~ • X Hay~r •
Gerez Pa~a Saray~~ • X Hay~ r •
Küçük Hasan Pa~a Saray~~ • X Hay~r •
Ali Çavu~~ Saray~~ • X Hay~ r •
Çi~delizade Saray~~ • X Hay~r e
Ebi Muhammed ~bn Talib (Ulu)
Camii 25 • X Evet •
~eyh Emir Sultan Cami 26 • X Evet •
Lala Pa~a Cami 27 • X Evet •
Osman Pa~a Cami 28 • X Evet •
Hac~~ (Ahmet) Pa~a Cami 29 • X Evet •
Çi~delizade Cami 30 • X Evet •
Ahund (Hunat) Han~m Cami 31 • X Evet •
Kat~ rc~o~lu Cami 32 • X Evet •
Kur~unlu (Haa Ahmet Pa~a) Cami 29 • X Evet •
Elvan Cami • X Evet •
Haa Ivadar Cami • X Hay~r •
Haa K~bç Cami 33 • X Hay~r •
Yeni Cami • X Evet •
Di~er Yeni Callli • X Evet •
Tabaklar (Debba~lar Mescidi) Cami 34 • X Hay~r •
Gönül Cami • X Evet •
Akka~~ Çorbac~~ (Hasinli Yeni) Cami 35 • X Evet • Tablo 3. Seyahatna~ne'de Ad~~ Geçen Mekân ve Yap~lann Analizi Devam)
EVLIYA ÇELEB~'N~N GÖZÜNDEN B~R KAYSER~~ ~EHR~~ 831 Her zaman oldu~u gibi Kayseri'de cami tasvirine nur dolu oldu~u-nu söyledi~i Ulu Cami ile ba~lam~~t~r. Uzun tu~la rninaresine sahip kâ-gir bir yap~~ olu~una, Kayseri'de bundan büyük ve eski cami bulunmad~-~~na vurgu yapar. Ayr~ca avlusunun sö~üt a~açlanyla süslü oldu~unu ve Boyac~~ Kap~s~~ ile Kad~~ Hamam~' na yak~n oldu~unu yazar. Daha sonra ~eyh Emir Sultan Cami için "eski mabetgâht~r" ifadesini kullan~r. Mimar Sinan yap~s~~ olarak: Lala Pa~a, Osman Pa~a ve Haa Pa~a camilerinin ad~-n~~ s~ralar. Bunlardan Osman Pa~a ve Haa Ahmet Pa~a camileri gerçek-ten de Mimar Sinan'a aittir. Lala Pa~a Cami ise XIII. yüzy~l~n ba~lar~nda Selçuklular döneminde yap~lm~~~ bir eserdir. K~saca anlatt~~~~ di~er cami-ler ise Çi~delizade, Ahund (Hunat) Han~m, Kat~rc~o~lu (Hat~ro~lu), Kur~unlu (Asl~nda Haa Ahmet Pa~a ile ayn~~ cami), Elvan, Haa ~vazlar, Haa K~l~ç, Yeni, Di~er Yeni, Tabaklar, Gönül, Akka~~ Çorbac~~ camileri-dir. Camilerin genelde ferahlik verici (müferrih) ve cemaati bol oldu-~undan bahseder. Öte yandan di~er pek çok ~ehirde oldu~u gibi Kayse-ri'de de mescitlerin say~s~~ ve adlar~~ verilmeyip (---) bo~~ b~rak~lm~~t~r.
Evliya Çelebi Kayseri'deki medreseleri "Alim medreselerinin anla-t~lmas~" ba~li~~~ alt~nda ele alm~~~ ve say~~ k~sm~n~~ (---) bo~~ b~rakm~~t~r. Medreseleri ~öyle s~ralar (Tablo 4): Sultan Eretna Medresesi, Ahund (Hunat) Han~m Medresesi, Hac~~ K~l~ç Medresesi ve Müftü Medresesi. Özelikle Hunat Hatun Medresesi'ni "Mübarek bir medresedir ki burada bir kere Bismilldh diyen mahrum kalmay~p elbette müfessir, muhaddis ve mü'ellif olmu~tur" diyerek
ayn bir kefeye koymu~tur. Medreseler hakk~nda verdi~i k~sa bilgiler in-celendi~inde, buralan ziyaret etti~i anla~~lmaktad~r. Darulkurralar, Da-rülhadisler ve Çocuk Mektepleri için di~er ~ehirlerde yapt~~~~ gibi çer-çeve yorurnlardan yararlanm~~~ ve mekânsal bir bilgi vermeden (---) bo~~ b~rakm~~t~r.
Evliya Çelebi'nin gitti~i ~ehirlerde ayr~nt~l~~ aç~klamalar yapt~~~~ ve çok önemsedi~i di~er bir yap~~ grubu da tekkelerdir. Bölüm ba~li~~nda, bu önemsemenin izleri okunur: "~anl~~ dervi~~ tekkelerinin anlat~lmas~". Bu k~s~mda yine toplam tekke say~s~n~~ (---) bo~~ b~rakm~~t~r. Üçü Bekta- biri de Mevlevl Tekkesi olmak üzere dört tekkeden bahsetmi~tir. Bunlar öncelikle Hazret-i Celaleddin-i Rumi Tekkesi, Seyyid Battal Ca-fer Gazi Tekkesi, Koyun Baba Tekkesi ve Kalenderler Tekkesi'dir. An-lat~mlar bittikten sonra (---) bo~luk i~areti konularak, ~ehirde ba~ka tek-kelerin olmas~~ durumu dikkate al~nm~~t~r. Mevlevihane iç kale kap~s~n-dan ç~k~ld~~~nda, hendeklerin kenar~nda bahçeli bir yap~~ olarak yap~l-m~~t~r. Seyyaha göre tekke, içinde pek çok odas~~ ve sofas~~ olan, mutfak, semahane ve mutribhane gibi bölümleri bulunan, bahçesinde ab~hayat
bir çe~mesi olan eski bir tekkedir. Burada haftada iki kere ayin ve sema yap~ld~~~n~~ belirtir. Mevlevihaneler ayn~~ zamanda Mevleviler için, birer okul niteli~inde olup gerekli bilgiler, tarikat kurallan, Mevlevili~in ge-nel ilkeleri, törenleri ve musikisi bu tekkelerde ö~retilirdi. ~eyhlerin, dervi~lerin, konuldarm özel odalan, yatacak yerleri bulunurdu. Bu tek-ke, 13 Aral~k 1925 tarihinde tekkeler kapat~lana kadar faaliyetini sür-dürmü~tür. Tekke yap~s~~ ve bahçesi ise 1945 ~ehir imar plan~~ karan ile ortadan kalkm~~t~r40. Evliya'ya göre Seyyid Battal Cafer Gazi Tekkesi, K~rk Nisa'n~n gömülü oldu~u büyük bir ziyaret yeridir. Bu yap~~ eski Kayseri ~ehrinden günümüze kalan tek yap~d~r ve bugün mescit olarak kullan~lmaktad~r. Seyahatname' de üç kez ad~ndan bahsetti~i Koyun Baba
Tekkesi ise Y~lanl~~ Da~~ mevkiinde olup, günümüzde de halk tarafindan ziyaret edilmektedir. Kalenderhane'nin yeri ise Seyahatname'de, eski
Kay-seri yak~n~nda diye nitelendirilmektedir. Oysa Kalenderhane 19501ere kadar, merkezde kendi ad~yla an~lan mahallede, ~~h Mescidi'nin yan~n-da bulunuyordu.
Evliya Çelebi, Kayseri'deld çe~meleri "Hayat suyu çe~melerinin an-'at~lmas~" ve sebilleri de "Susam~~lar sebilhanelerinin anlat~lmas~" ba~-hklan alt~nda ele alm~~t~r. Gerek çe~me gerekse sebillerin toplam say~s~-n~~ (---) bo~~ b~rakm~~t~r. Mevlevihane Çe~mesi'ni cennet ~arab~na (ardb-~~ tâhur) benzetmesi, Büyük ve Küçük Çe~me sulanndan övgü ile
bahset-mesi, bize bu sulardan tatt~~~n~~ göstermektedir. Adlann~~ verdi~i di~er çe~meler ise Siremitli (~iremenli), Kiçikap~, Kuyumcularba~~~ ve Pa~a Sa-ray~~ çe~meleridir. Daha sonra kentin, daha nice yüz çe~mesi oldu~un-dan bahsetmektedir. O dönemde nüfusun 30.000 civar~nda oldu~u dü-~ünülürse, yuvarlak rakam olarak verdi~i yüz civannda çe~me abart~l~~ de ~ild i r41.
~ehrin sultan çar~~s~nda ve baz~~ ana yollann sa~~nda ve solunda sa-nath sebilhanelerin bulundu~-undan bahseder, sadece K~~lamaz ve Hundiyye sebillerinin ad~n~~ verir (Tablo 4). Di~erleri için yine (---) bo~-luk b~rak~r. Çe~me, sebil ve imaredere suyun Germir Köyü civar~ndaki, Ayn-i Kines p~nanndan getirildi~ini yazar. Kayseri'nin suyunu çok be-~enmi~~ olmal~~ ki; "Saf; berrak, duru, bir Hallak ve Rezzak Allah yap~s~~ Kevser s~~yudur
(Cennetteki su)" ~eklinde nitelendirir. Nitekim Selçuklu'dan günümü-ze Kayseri'nin su ihtiyac~~ bu p~narlardan sa~lanmaktad~r.
40 Bkz. Gustav Oelsner- Kemal Ahmet Aru, Kayseri Imar Plan~, Kayseri, 1945.
4' 1930'lar Kayseri'sinin de yine yakla~~k 40.000 nüfusu ve 121 çe~mesi bulunuyordu. Bkz. Kemalettin Karamete, Erciyes Kayserisi re Tarihine Bir Bak~~., Yenimatbaa, Kayseri, 1934, s.21-41.
EVLIYA ÇELEB~'N~N GÖZÜNDEN B~R KAYSER~~ ~EHR~~ 833 SEYAHATNAME'DE MEKANLA ~ LG~ L~~ CÜMLE '8 -,,e c~~ :
5
EVL~YANIN BILG~LENME ~EKLI MEKANIN GÜNÜMÜZDEKI DURUMU .., — `.1'-- anc4 5-). CÜMLEN~N DO~RULUK DERECESI Gordugu D~ger Mevcut Yok/amayen belli Yok/yen
belirsiz
Dogru K~smen Do~ru Yanl~~~ Sultan Eretna Medresesi 36 • X Evet •
Ahund (Hunat) Han~m Med. 37 • X Evet •
Haa K~l~ç Medresesi 38 • X Hay~r •
Müftü Medresesi 39 • X Evet •
Darulkurralar Genel Yorum Yap~lm~~, Mekânsal Bilgi Yok Darülhadisler Genel Yorum Yap~lm~~~ Mel~ânsal Bilgi Yok Çocuk Mektepleri Genel Yorum Yap~lm~~~ Mekânsal Bilgi Yok Hazret-i C,elaleddin-i Rumi Tekkesi 40 • X Evet • Seyyid Battal Cafer Gazi Tekkesi A4 • X Evet •
Koyun Baba Tekkesi A5 • X Evet •
Kalenderler Tekkesi 41 • X Evet
Mevlevihane Çe~mesi 42 • X Evet •
Büyük Çe~me 43 • X Evet •
Küçük Çe~me 44 • X Evet •
Siremitli (~iremenli) Çe~mesi 45 • X Hay~r •
Kiçikap~s~~ Çe~mesi 46 • X Hay~ r •
Pa~a Saray~~ Çe~meleri 47 • X Hay~r •
Kuyumcularba~~~ Çe~mesi • X Hay~r •
K~~lamaz Sebili • X Hay~r •
Hundiyye Sebili 48 • X Hay~r ~l
~ehrin suyu Ayn-~~ Kines Aln~mdan A6 • X Evet • Tablo 4. Seyahatname'de Ad~~ Geçen Mekân ve Yap~lann Analizi Devam) Kayseri seyahatinde "Kervansaraylar~n anlat~lmas~" ba~l~~~nda, ge-nel bir kervansaray tan~m~~ yapt~ktan sonra, gerisini yaz~da düzeltmeler s~ras~nda tamamlamak üzere (---) bo~~ b~rakt~~~~ anla~~l~yor. Büyük ticaret ~ehirlerinin vazgeçilmez donat~s~~ olan hanlar, eserde "Tüccar ve esnaf hanlar~mn anlat~lmas~" ba~l~~~yla verilmi~tir (Tablo 5). Yine toplam sa-y~s~n~n (---) bo~~ b~rak~ld~~~~ metinde, üç adet kâgir, sa~lam ve etkileyici handan bahsedilir. Bunlar Boyac~~ Kap~s~'nda K~~lamazzade Hani, Ka-pan Han~~ (Pamukhan) ve Uzun Çar~~'da Gün Han~'d~r.
Evliya Çelebi eserinde önem verdi~i ~ehirsel ö~elerden biri de ticaret yap~lar~d~r. "Sultan çar~~~ pazar~n~n özellikleri" ba~l~~~~ alt~nda; Bursa, Edirne ve ~stanbul gibi Kayseri'nin de iki yerde kâgir güzel bedesteni42
42 Evliya buray~; 'Biri k~gu~ncular ki bütün dünyan~n de~erli alt~n ep~alan ve nadir cevahir türü kap ka~ak
bulu-nur. Cevher satan alt~n ustalan mücevher ~eyler i~lerkr. Büyük bedestende zengin tüccarlar heybeler ile al~~~ veri~~ edip nice bin türlü de~erli kuma~lar satzhr. Misk ve amber kokusu ihtiyaç sahiplerinin dima~lann~~ kokuland~nr." ~eklinde anlat~r.
oldu~undan bahseder. Bu bedestenlerden birincisi Eski Bedesten Ma-hallesi'nde olmal~d~r. ~kinci ve büyük bedesten ise bugün varl~~~n~~ sür-dürmektedir. Ayr~ca Kayseri'nin sadece mücevher ve ak~n sat~lan yer olmad~~~n~, atölyelerinde türlü mücevherlerin i~lendi~ini yine Evliya Çelebi sayesinde ö~-renmekteyiz.
Yazar, "Ana cadde dükkânlann~n anlat~lmas~" k~sm~nda ise çar~~~ ve pazarlardan bahseder. Bunlar~~ gezdi~i s~raya göre ~öyle aktanr: Uzun Çar~~, Atpazan yan~nda Kapamac~lar Çar~~s~, Un Kapan~, iç kaleden ç~-k~nca Attarlar Çar~~s~, Berber Dükkanlar~, Papuççular Çar~~s~, Terzi Dükkanlar~, Karakeçili Dükkanlar~, Bakkal Dükkanlar~, Kasap Dükkan-lar~, Çörekçi, Börekçi, A~ç~, Ba~ç~~ ve Ho~afç~~ DükkanDükkan-lar~, Arpacdar Çar-~~s~, Kazanc~lar Pazar~~ ve Semerciler Çar~~s~'d~r. Mevlevihane'nin Uzun Çar~~s~, Saraçhane, Haffalhane Pazar~, Debba~lar Pazar~, Odun Pazar~, Koyun Pazan. Böylece Evliya Çelebi, bugün Kapal~~ Çar~~~ olarak tan~m-lanan ticaret bölgesi ve yak~n çevresindeki çar~~, pazar ve dükkânlan mekânsal s~ralanmalarma göre tek tek tan~t~r. Çar~~larin tasvirinden ~e-hirde ticaretin çok canli oldu~u anla~~lmaktad~r.
Eserinde bu noktadan sonra on bir ba~l~k alt~nda toplumsal yap~ya ve kültüre ili~kin, mekânsal olmayan bilgilere yer vermi~tir'". Çal~~ma-n~n kapsam~~ içerisine girmemesi nedeniyle, bu k~s~m tarafim~zdan irde-lenmemi~tir.
Konutlar~n yönlenmesiyle ilgili bilgiyi; "Cana can katan güzel esen havas~mn anlat~lmas~" k~sm~nda ele al~r. Ona göre; "~ehrin zemini Ergyes Da~~~ ete~inde oldu~undan ~ehrin bütün hanelerinin yüzü kuzey tarafa dönüktür. O yüzden saba rüzglin gibi bir tür ruhlara rahatl~k veren havas~~ vard~r ki seher vakti kalkan can hava-y~~ koklad~~~nda nesim havas~n~~ mü~ahade eder." Bu cürnlede özellikle "~ehrin bütün
hanelerinin yüzü kuzey tarafa dönüktür" k~sm~yla ilgili olarak, gerek 1882
hari-tas~~ ve gerekse 1948 kadastro paftalan incelendi~inde, böyle bir duru-mun olmad~~~~ sonucuna var~lm~~t~r. Düz bir zeminde kurulu olan ve organik dokuya sahip Kayseri'de konudann tek bir yöne bakmas~~ ola-s~~ de~ildir.
" Bundan sonraki k~s~m toplumsal ve kültürel yap~yla ilgi konulardan olu~ur: Ya~l~~ ve gençlerin yüz renklerinin anlat~lmas~, mahbublann~n özellikleri, ileri gelenlerin ve seçkinlerin anlat~lmas~, usta tabiplerinin anlat~lmas~, usta cerrahlar~n~n anlat~lmas~, ~eyhlerinin anlat~lma-s~, ~airlerinin anlat~lmas~~ ermi~lerinin ve meczuplarm~n anlat~lmas~, erkek ve kad~nlann~n gi-yecelderinin anlat~lmas~, halk~n dillerinin anlat~lmas~, beldenin ikliminin anlat~lmas~, imarista-=in taliinin anlaulmas~~ gibi bölümlerden olu~ur.
EVLIYA ÇELEB~'N~ N GÖZÜNDEN B~R KAYSERI ~EHR~~ 835 SEYAHATNAME'DE MEKANLA ~ LG~ L~~ CÜMLE HAR ~TALARDA NOS U EVL~YANIN B~ LG~LENME ~EKL~~ MEKANIN GÜNÜMÜZDEK~~ DURUMU MEKANI YORU MLAM I ~~ MI? CÜMLEN~N DO~RULUK DERECES~~ Gördü~ü Di~er Mevcut Yok/ama
yen belli Yok/yeri belirsiz Dogru K~smen Do~ru Yanl~~~ Boyaa Kap~s~nda K~glamazzade Hani 49 • X Evet •
Kapan Ham 50 • X Evet •
Uzun Çar~~da Gön Hani 51 • X Evet • Kervansaraylar Genel Yo~-un Yap~lnu~, Meliânsal Bilgi Yok Eski Bedesten (Kuyumcular vb.) 52 • X Evet • Büyük Bedesten (Kuma~lar vb) 53 • X Evet •
Uzun Çar~~, 54 • X Evet •
Kapamaalar Çar~~s~~ 55 • X Hay~r •
Un Kapan~~ 56 • X Evet •
Attarlar Çar~~s~~ 57 • X Evet •
Berber Dükkânlan 58 • X Evet •
Papuççular Çar~~s~~ 59 • X Hay~r •
Terzi Dükkânlan 60 • X Hay~r •
Karakeçili Dükkanlar~~ 61 • X Hay~r • Bakkal Dükkâ~' Ilan 62 • X Evet • Kasap Dükkanlar~~ 63 • X Evet • Çörekçi, Börekçi, A~ç~, Ba~ç~~ ve
Ho~ak~~ Dükkârtlan 64 • X Evet • Arpaalar Çar~~s~~ 65 • X Hay~r •
Kazanalar Paran 66 • X Hay~r •
Semerciler Çar~~s~~ 67 • X Hay~r • Mevlevihane'nin Uzun Çar~~s~~ 68 • X Evet •
Saraçhane 69 • X Evet •
Haffathane Pazan 70 • X Evet •
Debba~lar Pazan 71 • X Evet •
Odun Pazan 72 • X Hay~r .
Koyun Pazan 73 • X Hay~r •
Tablo 5. Seyahatna~ne'de Ad~~ Geçen Mekan ve Yap~lar~n Analizi Devam)
Mekâr~la ilgili olmayan iki lus~mdan sonra "Evlerdeki tatl~~ su kuyu-lanmn ve tatl~~ su nehirlerinin anlat~lmas~" lusm~na geçmi~tir. Bu k~s~m-da yine yuvarlak rakam vermi~tir. Ona göre "Tamam~~ 3000 adet hayat suyu kuyulard~r. Elbette ve elbette her hanede birer ve iki~er kuyular bulunur". Kayseri hanele-ri sulann~~ çe~melerden kar~~lamalda birlikte, kuyulann önemi de yad-s~namaz. 1948 tarihli kadastro çal~~malar~nda kuyular paftalara tek tek i~lenmi~tir. Burada kuyulann da~~l~m~~ incelendi~inde, yine Evliya Çe-lebi'nin vermi~~ oldu~u rakama yak~n bir de~ere ula~~lir. Di~er taraftan derelerle ilgili k~s~tl~~ bilgiler verir; fakat bu bilgiler do~ru kaydedilme- Belleten C.LXXVI, 53
mi~~ olma ihtimalinden veya zamanla de~i~imler ya~and~~~ndan günü-müz haritalar~nda çalu~t~r~lamam~~ur. Metinde, Kayseri ve çevresinde genellikle Erciyes Da~~~ Yaylas~'ndan do~an 117 adet ark, kaynak ve akarsu oldu~undan bahseder. ~ehrin alt yan~nda Koyun Köprüsü su-yunu Gerizler Suyu olarak kaydetmi~tir. Oysa Gerizler Deresi Erkilet civannda olup Deliçay Deresi ile Gerizler Suyu'nu birbirine kan~t~rm~~~ olmal~d~r. Eserde derelerle ilgili bir kan~~kl~k göze çarpmaktad~r.
"ibret verici yap~lann anlat~lmas~" k~sm~~ ise her ~ehirde görüp etki-lendi~i ba~l~ca yap~lan anlatt~~~~ bölümdür. "Birgöz-Yaln~zgöz Köprüsü" üzerinde özellikle durmu~tur. Evliya'ya göre:
~ehrin bat~~ taraf~nda K~z~l~rmak Nehri üzerinde bir saat ~eh-re yak~n iki kaya arasmda Birgöz Köprü adl~~ bir benzersiz köprü vard~r ki Süleyman Han zaman~nda Koca Mimar Sinan ömrünün nice y~llar~n~~ geçirip var gücünü sarf ederek bir ebemku~a~~~ gibi benzersiz köprü yapm~~~ ki kara ve deniz seyyahlan içinde me~-hurdur. Bosna vilayetinde Hersek sanca~~nda Mostar Köprüsü ve bu Karaman eyaletinde Kayseri sanca~~nda bu Yaln~zgöz Köp-rüsü me~hurdur.
Mostar Köprüsü kadar me~hur oldu~unu söyledi~i bu köprünün yerini do~ru tammlam~~, fakat Mimar Sinan yap~s~~ oldu~u konusunda hata yapm~~t~r. Ona göre Koyun, Mazlumo~lu ve Ali köprüleri ~ehre yak~n di~er köprülerdir. Kentin önemli yap~lan olarak Ulu Cami ve ka-leyi ifade ettikten sonra, bir sat~r bo~luk b~rakm~~t~r. Dolay~s~yla bu k~s-m~~ tamamlayamad~~~~ anla~~lmaktad~r.
Seyyah~n "Hamamlann anlaulmas~" ba~l~~~~ alt~nda anlatt~~~~ ha-mamlan, her yerde oldu~u gibi Kayseri'de de detayh bir ~ekilde ir~cele-di~i anla~~l~yor. Toplamda ne kadar hamam bulundu~unu gösteren k~-s~m yine (---) bo~~ b~rak~lm~~t~r. Bu hamamlar iç kalede (sur içinde) Ka-d~~ Hamam~", Gürcü Hamam~~ ve Yeni KaKa-d~~ Hamam~, varo~ta (Ta~rada) ise; Hundi Han~m Hamam~, Hüseyin Pa~a Hamam~, Pa~a Hamam~, Meydan Hamam~, Sultan Hamam~, Salahaddin Hamam~, Eski Pamuk- ~eyh Tennuri'nin çoculdar~ndan Seyyid Mehmed Efendi'nin H.1005/M.1597 tarihli vakfiyesinde hamamdan "...nefs-i ~ehirde mahalle-i Kölük'te eski Kad~~ Hamam~~ dimekle-ma'ruf bir çift milk hamam" ~eklinde bahsedilmektedir. Bu ifadeden hamamm bu tarihlerde çifte hamam oldu~u anla~~lmaktad~r. ~eriyye Sicillerinden han~m~m 1650 y~l~nda tamire muh-taç oldu~u, 1744 y~l~nda da tamir için ke~if yap~ld~~~~ anla~~lmaktad~r. Aynca yine mahkeme ka-ntlar~ndan 1750 y~l~nda hamamm harap bir hâlde oldu~u ö~renilmektedir. Bkz. Y~ld~ray Öz-bek - Celil Arslan, Kayseri Ta~~nmaz Kültür Varlzklan Envanteri, Cilt II, Kayseri Büyük~ehir Belediyesi Yay~n~, Kayseri, 2008, s.483.
EVL~YA ÇELEB~'N~ N GÖZÜNDEN B~ R KAYSER~~ ~EHR~~ 837
çular Hamam~, Gerez Pa~a Hamam~, Müftünün Yeni Hamam~'d~r. Toplam 12 hamam~n ad~n~~ vermekte ve sonra (---) bo~luklar koyarak, ba~ka hamamlann olabilece~ine i~aret etmektedir. Hamamlarm ko-numlar~~ konusunda kan~~klik ya~am~~, iç kale, sur ve surlar~n d~~~~ kav-ramlanm birbiri yerine kullanm~~t~r. Bunlardan Pa~a Hamam~~ ile Mey-dan Hamam~~ ayn~~ hamamlard~r. Öte yanMey-dan Eski Pamukçular Hama-m~~ ile Gerez Pa~a Hamam~'mn yerleri, yapt~ranlan ve y~k~li~~ tarihleri bi-linmemektedir. Müftünün Yeni Hamam~~ ise günümüzde Setenönü Ha-mam~~ olarak isimlendirilmektedir. Aynca Mimar Sinan yap~s~~ olan Hü-seyin Pa~a Hamam~'ndan ve Pa~a Hamam~'ndan övgüyle bahsedilmi~~ olmas~~ oldukça önemlidir. Kayseri k~sm~nda anlatt~~~~ efsanelerden biri de Balinas Hamam~~ ile ilgilidir. Evliya Çelebi'ye göre45;
Hatta baz~~ tarihçiler Hekim Belinas'~n hikmet ilmi ile yap~p bir siric kandili ya~~ ile hamam ve suyu ~s~n~p ~iddetli s~ca~ma y~-kananlar~n tahammül edemedi~i s~cak olan hamam budur, der-ler. Hazret-i Risalet'in do~du~u gecesi siric kandili sönüp hamam muattal kalm~~t~r. Daha sonra Dani~mendliler melikelerinden Hundi Han~m bu hamam~~ tamir etmi~tir. Diye tarihçiler yazm~~-lard~r., ama nice ya~h adamlar o Hekim Belinas'~n t~ls~m ilmi ile yapt~~~~ hamam eski Kayseri'de yap~~ kal~nt~lar~, nice kubbeleri kandilinin külham yeri bellidir dediler. Sorumluluk anlatana ait-tir, ama hakir görmedim.
Ayr~ca ~ehrin bütün ileri gelenlerinin e~raf ve âyanlann saraylann-da bulunan özel hamamlarmsaraylann-dan övünçle bahsettiklerini ifade eder. Bu durum seyyah~n gezdi~i di~er kentler için de geçerlidir. O dönemde halk su ihtiyac~n~~ çe~me ve kuyulardan zorlukla kar~~larken, ~ehrin elit kesiminin suyu evlerindeki özel hamamlara ba~lam~~~ olmalar~~ ayr~ca in-celenmesi gereken bir durumdur.
Evliya Çelebi, "Kiliselerin isimleri" ba~l~kl~~ k~s~mda, gayrimüslimlere ait ibadethanelerden bahsetmi~tir. Surlar~n içinde (Kiçi Kap~~s~'n~n iç yü-zünde) iki Ermeni kilisesinden söz etmektedir. Birinci Ermeni kilisesi bugünkü Asdvadzadzin (Meryem Ana) Ermeni Kilisesi'nin oldu~u yer-deki eski kilisedir. ~kincisi ise Millet ve ~ekerciler Caddelerinin birle~ti-~i noktada bulunan, fakat Erken Cumhuriyet Dönerni'nde y~k~lm~~~ olan eski kilisedir. Yap~lar o kadar eskidir ki Evliya "Ta Kör Harkilin zaman~ndan
kalm~~t~r" cümlesini kullanm~~t~r. Rum (Ortodoks) Kilisesi ise yine çok
es-ki bir es-kilise olmal~d~r. Bu yap~~ bugünkü Havuzlu Han'~n bulundu~u yer-de iken, Cumhuriyet Dönemi'nyer-de bir süre Halkevi olarak kullan~lm~~~
daha sonra y~k~lm~~t~r. Öte yandan Evliya Çelebi, Yahudilere ait bir ta-p~naktan bahsetmektedir. Bu havra= varl~~~, yeri ve kullan~alan belir-sizli~ini korumaktad~r. Di~er taraftan kentte Frenklere (Katoliklere) ait kiliselerinin bulunmad~~~ndan bahsetmesi önemli bir bilgidir.
Sivil mimarinin ilginç örnekleri olan imaretler (a~evi) "~maret a~evi-nin anlat~lmas~" ba~l~~~yla verilmi~tir. Evliya Çelebi" bak~n-Ili ~ehir Kay-
SEYAHATNAME'DE MEKANLA 1LG~L~~ CÜMLE 1 a `
6
. t— z EVL~YANIN B~LG~LENME ~EKLI MEKAN1N GÜNÜMÜZDEK~~ DURUMU MEKA N! YORUMIA MI~~ MI? CÜMLEN~N DO~RULUK DERECESI Gördü~ü Di~er Mevcut Yok/amayen belli Yok/yeri
belirsiz Do~ru K~smen Do~ru Yanl~~~ ~ehrin bütün hanelerinin yüzü
kuzey tarafa dönüktür • X Evet •
3000 Hayat Suyu Kuyulard~r • X Evet •
Erciyes Da~~~ Yaylas~ndan do~an
117 adet ark, kaynak ve akarsu • X Evet •
Koyun Köprüsünde Gerizler Suyu A7 • X Evet • Gennifden ç~kan Ayn-i Kines Nehri A8 • X Evet • Birgöz-Yaln~zgöz Köprüsü A9 • X Evet •
Koyun Köprüsü • X Hay~r •
Mazlumo~lu Köprüsü • X Hay~r •
Ali Köprüsü • X Hay~r •
Kad~~ Hamam~~ (Gülük Hamam~) 74 • X Evet e
Gürcü Hamam~~ 75 • X Evet •
Yeni Kad~~ Hamam~~ 76 • X Evet •
Hundi Han~m Hama~n~~ 77 • X Evet •
Hüseyin Pa~a Hamam~~ 78 • X Evet •
Pa~a Hamam~~ 79 • X Evet •
Meydan Hamam~~ (Pa~a Hamam~) 79 • X Hay~r •
Sultan Hamam~~ 80 • X Hay~r ei
Selahaddin Hamam~~ 81 • X Evet •
Eski Paniukçular Hamam~~ • X Hay~r •
Gerez (Güzel) Pa~a Hamam~~ • X Hay~r • Müftünün Yeni (Setenönü) Hamam~~ 82 • X Evet • Kiçi Kap~n~n ~ç yüzünde Ermeni
Kilisesi 1
83 • X Evet
• Kiçi Kap~n~n Iç 'yüzünde Ermeni
Kilisesi2
84 • X Evet •
Mevlevihane Yak~n~nda Rum Kilisesi 85 • X Evet •
Yahudilere ait Havra • X Evet •
Hundi Hanan ~mareti 86 • X Hay~r •
Tablo 6. Seyahatname'de Ad~~ Geçen Meltân ve Yap~lar~n Analizi Devam)
46 Bu konuyu "Bu bak~ml~~ ~ehir içinde eski zamanlarda k~rk yerde ziyafet evi imareti var idi ki gelip giden yol-
culara cp, ve y~l nimetlen bol bol da~:Ulu-d:. Hala ma~nur olan imareti Hundi Han~m'~n ve ..." ~eklinde ele al-
EVL~YA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~ R KAYSERI ~EHR~~ 839
seri'de, eski dönemlerde k~rk yerde a~evinin (yine yuvarlak rakam vere-rek) yolculara hizmet verdi~inden bahseder. Bunlardan Hunat Hatun imaretinin ad~n~~ verir. Di~erleri için (—) bo~lukLar b~rakm~~~ olmas~, bu gezisi s~ras~nda gerekli bilgiyi toplayamad~~~~ izlenimini vermektedir.
Seyal~atnamide Kayseri'deki mesire ve dinlenme yerleri haldunda da önemli bilgiler verilmi~tir47. "~rem ba~lar~~ gibi mesire yerlerinin anlaul-mas~" ba~h~~~ alt~nda on be~~ mesire ve dinlenme yeri anlat~lm~~ur (Tab-lo 6). Bunlar~n aras~nda Efza adh mesire yerini oldukça be~enmi~~ ve Konya Meram Ba~~~ ile e~~ tutmu~tur48. Aynca bugünde Kayseri'nin en dikkat çekici dinlenme alan~~ olan Hisarak Mesire Yeri'nden ve "acaip ve
SEYAHATNAME'DE MEKANLA iwiLi CÜMLE ...e 1 '6' b z EVL~YANIN B~LG~LENME ~EKLI MEKANIN GÜNÜMÜZDEKI DURUMU MEKA NI YORU MLA MI~~ MI? CÜMLEN~N DO~RULUK DERECESI Gördü~ü Di~er Mevcut Yok/ama
yeri belli Yok/yeri belirsiz Do~ru K~smen Dogru Yanl~~~
Hisarak Mesire Yeri A10 • X Evet •
Malev~l~ane Mesire Yeri Ali • X Hay~r e
Bekta~i Tekkesi Mesire Yeri Al2 • X Hay~r •
Namazgah Mesire Yeri Al3 • X Evet •
Alaeddin Kö~kü Mesut Yeri A14 • X Evet •
Ali Da~~~ Dinlenme Yeri A15 • X Hay~r •
Ases Da~~~ Mesire Yeri • X Hay~r •
Ziyaretçiler Kasa Mesire Yeri • X Hay~r •
O~lanak Mesire Yeri A16 • X Hay~r e
Haydar Kö~kü Dinlenme Yeri A17 • X Evet •
Erciyes Da~~~ Baba Riten Yaylas~~ AIS • X Hay~r i~~
Yuvarlak Dede Ziyareti • X Hay~r •
Cirit Meydan Mesire Yeri A19 • X Evet •
(...) Ko~' ki~~ Dinlaune Yeri X Hay~r •
Koyun Baba Tekkesi Mesire Yeri A20 • X Evet •
Efza Mesire Yeri • X Evet •
Tablo 7. Seyahatname'de Ad~~ Geçen Mekan ve Yap~lar~n Analizi (Devam) " Konya ve Diyarbak~r ~ehirlerinin mesire ve ziyaret yerleri buna örnek verilebilir. " Styahaina~ne 3. Cilt, 1. kitap, 5.246 "Maarif erbab~, sad~k a~~klar mekan' bir dinlenme ye-ridir ki ~ehrin genellikle ileri gelenleri, seçkinleri, ya~h ve gençleri, ~airieri ve meddahlan, ga-zelhan, hanende ve sazendeleri tatil günleri bu iç aç~c~, Efta mellan~na gelip içip eglenirler,
kö-~e kökö-~eHarzem~ah nevruzu sohbederi edip felekten zerre kadar kan~~ ald~k zann ederler.
ferahldc verici ye~illik bir yerdir" dedi~i Keykubat Gölü k~y~s~ndaki Alaettin
Kö~kü (Keykubat Saray~) Mesire Yeri'nden övgüyle bahsetrni~tir.
Sahatname'nin Kayseri k~sm~, di~er büyük Osmanli ~ehirlerinin
an-lat~mlannda oldu~u gibi ziyaretgâhlarla (Türbe, Mezar, Kabir vb.) sona ermektedir. "Kayseri ~ehrinde yatmakta olan büyük errni~lerin nur do-lu kabirlerini bildirir" ba~l~~~~ alt~nda, otuz be~~ ziyaretgâh hakk~nda bil-gi verilmi~tir (Tablo 8). Bu ziyaretgâhlann 22'sinin Kayseri'de, fakat 13'nün ba~ka ~ehirlerde veya kasabalarda (örne~in Develi'deldler) bu-lundu~u tespit edilmi~tir. Bu ziyaretgaidardaki ki~ilerin önemli bir k~s-m~~ ya tarikat önderleridir ya da efsanevi ki~ilerdir".
Eserde Abdi Dede, ~air Imrül-Kays, ~eyh Hazret-i Abdüssamed Efendi ve ~eyh Ramazan Mevlana Sinaneddin Yusuf adl~~ ~ah~slar~n ha-yatlar~~ ve ziyaretgâhlan hakk~nda daha ayr~nt~l~~ bilgi verilmi~tir.
Di~er taraftan, S9what~zame'ye göre Kayseri'deld mezarl~klarm
ko-numlar~~ incelendi~inde, önemli bir k~sm~n~n büyük camilerin (Kur~un-lu, Hunat, Hac~~ K~l~ç vb.) yan~nda yani ~ehir içinde, hayat~n en canl~, en i~lek ya~and~~~~ alanlarda bulunduklan anla~~lmaktad~r. XX. yüzy~l~n ba~lar~na kadar bu ~ekilde varl~~~n~~ sürdüren mezarl~klardan önce Hu-nat Külliyesi, sonra Kur~unlu Camisi ve daha sonra da Haa K~l~ç Cami çevresindeki mezarl~ldar valilik ve belediye taraf~ndan kald~nlm~~lard~r. Dolay~s~yla Kayseri'deld ziyaretgâhlann pek ço~u Cumhuriyet öncesi ve sonras~nda, ~ehrin imar hareketleri s~ras~nda yok olmu~lard~r.
Ayr~ca 13 Aral~k 1925 tarihli Resmi Gazete'de yaymlanarak yürürlü~e
giren 677 say~l~~ kanun ile "Tekke, zaviye ve türbelerin kapat~lmas~" uy-gulamaya konmu~tur. Buna ba~li olarak pek çok ziyaretgffil zamanla önemini ve özelliklerini kaybetmi~tir.
49 Örne~in ad~~ geçenlerden ~eyh Hazret-i Necmürrazi, 1226'da Alaettin Keykubat ile
Kayseri'de görü~en Kübreviyye ~eyhi Necmettin Razi olmal~d~r. Bu ki~i Ba~dat'ta oldu~un-den, mezar~~ Kayseri'de bulunamaz. Ancak gerek Selçuklu gerekse Osmanl~~ dönemi Kayse-ri'sinde Kübreviyye tarikau varh~~~ hissedilen bir tarikatur. Bk. Derya Örs, "Necmuddin-i Râ-ii: Hayat~~ ve Eserleri", Nüsha, 2002, Y~l: II, Say~: 6, Yaz.
EVL~YA ÇELEBI'NIN GÖZÜNDEN B~R IWYSER~~ ~EHR~~ 841 SEYAHATNAM EDE MEKANLA ILGILI CeNILE HA R~TA LARDA NOSU EVLIYANIN BILGILENME ~EKLI MEKANIN GÜNÜMÜZDEKI DURUMU ME KANI Y ORU MLA MI ~~ MI ? CtiMLEN~N DO~RULUK DERECES. Gördü~ü Di~er Mevcut Yok/ama
yeri belli Yok/yeri
belirsiz Do~ru K~smen Do~ru Yanl~~~ Al~~ Ibn Eb~~ I al~pogiu Muhammed
B. Hanefi • X Evet .
Seyyid Burhaneddin-i Muhakk~k-~~ Tirmizi
87 • X Hay~r •
~eyh Rükneddin-i (Kütbüddin)
Sincani A2I • X Evet •
~eyh Hazret-i Evhadüddin-i
Kirmani Ziyareti A22 • X Hay~r •
~eyh ~erefedclin-i Musuli Mezar~~ 88 • X Hay~r • Hasan-1 Kayseri (Develide) A23 • X Hav~r • ~eyh Hazret-i Seyyid ~erif (Develide) A24 . X Hay~r •
~eyh ~emsül-eimmeti~'l Hulvani • X Hay~r •
~eyh Ruzbehan-~~ Bakli Mezar~~ • X Hay~r •
~eyh Nurbal~~-1 Kamrani Mezar~~ • X Evet •
Hazret-i Molla Tatar 89 • X Hay~r i•
~eyh Hazret-i Davud-~~ Kayseri • X Evet •
Sultan Melik Muhammed el-Gazi 90 • X Evet • ~eyh Hazret-i ~brahim Tennuri
Türbesi 91 • X Hay~r •
~eyh Abdurrahman Tennt~ri 92 • X Hay~r .
Sultan Harzem~ah Mezan • X Hay~r •
~eyh Hazret-i Xec~nürrazi • X Hay~r •
Muhammed ~ah Ibn Harzemsah
Mezar~~ • X Hay~r •
Aslan Dede Ziyareti • X Hay~r .
Kutbeddin-i ~irazi Ziyareti • X Hay~r .
~eyh Seyfullah Efendi Ziyareti 93 • X Evet •
~eyh Fethullah Tennuri 94 • X Hay~r .
Hazret-i Imam Zeynelabidin Makam~~ 95 • X Evet •
~eyh Ali Tennuri Ziyareti 96 • X Hay~r .
~eyh Ahmed Tayerani A25 • X Evet •
Battal Tekkesi Ziyareti A4 • X Evet • ~eyh Hazret-i Ebu Ishak (Alemdari) 97 • X Evet • ~eyh Hazret-i Hamid ibn Musa
el-Kayseri . X Evet •
~eyh Hazret-i Abdi Dede Ziyareti • X Evet •
imrül-Kays • X Evet .
~eyh Hazret-i Abdüssamed Efendi • X Evet . ~eyh Ramazan Mevlana Sinaneddin
Yusuf Ziyareti
98 • X Evet .
Mevlana Sefer ibu Mehmed Kapani 99 • X Evet •
K~rk Nisa Zitaren A26 • X Evet .
Yuvarlak Dede Ziyareti A27 • X Evet • Tablo 8. Seyahatname'de Ad~~ Geçen MeL'~n ve Yap~lar~n Analizi (Devam)
Bulgular
Bu çal~~mada Evliya Çelebi Seyahatname'sinin di~er bilim dallar~~ için (tarih, sosyoloji, edebiyat vb.) oldu~u kadar mimarl~k ve ~ehircilik disip-linleri aç~smdan da e~siz bilgiler ve mesajlar verdi~i belirlenmi~tir. Onun Kayseri'de gezdi~i gördü~ü yerlerle ilgili ortaya koydu~u bilgi ve yorum-lann her biri, ba~l~~ ba~~na ara~t~rma konusu olabilecek niteliktedir.
Evliya, notlann~~ geli~i güzel de~il, belli bir ~ablon çerçevesinde kay-detmi~tir. Evliya'mn Sowhatname'nin yaz~m~~ için belirledi~i inceleme yön-temini ve ~ablonunu, Kayseri ~ehrine ba~ar~l~~ ve detayli bir ~ekilde uy-gulad~~~~ bulgusuna ula~~lm~~t~r.
Seyahatname'nin Kayseri bölümünde ~ehirsel ve mekânsal tasvir-ler, eserin en karakteristik k~s~mlar~ndan birini olu~turmaktad~r. Eser-de Kayseri ~ehrinin anlat~mmda mekânla ilgili tasvirler, metnin yakla-~~k % 85'ini meydana getirmektedir.
Ayr~ca makale kapsam~nda olu~turulan tablolar incelendi~inde, Kayseri ~ehrinin, onun Sahatname'sinde ~ehirsel mekânlarla ve mimarl~k eserleriyle ilgili yazd~ktan= güvenilirli~-inin en iyi smanabilece~i yer-lerden biri oldu~u saptanm~~t~r. Buna göre Sgahatna~ne'nin Kayseri k~s-m~nda toplam 173 ~ehirsel mekan ve yap~n~n ismi verilmi~tir.
Bu 173 adet mekiin ve yap~n~n;
117'sini gördü~ü, 56's~n~~ ise di~er (kitaplar, halktan duyma vb.) yollardan ö~renip notlar~na aktard~~~~ yorumuna ula~~lm~~t~r. Özellikle iç kale ve d~~~ surlann içinde ve çevresinde ciddi bir gezi yapt~~~~ sonucu-na var~lm~~t~r.
66's~~ (% 38,2) günümüzde hâlâ mevcut, 62'si (% 35,8) günümüze ula~amasa da yeri biliniyor, 45'inin (% 26,0) ise günümüzde yeri bilin-miyor ya da yok olmu~~ durumdad~r.
90'~n~~ abart~ya kaçmadan kendine özgü anlat~m~yla yorumlam~~, 83'ünü ise somut bilgilerle aktarm~~t~r.
- 117'sinin gerek yorum gerekse somut bilgisi do~ru, 36'smm ge-rek yorum gege-rekse somut bilgisi k~smen do~ru, sadece 20'sinin gege-rek yorum gerekse somut bilgisi yanli~t~r. Yanl~~~ bilgiler ise a~~rl~kl~~ olarak Kayseri'de bulunmayan mezarlar~n Evliya Çelebi'ye Kayseri'de imi~~ gi-bi anlat~lmas~~ ve o anlat~lan oldu~u gigi-bi notlanna aktarmas~ndan kay-nakland~~~~ gözlenmektedir.
EVL~YA ÇELEB~'N~N GÖZÜNDEN B~R KAYSER~~ ~EHR~~ 843
Kayseri bölümünde mekânsal k~s~m anlauhrken verilen rakarnlar genellikle do~rudur. Ancak onun net rakam yerine yuvarlak rakamlar verdi~i de gözlenmi~tir. Öte yandan Kayseri'de mekânlar ve yap~lana ilgili toplam say~lan verememi~, (---) ~eklinde bo~~ b~rakm~~t~r. Bu bo~lu-~u ~ablon çerçevesinde, daha sonra tamamlamak üzere b~rakt~~~, fakat bu bo~luklar~~ ve eksik bilgileri Sahat~zame'yi M~s~r'da yazorken tamamla-yamad~~~~ dü~ünülebilir.
Evliya Çelebi mekânsal ve yap~sal tasvirlerinde birinci önceli~i ka-leye, ikinci önceli~i ticaret alanlanna (bedesten, çar~~, pazar, dükkanla-ra) vermi~tir. Di~er önem verilen mekânlar ve yap~lar ise s~ras~yla: ha-mamlar, camiler, ziyaretgâhlar ve mesire yerleridir.
Seyyah~n bir mekân~~ tasvir ederken vermi~~ oldu~u yönlerde do~-ruluk aranmamal~d~r. Metinde ara yönlerin kullanilmam~~~ olmas~, bu tasvirlerin hatal~~ de~erlendirilmesine yol açabilmektedir.
Di~er Anadolu ~ehirlerinden (Konya, Sivas, Eski~ehir vb.) farkl~~ olarak Kayseri için "~ehr-i azim" yani büyük~ehir ifadesini kullanm~~~ ol-mas~~ dikkat çekicidir. Evliya, Kayseri'yi balu~nh ve süslü bir ~ehir olarak nitelendirmi~tir. O dönemde iç kale eski ve sa~lam, d~~~ surlar ise köh-nemi~tir. Seyyah Kayseri gezisinde sadece mevcut ~ehri de~il, eski ~eh-ri de incelemi~, iki mekan aras~ndaki geçi~kenli~e vurgu yapm~~t~r. Do-lay~s~yla günümüz ~ehircili~inde oldu~u gibi ~ehri bir bütün olarak tas-vir etmi~tir.
Evliya Çelebi ~ehrin konutlar~~ hakk~nda da önemli bilgiler vermi~-tir. Buna göre Kayseri evleri kiremitli veya toprak daml~, bir veya iki kathd~r. Öte yandan, ~ehrin ileri gelenlerinin konutlanm, halk~n konut-lanna k~yasla saray olarak nitelendirmesi, sosyo-ekonomik yap~daki farld~la~man~n meldna yans~mas~~ olarak ele al~nmal~d~r.
Kayseri'de mekan ve yap~~ tasvirleri dikkatli bir ~ekilde irdelendi-~inde, onun aynnt~lara olan ilgisi sezilebilmektedir. Örne~in kale kap~-s~~ üzerindeki heykellerden bahsetmesi ya da iç kale kap~lar~ndan gk~l-d~~~nda görülen mekânlan tek tek belirtmesi, bunun kan~t~~ say~labilir. 1650 y~l~nda Kayseri'yi gezen Evliya Çelebi'nin kale ve yak~n çevre tasvirinin, 1882 tarihli Kayseri haritas~nda geçen mekânlar ile büyük benzerlik göstermesi dikkat çekicidir. Dolay~s~yla, Kayseri'nin ~ehir morfolojisi yakla~~k 250 y~l pek fazla de~i~memi~tir.
Evliya Çelebi'nin Kayseri ticaret alanlanyla ilgili verdi~i mekânsal bilgiler incelendi~inde, Kapal~~ Çar~~~ olarak tariflenen alan~n, daha son-
