ÖZET
Malatya ili merkezinde çalýþan hekimlerde tükenmiþlik, iþ doyu-mu düzeylerinin ve bazý sosyodemografik deðiþkenlerin, yaþam doyumu düzeyleri ile iliþkisinin araþtýrýlmasý amaçlanmýþtýr. Çalýþmaya katýlan 384 hekimden veriler, Sosyodemografik Veri Toplama Formu, Maslach Tükenmiþlik Ölçeði (MTÖ), Ýþ Doyumu Ölçeði (ÝDÖ) ve Yaþam Doyumu Ölçeði (YDÖ) kullanýlarak toplan-mýþtýr. YDÖ puanlarý bakýmýndan erkekler ile kadýnlar arasýnda, hekimlikle ilgili ek iþi olanlar ile olmayanlar arasýnda (p<0.05), evliler ile bekarlar arasýnda (p<0.01), aylýk gelirini yeterli bulan-lar ile yetersiz bulanbulan-lar arasýnda anlamlý fark saptanmýþtýr (p<0.001). YDÖ puanlarý bakýmýndan yaþ gruplarý arasýnda fark olduðu bulunmuþtur (F: 9.01; p<0.0001). Meslekte çalýþma sürelerine göre oluþturulan gruplar arasýnda YDÖ puanlarý yönünden fark olduðu görüldü (F: 9.41; p<0.0001). Akademik ünvanlarý ile hekimlerin YDÖ puanlarý arasýnda istatistiksel olarak anlamlý farklýlýk bulunmuþtur (F: 7.14; P<0.0001). YDÖ puanlarý MTÖ-DYS (p<0.001) ve MTÖ-DT puanlarýyla negatif (p<0.001), MTÖ-KB (p<0.001) ve ÝDÖ puanlarý ile ise pozitif anlamlý korelasyon göstermektedir (p<0.001). Multipl regresyon analizi sonucuna göre YDÖ puanýna ÝDÖ, MTÖ-KB ve MTÖ-DT puanlarýnýn etkili olduðu bulunmuþtur.
Meslek içi eðitimin kalitesinin arttýrýlmasý, iletiþim, stresle baþa çýkma ve yönetme becerileri açýsýndan özel eðitim verilmesi, düzenli egzersiz gibi etkinliklere olanak yaratýlmasý daha az tükenme, daha fazla iþ ve yaþam doyumunu saðlayacaktýr. Anahtar Sözcükler: Tükenme, hekimlik, yaþam doyumu.
KLÝNÝK PSÝKÝYATRÝ 2001;4:113-118
SUMMARY
Relationships Between Burnout, Job Satisfaction and Life Satisfaction in Physicians
The aim of our study was to search the relation between burnout, job satisfaction and life satisfaction in physicians working at Malatya.
Data were collected from 384 physicians. The questionnaire con-sisted of a Sociodemographic Data Form, the Maslach Burnout Inventory (MBI), the Job Satisfaction Inventory (JSI) and the Life Satisfaction Inventory (LSI). The importance of the difference between two means test, one way variance analysis, correlation analysis, and multiple regression analysis were applied. Mean life satisfaction: 20.0+6.6, job satisfaction: 37.7+9.4 MBI-Emotional exhaustion:14.06+6.05, MBI-depersonaliza-tion: 5.31+3.12, MBI-personal accomplishment: 20.57+4.23. Statistically significant associations: LSI/social and demographic variables: greater in women, married, having extra work related with medicine, believing salary is enough. LSI/Age: greater more than 40, LSI/Academic career: greater in academician and spe-cialist than practitioner. LSI points were correlated with MBI-depersonalization, MBI-Emotional exhaustion negatively, and MBI-personal accomplishment, job satisfaction positively. The more education, enhancing communication and manage-ment skills, and the more effective coping mechanisms, the more physical exercises; the less burnout, and the more life and job sa-tisfaction.
Key Words: Burnout, physician, life satisfaction.
GÝRÝÞ
Kendini iyi hissetme hali saðlýðýn önemli belirleyici-lerinden biridir. Duygusal ve biliþsel yönleri olan bu
Doyumu Düzeylerinin Yaþam Doyumu
Düzeyleri Ýle Ýliþkisi
Süheyla ÜNAL*, Rýfat KARLIDAÐ**, Saim YOLOÐLU***
* Prof. Dr., ** Yrd. Doç. Dr., Ýnönü Üniversitesi Týp Fakültesi Turgut Özal Týp Merkezi Psikiyatri Anabilim Dalý, *** Yrd. Doç. Dr., Biyoistatistik Anabilim Dalý, MALATYA
öznel durumun biliþsel bölümünü yaþam doyumu oluþturur (Pavot ve ark. 1991). Kiþisel amaçlar ve ulaþýlan hedefler arasýndaki uygunluðun yargýsal deðerlendirilmesi olarak tanýmlanan yaþam doyumu düzeyinin, psikiyatrik sorunlarýn ortaya çýkmasýnda etkili olduðu ileri sürülmektedir (Koivumaa-Honkanen ve ark. 2001).
Yardýma gereksinimi olan kiþilerle iþleri gereði yüz yüze gelinen mesleklerde "tükenmiþlik sendromu" sýk karþýlaþýlan bir durumdur. Uzun süreli stresli çalýþma ortamýna maruz kalýndýðýnda fiziksel ve duygusal yorgunluk, duyarsýzlaþma ve üretkenlikte azalma ile karakterize olan bu durum hekimlerin iþ ve yaþam doyumlarý ile olumsuz bir etkileþime sahiptir (Freudenberger 1974, Maslach ve Jackson 1981, Cordes ve Dougherty 1993). Demerouti ve arkadaþlarý (2000) yaptýklarý çalýþmada iþ ortamýnýn gereklilikleri ile saðladýðý olanak ve ödülleri tükenme üzerinde oldukça etkili bulmuþlar, tükenmenin çalýþma koþullarý ile yaþam doyumu arasýnda aracý bir rol oynadýðýný ileri sürmüþlerdir.
Ýþ doyumu tükenmeyi etkileyen önemli bir etkendir. Ýþ doyumunu yaþ, cinsiyet, eðitim düzeyi gibi kiþisel özelliklerin yaný sýra, yapýlan iþin içeriði, ücret poli-tikasý, çalýþma koþullarý gibi kurumsal ve çevresel etkenler etkilemektedir (Musal ve ark. 1995). Ramirez ve arkadaþlarý (1996) tarafýndan konsültan hekim-lerde tükenme, hastalar, akrabalar ve iþ arkadaþlarý arasýndaki iliþkilerde, mesleki statü ve kendine yeterlilikte, entelektüel uyarý alanýnda doyum azlýðý, 55 yaþ altýnda olmak ve bekar olmak ile iliþkili bulun-muþtur. Yine ayný çalýþmada iletiþim ve yönetme becerileri konusunda eðitimi yetersiz olanlarda daha yüksek düzeyde tükenme saptanmýþtýr.
Onkoloji servisinde yapýlan bir çalýþmada mesleki deneyimlerini tümüyle kullanabilme, iþte deðiþiklik yaratabilme, entellektüel açýdan uyarýlabilme iþ doyu-mu ile yakýndan iliþkili bulundoyu-muþtur (Grunfeld ve ark. 2000). Ýþ doyumu ile otonomi arasýnda da bir iliþki olduðu ileri sürülmektedir (Burdi ve Baker 1999). Mesleki açýdan kendilik saygýsý ile iþ ve yaþam doyu-mu arasýnda pozitif, tükenme ile negatif iliþki bulun-muþtur (Carmel 1997).
Cujeg ve arkadaþlarý (2000) araþtýrma görevlilerinde uzun çalýþma saatleri, sözel ve duygusal kötü davranýþa maruz kalma, gelecek konusunda belirsiz-lik yaþama ve ekonomik güçlüklerin iþ doyumunu olumsuz etkilediðini göstermiþlerdir.
Acil servis hekimlerinde yapýlan bir çalýþmada ileri yaþ, bölüm yöneticisi olmak, tatil günlerinin artýþý iþ doyumuna katkýda bulunurken, çalýþma saatlerinin fazlalýðý olumsuz katkýda bulunmuþtur (Lloyd ve ark. 1994). Radyologlarda yapýlan bir çalýþmada ise iþ yükü en büyük stres etkeni olarak, hastalarýyla olum-lu iliþkiler ve meslektaþlar tarafýndan görevlerini baþarýyla yaptýklarýnýn algýlanmasý ise iþ doyumu kaynaðý olarak belirlenmiþtir. Yine ayný çalýþmada iletiþim becerileri ve yöneticilik konularýnda yetersiz eðitim görmüþ olmaktan yakýnma saptanmýþtýr (Graham ve ark. 2000).
Pediyatristlerde yapýlan bir araþtýrmada, hekimin çalýþmalarýnýn baþkalarý tarafýndan deðerli bulunma-masý bir tükenme etkeni olarak bildirilmiþ, baþarýlý olarak algýlanmak, rutin egzersiz yapýyor olmak ve bazý týp dýþý ilgilere sahip olmak ise iþ doyumuna olumlu katkýsý olan etkenler olarak belirtilmiþtir (Fields ve ark. 1995).
Yaptýðý iþten doyum almak bireyin yaþam doyumunda ve üretkenliðinde önemli bir yere sahiptir. Bireyin yaþam doyumuna olumlu ya da olumsuz katkýsý olan etkenleri ortaya koyarak daha fazla doyum, daha az tükenme yaþamasý için gerekli düzenlemelere gitmek mümkün olabilir.
Malatya ili merkezinde çalýþmakta olan bir grup hekimde tükenmiþlik düzeyini etkileyen etkenler üze-rine düzenlenen bir dizi çalýþmanýn iþ doyumu ve tükenmiþlik düzeyleri daha önce yayýn olarak sunul-muþtu (Karlýdað ve ark. 2000). Çalýþmanýn bu bölümünde ise tükenme, iþ doyumu ve yaþam doyu-mu arasýndaki iliþki üzerinde durulacaktýr.
GEREÇ VE YÖNTEM
02.02.1998-13.03.1998 tarihleri arasýnda Malatya'da yapýlan araþtýrmaya il merkezinde çalýþmakta olan 593 hekimden gönüllü 384 hekim katýlmýþtýr. Sosyodemografik Veri Toplama Formu ve ölçekler iþ-yeri koþullarýnda katýlýmcýlar tarafýndan yaklaþýk 20-25 dakikalýk sürede araþtýrmacýnýn gözlemi altýnda doldurulmuþtur.
Çalýþmada Kullanýlan Ölçekler
1. Sosyodemografik Veri Toplama Formu: Çalýþmaya
katýlanlarla ilgili sosyodemografik ve boþ zaman etkinlikleriyle ilgili verileri elde etmeyi amaçlamak-tadýr.
geçerlik ve güvenirlik çalýþmasý Ergin (1992) tarafýn-dan yapýlmýþtýr. Ölçek her birinde beþ basamaklý yanýt seçenekleri olan 22 sorudan oluþmaktadýr. DT, KB, DYS olmak üzere üç alt boyutu vardýr (Maslach ve Jackson 1986). DT ve DYS boyutlarý olumsuz, KB boyutu olumlu yanýtlarý içermektedir. Puanlar her alt ölçek için ayrý ayrý hesaplanmaktadýr. Alt ölçeklerden elde edilen puanlar için kesme deðeri olmadýðýndan tükenme var ya da yok biçiminde bir ayýrým yapýla-mamaktadýr. Tükenmiþliði olan bireylerde DT ve DYS puanlarýnýn daha yüksek, KB puanlarýnýn düþük düzeylerde olmasý beklenmektedir.
3. Ýþ Doyumu Ölçeði (ÝDÖ): Bireylerin iþlerinden
aldýklarý doyumun düzeyini belirlemek amacýyla Hackman ve Oldham (1975) tarafýndan geliþtirilmiþtir. Ölçeðin Türkçe'ye uyarlama ve geçerlilik çalýþmasý Güler (1990) tarafýndan yapýlmýþtýr. Yarým býrakýlmýþ olumlu ifadelerden oluþan, 5 seçenekli, 14 maddelik bir öz bildirim ölçeðidir.
4. Yaþam Doyumu Ölçeði (YDÖ): Bireylerin yaþam
doyumu düzeylerini belirlemek amacýyla Diener ve arkadaþlarý (1985) tarafýndan geliþtirilen ölçeðin Türkçe'ye uyarlamasý Köker (1991) tarafýndan yapýlmýþtýr. Ölçek; "yaþamým bir çok yönüyle idealle-rime yakýn, yaþam koþullarým çok iyi, yaþamýmdan hoþnutum, þu ana kadar istediðim þeyleri elde ede-bildim ve yeniden dünyaya gelseydim yaþamýmdan hemen hemen hiçbir þeyi deðiþtirmezdim" ifadelerini içeren 5 maddeden oluþmaktadýr. Her madde için "hiç uygun deðil" ile "çok uygun" arasýnda deðiþmek üzere 1'den 7'ye kadar seçenekler sunulmuþtur.
Veriler, SPSS for Windows 6.01 istatistik paket prog-ramýnda deðerlendirilmiþtir. Tanýmlayýcý istatistikler yapýldýktan sonra, verilerin normal daðýlýma uygun-luðu test edilmiþ, tüm veri gruplarýnýn normal daðýlý-ma uyduðu görülmüþtür. Daha sonra önemlilik testleri olarak iki ortalama arasýndaki farkýn önemlilik testi, tek yönlü varyans analizi, en küçük önemli fark yön-temi, korelasyon analizi ve çoklu regresyon analizi kullanýlmýþtýr.
BULGULAR
Çalýþmaya katýlan 384 hekimin sosyodemografik özel-likleri Tablo 1'de sunulmuþtur. Katýlýmcýlarýn 68'i (%17.7) kadýn, 143'ü (%37.2) 22-29 yaþ arasýnda, 168'i (%43.7) 30-39 yaþ arasýnda, 73'ü (%19) 40 yaþ ve üzerinde, 91'i (%23.7) bekar, 95'i (%24.7) pratisyen, 123'ü (%32.0) araþtýrma görevlisi, 81'i (%21.1) uzman, 85'i (%22.1) öðretim görevlisi/üyesi hekimlerden oluþ-maktadýr.
Katýlýmcýlarýn almýþ olduklarý YDÖ puanlarý sosyode-mografik özelliklerine göre, iki ortalama arasýndaki farkýn önemlilik testi ile istatistiksel olarak deðer-lendirilmiþtir. ÖSYS'deki ilk tercih, günlük çalýþma süresi, hekimlik dýþý ek iþten oluþan deðiþkenlere göre saptanan farklar istatistiksel açýdan anlamlý bulun-mamýþtýr. Kadýnlar ile erkekler arasýnda, hekimlikle ilgili ek iþi olanlar ile olmayanlar arasýnda (p<0.05),
Tablo 1. Çalýþmaya katýlan hekimlerin sosyode-mografik özelliklerine göre daðýlýmlarý
Sosyodemografik özellikler n (384) % Akademik ünvan
Pratisyen 95 24.7
Araþtýrma görevlisi 123 32.0
Uzman 81 21.1
Öðretim görevlisi / üyesi 85 22.1 Cinsiyet Erkek 316 82.3 Kadýn 68 17.7 Yaþ 22-29 143 37.2 30-39 168 43.7 40 ve üzeri 73 19.0 Medeni durum Evli 293 76.3 Bekar 91 23.7
ÖSYS'de ilk tercih
Týp 264 68.8
Týp dýþý 120 31.3
Meslekte çalýþma süresi
≤5 yýl 141 36.7 6-10 yýl 28 33.3 ≥11 yýl 115 29.9 Günlük çalýþma süresi ≤8 saat 106 27.6 ≥9 saat 278 72.4
Hekimlikle ilgili ek iþ
Var 90 23.4
Yok 294 76.6
Hekimlik dýþý ek iþ
Var 42 10.9
evliler ile bekarlar arasýnda (p<0.01), aylýk gelirini yeterli bulanlar ile yetersiz bulanlar arasýnda anlamlý fark saptanmýþtýr (p<0.001). YDÖ puanlarý kadýnlar-da, hekimlikle ilgili ek iþi olanlarkadýnlar-da, evlilerde ve aylýk gelirini yeterli bulanlarda daha yüksek saptanmýþtýr. YDÖ puanlarý yönünden yaþ gruplarý arasýnda fark olup olmadýðý tek yönlü varyans analizi ile test edilmiþtir. YDÖ puanlarý bakýmýndan yaþ gruplarý ara-sýnda fark olduðu saptanmýþtýr (F: 9.01; p<0.0001). YDÖ ölçek puanlarý bakýmýndan, farklýlýðý yaratan yaþ gruplarýný saptamak için en küçük önemli fark yönte-mi uygulanmýþtýr. Kýrk ve üzeri yaþ grubunda olan-larýn YDÖ puanlarý ile hem 22-29 yaþ hem de 30-39 yaþ grubunda olanlarýn YDÖ puanlarý arasýnda ista-tistiksel açýdan anlamlý fark saptanmýþtýr (p<0.05). 22-29 yaþ grubu ile 30-39 yaþ grubu arasýnda anlam-lý fark bulunmamýþtýr.
Meslekte çalýþma sürelerine göre oluþturulan gruplar arasýnda tek yönlü varyans analizinde YDÖ puanlarý yönünden fark olduðu saptanmýþtýr (F: 9.41; p<0.0001). Tek yönlü varyans analizinin sonuçlarý önemli bulunduðundan farklýlýðý yaratan yaþ grup ya da gruplarýnýn saptamak için en küçük önemli fark yöntemine göre ikili karþýlaþtýrmalar yapýlmýþtýr. Beþ yýl ve daha kýsa süredir çalýþanlar ile 6-10 yýl ve ≥11 yýldýr çalýþanlar arasýnda YDÖ puanlarý bakýmýndan anlamlý fark saptanmýþtýr (p<0.05). 6-10 yýl ve ≥11 yýldýr çalýþanlarýn YDÖ puanlarý ≤5 yýldýr çalýþan-larýnkinde daha yüksek bulunmuþtur. En yüksek YDÖ puanlarý ≥11 yýldýr çalýþanlarda saptanmýþtýr.
Çalýþmaya katýlan hekimlerin almýþ olduklarý ortala-ma ÝDÖ, YDÖ, MTÖ-DT, MTÖ-DYS ve MTÖ-KB puanlarý Tablo 2'de sunulmuþtur. ÝDÖ: 37.7±9.4, MTÖ-DT: 14.06±6.05, MTÖ-DYS: 5.31±3.12, MTÖ-KB: 20.57±4.23, YDÖ: 20.0±6.6 bulunmuþtur.
Akademik ünvanlarýna göre aldýklarý ölçek puanlarý için tek yönlü varyans analizi uygulanmýþ ve farklýlýk olduðu saptanmýþtýr (F: 7.14; P<0.0001). Farklýlýðý yaratan grup ya da gruplarý bulmak için en küçük önemli fark yöntemi uygulanmýþtýr. Bu testin sonucu-na göre pratisyen hekim ile uzman hekim ve öðretim görevlisi/üyesi hekimler arasýnda; araþtýrma görevlisi hekimler ile uzman ve öðretim görevlisi/üyesi hekim-ler arasýnda farklýlýk bulunmuþtur (p<0.05). YDÖ puaný en düþük pratisyen hekimlerde, en yüksek öðre-tim üyesi/görevlisi hekimlerde saptanmýþtýr.
YDÖ puanlarý ile ÝDÖ, MTÖ-KB, MTÖ-DYS ve MTÖ-DT
puanlarýnýn korelasyon analizi sonuçlarý Tablo 3'de sunulmuþtur. Elde edilen korelasyon katsayýlarý düþük olmakla birlikte ölçek puanlarý arasýndaki iliþ-ki istatistiksel açýdan anlamlýdýr: YDÖ puanlarý MTÖ-DYS (p<0.001) ve MTÖ-DT puanlarýyla negatif (p<0.001), MTÖ-KB (p<0.001) ve ÝDÖ puanlarý ile ise pozitif anlamlý korelasyon göstermektedir (p<0.001). YDÖ puanlarýna ile ÝDÖ, DT, KB ve MTÖ-DYS puanlarý arasýnda iliþki olup olmadýðý çoklu regresyon analizi ile test edilmiþtir. Korelasyon kat-sayýlarý düþük görünmekle birlikte iþ doyumu (r: 0.39), kiþisel baþarý (r: 0.31) ve duygusal tükenme (r: -0.34) düzeylerinin etkili olduðu saptanmýþtýr (F: 26,6; p<0.00001).
TARTIÞMA
Çalýþmamýzda yaþam doyumu puanlarý kadýnlarda erkeklere göre, hekimlikle ilgili ek iþi olanlarýn olmayanlara göre, evlilerin bekarlara göre, aylýk gelir-lerini yeterli bulanlarýn bulmayanlara göre daha yük-sek bulunmuþtur. Kýrk yaþ üzerinde olanlar, 6 yýldan uzun süredir çalýþanlar, öðretim üyesi olanlarýn yaþam doyumu diðer gruplardan daha fazla saptan-mýþtýr. Ýþ doyumu yaþam doyumu üzerinde en fazla etkili deðiþken olarak belirlenmiþtir.
Tablo 2. Çalýþmaya katýlan hekimlerin tümünde ölçek puanlarýnýn daðýlýmý
Ölçek n X S YDÖ 384 20.03 6.64 ÝDÖ 384 37.77 9.48 TAÖ 384 7.50 3.64 MTÖ-DYS 384 5.31 3.12 MTÖ-DT 384 14.06 6.05 MTÖ-KB 384 20.57 4.23 S: standart sapma
Tablo 3. Çalýþmaya katýlan hekimlerin YDÖ puanlarý ile TAÖ, MTÖ-KB, MTÖ-DYS ve MTÖ-DT puan-larýnýn korelasyon analizi sonuçlarý
Ölçekler n r p YDÖ - MTÖ-DT 384 -0.34 <0.001 YDÖ - MTÖ-DYS 384 -0.20 <0.001 YDÖ - MTÖ-KB 384 0.31 <0.001 YDÖ - ÝDÖ 384 0.39 <0.001 r: Korelasyon katsayýsý
Bulgularýmýz literatür bulgularý ile karþýlaþtýrýldýðýnda çeliþkili ve uyumlu sonuçlarla karþýlaþmaktayýz. Örneðin çalýþmamýzda kadýnlarýn yaþam doyumunun erkeklere göre daha fazla olmasý konusunda literatür bilgileri çeliþkilidir. 24 Týp Fakültesinde yaptýklarý çalýþmada Carr ve arkadaþlarý (1998) çocuk sahibi kadýn öðretim üyelerinin, çocuk sahibi erkek öðretim üyelerine göre daha düþük iþ doyumu, kariyerde daha yavaþ ilerleme ve daha az kurumsal desteðe sahip olduklarýný ortaya koymuþlardýr. McMurray ve arkadaþlarý (2000) ise kadýn hekimlerin uzmanlýk alanlarýndan, hasta ve meslektaþlarý ile olan iliþkiler-den erkeklere göre daha fazla doyum aldýklarýný bildirmiþlerdir.
Evli olmak ve yaþlý olmak iþ ve yaþam doyumunu art-týrýcý etkenler gibi görünmektedir. Çalýþmamýzda olduðu gibi Linn ve arkadaþlarý da (1985) evli ve daha yaþlý hekimlerde iþ ve yaþam doyumunu daha yüksek saptamýþlardýr. Ýletiþim, baþa çýkma ve yönetme bece-rileri konusunda yeterli olmamak tükenmeyi arttýrýcý bir etkiye sahiptir (Penson ve ark. 2000). Deneyimlerle bu beceriler geliþtikçe, bu alanlardan kaynaklanan stres azalmaktadýr. Ayrýca meslekte bilgi ve deneyimi
arttýkça ve kariyerde ilerledikçe hekimin mesleðine iliþkin olarak yeterlilik duygusu geliþmekte ve daha otonom davranabilmektedir. Güç sorunlarý çözüm-leme konusunda yetkinleþtikçe, yaptýðý iþten doyumu da artmaktadýr. Carmel'e (1997) göre profesyonel kendilik-saygýsý, iþ ve yaþam doyumu ile pozitif, tükenme ile negatif iliþkilidir.
Akademisyen olanlarýn pratisyen ve uzmanlara göre yaþam doyumlarýnýn daha yüksek olmasý meslek içi eðitime devam ediyor olmalarý ile de iliþkili olabilir. Kushnir ve arkadaþlarý (2000) mesleki bilgileri gün-celleme olanaðý bulmanýn tükenmeyle negatif, iþ doyumu ile pozitif iliþkili olduðunu bulmuþtur. Sonuç olarak, iþ doyumu, tükenme ve yaþam doyumu karþýlýklý etkileþim içindedirler. Bireyin iþ doyumunu arttýracak ve tükenmeyi azaltacak giriþimlerde bulunulmasý, yaþam doyumuna ve mutluluðuna katkýda bulunacaktýr. Bilgi ve beceri kazanýmýnýn hýz-landýrýlmasý için meslek içi eðitimin kalitesinin art-týrýlmasý, iletiþim, stresle baþa çýkma ve yönetme becerileri açýsýndan özel eðitim verilmesi, spor, düzen-li egzersiz gibi etkindüzen-liklere olanak yaratýlmasý hekimin kendini daha iyi hissetmesine yardýmcý olacaktýr.
KAYNAKLAR Burdi MD, Baker LC (1999) Physicians' perceptions of
autono-my and satisfaction in California. Health Affairs, 18(4): 134-145.
Carmel S (1997) The Professional Self-esteem of Physicians Scale, structure, properties, and the relationship to work out-comes and life satisfaction. Psychol Rep, 80(2): 591-602. Carr PL, Ash AS, Friedman RH ve ark. (1998) Relation of fa-mily responsibilities and gender to the productivity and career satisfaction of medical faculty. Ann Intern Med, 129: 532-538. Cordes CL, Dougherty TM (1993) A review and an integration of research on job burnout. Acad Manage Rev, 18: 621-656. Cujeg B, Oancia, Bohm C ve ark. (2000) Career and parenting satisfaction among medical students, residents and physician teachers at a Canadian medical school. Can Med Ass J, 162(5): 637-643.
Demerouti E, Bakker AB, Nachreiner F ve ark. (2000) A model of burnout and life satisfaction amongst nurses. J Adv Nurs, 32(2): 454-464.
Diener E, Enmors RA, Larger RJ ve ark. (1985) The satisfaction with life scale. J Pers Assess, 49(1): 71-75.
Ergin C (1992) Doktor ve hemþirelerde tükenmiþlik ve maslach tükenmiþlik ölçeðinin uyarlanmasý. R Bayraktar, Ý Dað (Ed), VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalýþmalarý. Ankara, Türk Psikologlar Derneði Yayýný, s.143-154.
Fields AI, Cuerdon TT, Brasseux CO ve ark. (1995) Physician
burnout in pediatric critical care medicine. Crit Care Med, 23(8): 1425-1429.
Freudenberger NJ (1974) Staff burnout. J Social Issues, 30: 159-165.
Graham J, Ramirez AJ, Field S ve ark. (2000) Job stress and satisfaction among clinical radiologists. Clin Radiol, 55(3): 182-185.
Grunfeld E, Whelan TJ, Zitzelsberger L ve ark. (2000) Cancer care workers in Ontario: Prevalence of burnout, job stress and job satisfaction. Can Med Ass J, 163(2): 166-172.
Güler M (1990) Endüstri iþçilerinin iþ doyumu ve iþ veriminde depresyon, kaygý ve bazý deðiþkenlerin etkisi. Yayýnlanmamýþ doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, PDR Anabilim Dalý, Ankara.
Hackman JR, Oldham GR (1975) Development of the job diag-nostic survey. J Appl Psychol, 60: 159-170.
Karlýdað R, Ünal S, Yoloðlu S (2000) Hekimlerde iþdoyumu ve tükenmiþlik düzeyleri. Türk Psikiyatri Dergisi, 11(1): 49-57. Koivumaa-Honkanen H, Honkanen R, Viinamaki H ve ark. (2001) Life satisfaction and suicide: A 20-year follow-up study. Am J Psychiatry, 158: 433-439.
Köker S (1991) Normal ve sorunlu ergenlerde yaþam doyumu düzeyinin karþýlaþtýrýlmasý. Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Kushnir T, Cohen AH, Kitai E (2000) Continuing medical edu-cation and primary physicians' job stress, burnout and dissat-isfaction. Med Educ, 34(6): 430-436.
Linn LS, Yager J, Cope D ve ark. (1985) Health status, job sat-isfaction, job stress and life satisfaction among academic and clinical faculty. JAMA, 254(19): 2775-2782.
Lloyd S, Streiner D, Shannon S (1994) Burnout, depression, life and job satisfaction among Canadian emergency physi-cians. J Emerg Med, 12(4): 559-565.
Maslach C, Jackson SE (1981) The measurement of experi-enced burnout. J Occup Behav, 2: 99-113.
Maslach C, Jackson SE (1986) Maslach burnout inventory. Manual. 2. Baský, Consulting Psychologist Press. Palo Alto CA. McMurray JE, Linzer M, Konrad TR ve ark. (2000) The work
lives of women physicians results from the physician work life study. The SGIM Career Satisfaction Study Group. J Gen Intern Med, 15(6): 372-380.
Musal B, Elçi ÖÇ, Ergin S (1995) Uzman hekimlerde mesleki doyum. Toplum ve Hekim, 10(68): 2-7.
Pavot W, Diener E, Colvin CR ve ark. (1991) Further validation of the Satisfaction with Life Scale: Evidence for the cross-method convergence of well-being measures. J Pers Assess, 57(1): 149-161.
Penson RT, Dignan FL, Canellos GP ve ark. (2000) Burnout: Caring for the caregivers. Oncologist, 5(5): 425-434. Ramirez AJ, Graham J, Richards MA ve ark. (1996) Mental health of hospital consultants: the effects of stress and satis-faction at work. Lancet, 347: 724-728.
