FOLKLOR DERLEMELERİNDE DİKKAT EDİLMESİ
GEREKEN HUSUSLAR
"Araştırmacı herhaııgibir folklor malzemesini derlemeye
çıkmadan önce, konusu ile ilgili bir öıı çalışma yapmalı,
bu konuda bilinenler nelerdir, hangi malzeme nerelerden
derlenebilir sorularına cevap verebilnıelidir.
Naciye YILDIZ (' } Sahada derlem e yapan bir folklor
araştırm acısı için, elde edilccek m alzem e önem lidir. Z ira, m alzem e olm adan bir ilim de söz konusu olam az. Folklor bir ilim dalı olduğuna göre, kendi dalına ait m alzemesi vardır. Bu m alzem enin n e olduğu, folklor cunun yaptığı çalışm anın m ahiyetine bağlıdır. A ncak önem li olan, h er araştırıcının, bu m al zem e içinde kendisine gerekli olan bilgiyi seçip çıkartm asıdır.
M alzem enin önem li olm ası ise, araştırm acının, sadece m alzem e ile ilgilenip başka n o k talan gözardı etm esi dem ek değildir. M alzem e yanında, malzemeyi veren kişi, çevre ve zam an üzerinde de durm ak, araştırm anın daha .sağlıklı olm ası açısından gereklidir.
I-Maizemenin değerlendirilmesi: A raştırm acı, herhangibir folklor m alzemesini derlem eye çıkm adan önce, konusu ile ilgili bir ön çalışm a yapmalı; bu konuda bilinenler nelerdir, hangi noktalarda çalışm alara ih tiyaç vardır,' hangi m alzeme; nered en d e r lenebilir, konuya hangi noktalardan yaklaşmak m üm kündür gibi sonulara cevap verebilnıelidir. A ksi takdirde, araştırm acı, her sorusuna en doğru cevabı aldığını veya dinlediği m alzem enin tek bir varyantının bulunduğunu düşünebilir. Bu da kendisini yanlış neticelere götürür. Ancak, b u rad a karşımıza bir problem dah a çıkm aktadır. A raştırm acı, bu bilgileri m alzem enin d eğ er lendirilm esi safhasında kullanmalı, derlem e yaparken ise, kendisini hadisenin dışında tut
malı, objektif olm alıdır. M alzem enin, hadisenin nasıl olması değil, nasıl olduğu onu iigilendirm elidir. H e r ilimde olduğu gibi folklorda da şahsî görüşler, d eğerler ve yorum lar değil, var olan gerçekler önem lidir.
A raştırm acının b irden fazla kaynak üzerinde çalışarak m alzem enin varyantlarını ele geçirm esi, çalışm alarına daha geniş bir p erspektif kazandırır. Bu sebeple, folklorcu için, her varyantın ayrı bir önem i vardır. V aryantlarda, bu iskelet değişmez; m otifler değiştir.
E ld e edilen m alzem enin sadece hatırlanıyor olması veya hâlâ bir fonksiyonunun bulunm ası, araştırm acının varacağı neticc açısından önem lidir.
M alzem e derlenen kişinin, bu m al zemeyi kim den, nered en öğrendiği de bilin mesi gereken bir noktadır. M eseiâ hikayeci, anlattığı hikâyeyi ustasından veya başka hikâyeciden mi, yoksa bir kitaptan okuyarak mı -öğrenmiştir? Kendisi hikâyeyi anlatırken zam anla neler ilâve etm iştir? Çeşitli sebeplerle bazı noktalar d a değiştirilm iş veya çıkarılm ış olabilir. M üm künse bu noktaların d a tesbit edilm esi gerekir.
E lb ette ki bir m alzem ede bütün bu hususların tesbiti m üm kün olmaz. H e r m al zem enin cinsine göre bir takım noktalar önem kazanır. Bu sebeple araştırm acı, konusuna göre cevabını arayacağı soruları tes bit etm elidir
( ’" ) H a c e tte p e Ü niversitesi T ü rk çe D e rsle ri D ü zen lem e B aşkanlığı O k u tm an ı.
II- Kaynak kişinin şahsiyetinin değerlen dirilmesi: Bir folklor m alzemesini, kaynak kişiden ayırarak değerlendirm ek, her zam an m üm kün değildir. Kaynak kişi, verdiği m al zemeye gerek estelik, gerekse şahsiyet yönünden birşeyler katabilir. "Bu malzem e kaynak kişi için ne ifade ediyor?" sorusu, m al zem enin kaynak kişi tarafından nasıl d eğ er lendirildiği konusunu aydınlatacaktır. Kaynak kişi, malzemeye kendinden neler katm ıştır, birden fazla şeklini biliyor veya anlatabiliyor mu, değişik şartlard a derlem e yapıldığında, neleri, ne ölçüde değiştiriyor? Buııun gibi soruların yanı sıra, kaynak kişiye ait biyografik bilgi de, neticeye ulaşm ak açısından önem lidir. Buna göre, araştırm a konusuna göre, kaynak kişiye değişik sorular yöneltilebilir, ancak biyografik bilgi için um um î olarak:
1. Kaynak kişinin adı, ,soyadı, 2. O turduğu yer,
3. D oğum yeri ve tarihi, 4. Ö ğrenim durum u, 5. Mesleği,
6. G ezdiği ve gördüğü yerler,
7. H ayatındaki önem li hâdiseler, şek linde sorular sorulabilir.
Kısaca, kültür taşıyıcısı olan kişilerin, bu kültürün içinde yaşadıkları, bazı değer yargılarına sahip oldukları, şahsiyetlerinden gelen bir takım özellikler taşıdıkları unutul mam alıdır.
III-Çevrenin değerlendirilmesi: Folklor m alzem esinin derlendiği çevre, elde ec’ilcn malzem e üzerinde m üsbet ve m enfi e t kileriyle göz önünde bulundurulm alıdır. M eselâ, m alzem enin tabiî şartlarda elde edil miş şekliyle, sunî şartlard a elde edilen şekli birbirinden farklı olabilir. Dinleyici karşısında, tabiî bir çevrede, hikayeci, çev renin gösterdiği ilgi üzerine, dah a heyecanlı bir şekilde hikâyesini anlatabilir; ç';vreden gelen sorulara, sataşm alara, isteğe göre, hikâyesini anlatabilir; çevreden gelen sorulara, sataşm alara, isteğe göre, hikâyeye değişik unsurlar da girebilir.
D erlem e yapılan çevrenin kültür yapısı, eğilim durum u, kabul ettiği değerler, sosyolojik açıdan başka çevrelerden ayrılan
yönleri, değerlere uygun hâle getirm ek için araştırm a konusu olan m alzem ede m eydana gelen değişiklikler, tabiî şartlard a derlem e yapılmışsa, o anda çevrenin psikolojik durum u gibi konular üzerinde durulm alıdır. M eselâ, bir hikayeci, hikâye anlatırken, topluluğu karşısına almayı düşünm ez, toplum un hoşuna giden, onun değerlerine uygun sözler kullanır. M eselâ, topluluğun içinde, hoca, şeyh, imam gibi kişiler bulunuyorsa, konuşm asını ona göre düzenler. Çok üzüntülü kişilerin bulunduğu çevrelerde, neşeli konular konuşulmaz. H attâ, çevrede bulunan kişilerin, o sırada konuşulan konu ile ilgili olup olm am aları da konuşm a veya m alzem e üzerinde etkili olabilir, din leyicilerin ilgilenmesi, sorular sorm ası sayesinde değişik noktalar ortaya çıkarılabilir.
IV -Zam anm değerlendirilmesi: D erlem e çalışm alarında zam an, birkaç açıdan dikkate alınması gereken bir konudur. B unlardan birisi, çalışm anın ne kadar zam anda tam am lanacağı m eselesidir. Ayrılan süre, lam bir çalışm a için yeteli m idir? İkinci nokta, bu derlem enin yapılması için en m üsait vakit nedir? elbette ki H ıdırellez törenleri ile ilgili bir derlem e yapan araştırm acı için en uygun vakit, bu törenlerin düzenlendiği vakittir. B un lar, çalışm alarla ilgili, teknik konulardır. Ayrıca, zam an konusunu, yaşanılan dönem olarak da göz önünde bulundurm ak gerek m ektedir. M alzem enin ait olduğu dönem in özellikleri, önem li olayları nelerdir; malzem e, bu nlardan gelen etkileri ne ölçüde ve nasıl yansıtıyor? Savaş zam anında ortaya çıkan bir türküyü kendi dönem inde, kendi şartlarıyla değerlendirm ek başka, daha sonra söylendiği devirlerde değerlendirm ek başka neticeler verir.
Bazı konularda, devrin hüküm et politikası da m alzeme üzerinde etkili olabilir. Bu etkiler düşünce şeklinden, politikaya ters düşm em ek veya dikkat çekm em ek gibi çcşilli boyutlara uzanabilir.
B'i noktaların herbiri, değişik çalışm alar da söz konusu olabilir. H er çalışm a da b u n lara yeni görüşler ve bakış açıları kalacaktır. A ncak umumi olarak, bir araştırm acının, daim a göz önünde bulundurm ası gereken m etod, malzeme ve hadise karşısında objek tif olmak, daim a geniş bir bakış açısıyla bak mak ve değerlendirm ektir.
