Vak`anüvis Subhi Mehmed Efendi, Subl~ f Tarihi, Sffini ve ~fficir Tarihleri
ile Birlikte (~nceleme ve Kar~~la~t~rmal~~ Metin), Haz~rlayan Mesut Ayd~ner, ~stanbul
2007, I-CXLIX+1-843 (metin)+845-924 (dizin)+Basma nüshalardan seçilmi~~ tam bir
nüsha ve yazmalardan örnekler içeren CD.
Ar~iv belgeleri hiç ~üphesiz tarihçiler için önemli kaynaklard~r, bu tart~~~lmaz. Bir tarihçi bel-gelerle kesin tespitlere varabilir. Ancak ça~da~~ eserler belgelerin b~rakaca~~~ bo~luklar~~ doldurur, bu da münaka~a göttirmez. Bu eserler devrin fikri, sosyal ve kültürel görünümünü ortaya koyar. Bunun ya-~~~~~da vüzeramn, ümeran~n ve ulemamn biyografisi bu eserlerin de~erini art~m Bir ordunun hareketi, harp safahat~~ ve sava~la ilgili çe~itli konular yine bu eserlerde bulunabilir. Valeanüvislik müessesesinin faaliyete geçmesiyle, tarih yaz~c~l~~~~ önemli merhaleler katetmi~, k~sa zamanda olgunluk ça~~na ula~-m~~t~r. Elimizdeki eser bu ça~~n içindedir. Subhi Mehmed Efendi, haceganl~k rütbesini kazan~p sergi naz~r~~ iken valc`anüvis tayin olunmu~tur (H. 1152). Onun bu eseri 1152 (1739) -1156 (1744) y~llar~n~~ ihtiva etmektedir.
Subhi kendisinden önceki valeanüvislerden olup da 1143-1144 valc`alar~m yazan Sami ile 1145-1148 vakalar~n~~ kaydeden ~akir Efendilerin yazd~klar~n~~ ve Rami Pa~azade Re'fet Bey'in zeyillerini göz-den geçirmek ve bir bütün haline getirmek i~ini üzerine ald~. Böylece talcriben on dört y~ll~k bir olaylar silsilesi SubhVnin elinden ç~km~~~ oldu. Elimizdeki eser ile 18 Rebiülevvel 1143-24 Zilhicce 1156 (1 Ekim 1730-8 ~ubat 1744) tarihleri aras~~ olaylar~~ geni~~ bir ~ekilde ara~t~nc~lann istifadesine s~mulmu~~ oluyor. Böylece eser I. Mahmud'un cülüsu ve öncesi meydana gelen olaylar ile ba~lay~p, Damad Ratip Ahmed Pa~a'mn Kapudan-~~ Derya tayin edilip hiPat giymesi haberi ile son buluyor (8 ~ubat 1744). Sami, ~akir, Subhi Tarihi diye an~lan bu eser, Valc`anüvis Vas~f Efendi'nin Beylikçi Ra~id Efendi ile tekrar faaliyete geçirmeye muvaffak oldu~u matbaada bas~lan ilk eser olmu~tur (1784). Ancak o devrin imkanlar~~ ile ciddi ara~t~rmalar yap~lmadan, belki de tesadüfen seçilen bir yazmadan bas~lan eserin kullan~m~~ zordur. Zira tekni~i kötü bir bask~, k~rk-dökük harfier, eksiklikler ve düzensizlikler, ayr~ca dizin ihtiyac~~ bu ese-rin tekrar ele al~nmas~n~~ gerektiriyordu. Yarnlayan~n ara~t~rmalar~na ra~men müellif nüshasm~n henüz bulunamad~~~~ anla~~l~yor. Bu yüzden ehven-i ~er kabilinden matbu nüshalar tercih edilmek zorunda kal~nnu~t~r. Bunlar~n da -ifade edildi~i gibi- kötü bask~s~~ yüzünden (CXXVIII-CXXXI) eserin sat~~~~ dahi yap~lamann~t~r (CXXV).
Elimizdeki Subhi Tarihi müellifin hayatta iken düzenlendi~i tahmin olunan iki muteber nüsha ve muahhar bir nüsha ile iki farkl~~ basma nüsha kar~~la~t~rmas~~ ile gerçekle~tirilmi~tir. Farklar sayfa anla-mda gösterilmi~tir. Sami ve ~akir Tarihlerini derleyip toparlayan Subhi olmu~tur. Esas~nda Valc`anüvis Sami 1730-1734 y~llar~~ hadiselerini kaleme alm~~, ancak dag~n~k bir vaziyette b~rakm~~t~r. Subhi bunlar~~ düzenlerken yay~nlayan~n tespitlerine göre tasarrufta bulunup, baz~~ bahisleri hazfetmi~tir, yani ç~karm~~-t~r (bk. LII-LIII). Yay~nlayan bu ç~kar~lan bahisleri yerlerine ve farklar~~ dipnotlara yerle~tirmesi yararl~~ olmu~tur. Subhi ayn~~ uygulamay~~ ~akir'in eserinde de yapm~~, ancak yay~nlayan bu bahisleri de ilgili bölümlere ve farklar~~ dipnotlara yerle~tirmi~tir. Yay~nlayan, Subhi'nin di~er eserlerini de tenkit süzgecin-den geçirerek, bunlar~n Subhi Tarihinin bir parças~~ hüviyetinde oldu~unu ve süzgecin-deneme ~eklinde meydana getirildi~ini ortaya koymu~tur (LXVIII-LXXVI).
Di~er taraftan giri~te "eserin telif sebebi" ba~l~~~~ alt~nda, Subhi'den naklen vak`anüvislerin nelere dikkat etmesi gerekti~i, gelecek nesillerin olaylardan ders ve ibret alacak ~ekilde anlat~lmas~n~n lüzu-mu ortaya konlüzu-mu~tur. Bundan sonra "eserin lüzu-muhtevas~", "müellifin tarihçilik anlay~~~", "eserin dili ve üslubu", "eserin kaleme alm~~~ safhalan ve telif süreci", "eserin yaz~l~~ ve sözlü kaynaklar~", "eserin bir tarih kayna~~~ olarak s~hhat ve de~eri" ve "eserin tesirleri" adl~~ ba~hklarla ara~t~nc~ya yard~mc~~ olunmu~-tur. Yine giri~te yer alan "Bir kitab~n hikayesi" adl~~ bahiste, faaliyeti ink~ta`a u~ram~~~ bulunan Darlit-
794 KITAP TANITMA
t~ba'a'n~n ihyas~~ için çal~~malar ve Sami -~akir ve Subhi Tarihi ile ~zzî Tarihinin bask~lar~~ hakk~ndaki uzun ara~t~rma dikkati çekmektedir (CXX v.d.)
Eser sadece kapsad~~~~ devri de~il öncesinin de genel bir manzaras~n~~ aksettirmektedir. Imparator-luk siyaseti içinde devlet adamlar~n~n önemli icraat~, eyaletlere ait bilgiler ortaya konulmu~tur. Eserde devlet te~kilat~, i~leyi~i varsa aksayan yönleri örnekleri ile anlat~lmaktad~r. Bu cümleden olarak, maliye te~kilat~, ilmiye te~kilat~~ ve askeri düzen her üç vak`anüvisin ilgi alan~~ olarak görülmektedir. Eser Anado-lu ve Rumeli'deki yerle~im yerlerinin sosyo-ekonomik durumu hakk~nda yararl~~ bilgiler ihtiva etmekte-dir. Patrona isyan~n~~ takibeden günlerde gerçekle~en tayin ve aziller o günlerin endi~eli havas~n~~ gözler önüne sermektedir. Keza. ta~radaki ~ekavet haberleri de eserde yer almaktad~r.
Subhi Tarihi Avrupa ülkeleri ile kurulan ili~kilerle de dikkati çekmektedir. Mesela Iran,
Avus-turya, Rusya, Fransa, Isveç, Ingiltere, Prusya, Hollanda, Lehistan ve ~talya devletlerinin Istanbul'daki elçilerinin Osmanl~~ makamlar~~ ile olan ili~kileri eserde anlat~lmaktad~r. Elçilerin geli~inde ve huzura kabul edili~inde yap~lan törenler, görü~meler, anla~malar, ziyafetler ve hediye takdimi veya sava~~ safahat~~ eserde aynnt~lanyla yer almaktad~r. Özellikle Subhi katip ve valc`anüvis olarak Osmanl~~ Avusturya-Rus Sava~~'n~n pek çok cephesine kat~ld~~~ndan, bu bölümdeki olaylar müellifin gözlemleri ve destans~~ anla-t~m~~ sayesinde ayr~ca dikkat çekmektedir. Nitekim bu devirde Avrupa devletleri ile artan münasebetler dolay~s~yla imparatorluk merkezi olarak Istanbul'un da büyük bir önem kazand~~~~ anla~~l~yor.
Di~er taraftan Istanbul'u ilgilendiren sosyal olaylar, yang~nlar, h~rs~zl~klar, di~er asayi~~ olaylar~, depremler, gökyüzü olaylar~, Anadolu'da k~tl~k ve kurakl~klar hakk~nda bilgiler eserde anlat~lmaktad~r. Donanma ihrac~, Surre ihrac~, para ayar~~ gibi olaylar da eserde bulunmaktad~r. Subhi Tarihinde askeri konular geni~~ yer al~r. Mesela' asker say~s~, silah durumu, timar, mâlikane, mukata'a, zeamet ve cizye kay~tlarma dair bilgiler ile Tersane ve Tophane hakk~ndaki bilgiler de mevcut konular aras~ndad~r. Vefat eden üst düzey devlet erkan~~ ile umerân~n ve uleman~n biyografileri eserin önemini art~rmaktad~r.
Eser XVIII. yüzy~l~n a~~r ve edebi Osmanl~cas~~ ile kaleme al~nm~~t~r. Eserin dil ve üslübunun güzelli~i ve sa~laml~~~~ hakk~nda müelliflerin ittifak halinde olduklar~~ anla~~l~yor. Lale devrinde bü-yük ~airler ve mün~ilerin yeti~mi~~ olmas~~ bürokrasi ve diplomasiyi de etkilemi~tir. Bu etki hiç ~üphesiz valt'anüvis seçimini de yönlendirmi~tir. Bu yüzden eserde deyi~, söz ve k~ssalarla ayet, hadis ve dua cüm-leleri bulunmaktad~r. Bundan ba~ka kelam-~~ kibar ve darb-~~ meseller yeri geldikçe zikredilmi~tir.
Subld Tarihinin yeniden yay~nlanmas~~ büyük bir kazançt~r. Eserin bir bilgi hazinesi oldu~u bu
ya-y~n ile ortaya ç~km~~t~r ki sadece analitik dizinine bakmak bile bu konuda yeterli fikir verecektir. Osmanl~~ tarihi ara~t~r~c~lan için art~k kolayca ula~abilecekleri bir Sami, ~akir, Subld Tarihi mevcuttur. Metni eski harfleri ile kar~~la~t~rmak isteyenler için basmalardan derlenen tam bir nüsha ve yazmalardan al~nan ör-nekler CD olarak bu çal~~ma ile ayr~ca sunulmu~tur. Eser hacmi ve konu bollu~u ile farkl~~ bilim dallar~na da kaynak olabilecek niteliktedir.
