19. YCZYILIN IKINCI YARISINDA SURIYE'NIN
SANAYI ve TICARETI
Doç. Dr. R~ FAT ÖNSOY
Suriye gerek tar~m gerekse sanayi bak~m~ ndan Imparatorlu~un ba~-ta gelen eyaletlerindendi. Eyalet merkezi ~am, yakla~~k 200 bin nüfusu ile büyük bir sanayi ~ehri olman~ n yan~nda Do~u-Bat~~ ticaretindeki muta-vass~ t rolü ile de ayr~~ bir önem ta~~maktayd~. ~am'~ n ticaretteki bu önemi geni~~ ölçüde eyaletin liman nehri olan Beyrut'un hinterland~n~~ te~kil et-mesinden kaynaklanmaktayd~~ Zira Beyrut üzerinden ithal edilen mal-lar ~am'daki antrepomal-larda toplanarak di~er pazarmal-lara da~~t~ld~~~~ gibi ih-raç edilecek ürünlerde yine ~am'da toplanarak Beyrut üzerinden d~~~ pa-zarlara gönderilmekteydi. Fakat unutmamak lâz~mki geni~~ ve mümbit topraklanyla Suriye her~eyden evvel zengin bir tar~m ülkesi idi. Ne varki burada da tar~m di~er Osmanl~~ eyaletlerinde oldu~u gibi ilkel usullerle yap~lmaktayd~. Ancak baz~~ sektörlerde modern üretim usulleri uygulan-m~~t~ r ki bunlar~ n ba~~nda Bölgenin katolik kesimi tarfindan yap~lan ~a-rapç~ l~k gelmektedir 2. Suriye'de tar~ m~~ yap~lan belli ba~l~~ ürünler bu~-day, arpa, yulaf, m~s~r, dar~, baklagiller, baz~~ ya~~ bitkileri, narenciye, ka-y~s~, üzüm, incir, pamuk ve tütünden ibaretti.
Suriye ekonomisinde tar~mdan sonra ikinci s~ ray~~ sanayi almaktayd~. Büyük ölçüde insan gücüne dayanan sanayii faaliyeti genellikle iç pazar ihtiyac~n~~ kar~~lamaya yönelikti. Bölge sanayiinin önde gelen sektörü do-kumac~l~k olup ~am, Hama, Humus, Beyrut ve Halep de ba~l~ca dokuma merkezlerini te~kil etmekteydi. Bu ~ehirlerden ~am'da ~ 86o'larda an-cak bir k~sm~~ çal~~~r durumda olan 20.000 civar~ nda dokuma tezgâh~~ bu-lunmaktayd~~ 3. Ev sanayi ~eklinde sürdürülen dokumacal~k bölgenin belli ba~l~~ gelir kaynaklar~ ndan birini olu~turmaktayd~. Ipekçilik sektöründe 19. yüzy~l~n ortas~ndan itibaren modern makinalar kullan~lma~a ba~lanm~~-t~. Bu cümleden olarak daha 1852'de Suriye'de Avrupa makinalar~n~n is-
1 "Die allgemeinen wirtschaftlichen Verhaeltnisse in den vilayets Beirut und Damaskus"
Berichte über Hande! und Industrie, Band 3, Heft t t (1902) S. 449. 2 a.e.s., 450.
3 J. Grunzel, Berichte über die wirtschaftlichen Verhaeltnisse des Osmanischen Reiches, Wien 1903, S. 94.
tihdam edildi~i ~~ o kurulu~~ mevcuttu. Bunlardan alt~~ tanesi Frans~zlara, iki tanesi Ingilizlere ve iki taneside yerli müte~ebbislere aitti. ~ 900'larda ~am, Beyrut ve di~er baz~~ dokuma merkezlerinde faaliyet gösteren mo-dern tesislerin say~s~~ 75'e yükselmi~ti 4. Toplam 8000 i~~ ihtiva eden bu i~yerlerinde çal~~an i~çi say~s~~ ise 9576 idi. Ayn~~ y~llardalci üretimde 4 568 400 kg. olup, bunun 3 568 300 kg. yar~~ mamul halde Fransa, Ingiltere ve Italya'ya ihraç edilmekteydi 5.
Ipek imâl eden tesisler hammaddelerini daha kaliteli olan Çin, Iran ve Japon ipeklerinden temin etmekteydiler 6. ~am'daki mevcut çal~~~ r
9000 tezgâhtan 4500'ünde saf ve kar~~~k ipekli, 3000'inde pamuklu ma~lar imal edilmekteydi. Geri kalan tezgâhlarda yünlü veya kar~~~ k ku-ma~lar üretilmekteydi 7. Genellikle iç pazarlarda aranan ~am dokumalar~~
aras~nda düz ve desenli ipekli kuma~lar, erkek elbiseleri ve kaftanlar için kullan~lan desenli kutnalar, tafta ve kadifeler, masa örtüleri, perdelik
ku-ma~lar, yatak tak~mlar~~ ve havlular ilk s~ray~~ almaktayd~.
19. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren dokumac~l~ ktaki eski önemini kay-betmeye ba~lam~~~ olmas~na ra~men Halep dokumalar~~ hâlâ itibar edilen kuma~lar aras~ ndayd~~ 8. ~ehirdeki mevcut 4500 tezgâhta ço~u sar~~ ve
be-yaz renkte düz ve desenli erkek kuma~lar~, kad~ n elbiselikleri hafif ku-ma~lar, renkli taftalar, Halep telli ve çiçeklileri dokunmaktayd~. Hama ve Humus da önemli dokuma merkezlerindendi. Humus'daki tezgâh sa-y~s~~ 5-6000 civar~ ndayd~. Bunlardan 3500'ünde pamuklu di~erlerinde ise kaba ipekli kuma~lar imal edilmekteydi. Hama'da ise çal~~~r vaziyette olan 800 tezgâh vard~. Bunlar~n 45o'inde ço~u renkli ve desenli ipekli-pamuklu el havlular~~ masa ve yatak örtüleri, 25o'inde ipekli-pamuklu elbise-likler ve ipekli koltuk kuma~lan dokunmaktayd~. Di~er tezgâhlarda ise köylüler için yünlü kaba kuma~lar üretilmekteydi 9. Eskiden önemli bir
sanayi merkezi olan Beyrut dokumac~l~~~nda hissedilir bir gerileme ol-mu~tur. Buna kar~~l~k ~ehrin civar~ndaki dokuma merkezleri canl~l~~~n~~ uzun süre muhafaza etmi~tir. Bunu daha sonra temas edilece~i üzere Av-
4 a.e., s• 45 a.y.
6 "Die wirtschaftlichen Verhaeltnisse in Anatolien", Berichle über Handel und Industrie, Band
x, Heft 9 (1907), s. 728 v.d
7 "Die allgemeinen ", S. 451.
A. Ruppin, Syrien als Wirtschaftsgebiet, Berlin, 1917, s. 425 vd. Allgemeine Wirtschaftliche Verhaeltnisse in Aleppo", Berichte über Hande! and Industrie, Ban Il!, Heft lo
( 1 9°2)
SURIYE'NIN SANAYI VE TICARETI 827
rupa rekabeti ile izah etmek mümkündür. Zira Beyrut'daki 640 tezgâha kar~~l~ k ba~l~~ köylerdekilerin say~s~~ 2670 idi ". Beyrut'taki tezgâhlarda toplam 6620 ki~i çal~~maktayd~.
Bu k~sa aç~klamalardan da anla~~laca~~~ üzere Suriye'de imal edilen dokumalar~n ço~unlu~unu mevsimlik düz-desenli, ipekli ve pamuklu ku-ma~lar te~kil etmekteydi. Bunlar~~ gömleklik olarak kullan~lan hafif pa-muklular, düz-s~rma veya pul ile süslü kadifeler, taftalar, erkek kuma~la-r~, hamam tak~mlakuma~la-r~, masa örtüleri, perdelikler, yatak tak~mlar~~ ve çe~itli tüller takip etmi~tir. Bu kuma~lar bölge halk~ n~ n ihtiyac~ n~~ kar~~lad~~~~ gi-bi önemli miktarda Imparatorlu~un di~er eyaletlerine ve kuzey Afrika ülkelerine ihraç edilmekteydi. Gerek hayvanc~l~~~n yayg~n olmas~~ gerekse debba~at maddeleri kestane, sumak, çam, me~e ve özellikle palamutun bol miktarda bulunmas~~ dolay~s~yla debba~at küçük i~~ kollar~~ halinde böl-genin hemen her taraf~ nda icra edilmekteydi. Uzun süre faaliyetini ba~a-r~l~~ bir ~ekilde sürdürmü~~ olan debba~at sanayi 19. yüzy~l~n ortalar~ ndan itibaren üretimde modern usullere geçilememesi ve hayvanlar~n bak~m-s~zl~~~~ gibi nedenlerle bir kriz dönemine girmi~tir. Buna ra~men bu sanayi kolunu geli~tirmek amac~yla yer yer ba~ar~l~~ çal~~malar yap~lm~~t~ r. Nite-kim baz~~ gençler debba~at mesle~ini ö~renmek amac~yla Amerika'ya gön-derilerek onlar~n orada bir süre e~itim görmeleri sa~lanm~~t~r ~~
Debba~at sanayiinin yo~un olarak yap~ld~~~~ merkezlerin ba~~ nda or-talama 15-20 i~çi çal~~t~ran 20 i~yerinin bulundu~u Me~ara gelmekteydi. Ayakkab~~ derisi ve kösele imal edilen bu i~yerlerinde y~ll~k 15-20.000 kg. s~~~r derisi i~lenmekteydi 12.
Zahle'deki 15 i~yerinde y~lda ~~ o-~~ 5.000 kg. keçi ve 313-40.000 kg. ko-yun derisi i~lenerek 5000-7500 kg. ayakkab~~ derisi ile 2500-3500 kg. kösele elde edilmekteydi 13. ~am'da 700 i~çi çal~~ t~ ran irili ufakl~~ 50 tabakhane bulunmaktayd~~ ki buralardan y~lda 250-300.000 kg. koyun ve keçi derisi yar~~ i~lenmi~~ olarak onar tanelik balyalar halinde Fransa, ~ ngiltere, ~ talya ve M~s~r'a ihraç edilmekteydi. Bu tabakhanelerde ayr~ca mahalli ihtiyac~~ kar~~lamak üzere 2500 kg. ayakkab~~ deriside üretilmekteydi M. Beyrut ve civar~ndaki 50 tabakhanede y~ll~k 60-70.000 adet, Sayda ve Trablus~am-daki ~~ o'ar tabakhanede de ortalama ~~ o.000 adet koyun ve keçi derisi
lo a.y.
11 a-e, S. 454-- 12 a.y. 13 a.e., s. 455 14 a.y.
i~lenmekteydi 15. Buraya kadar say~lan ~ehirlerdeki tabakhanelerde
i~le-nen deriler genellikle bölgenin ihtiyac~n~~ kar~~lamak için kullan~lmak-tayd~. Ihtiyaç fazlas~~ üretim ise yar~~ i~lenmi~~ halde Imparatorlu~un di~er eyaletleri ile Fransa, ~ ngiltere ve ~ talya gibi ülkelere sat~lmaktayd~. Bü-yük ba~~ hayvanlardaki kötü beslenme dolay~s~yla bölgede göncülük ge-li~memi~tir. Bu bak~mdan kösele Hindistan, Çin, M~s~r ve Bat~~ Avrupa ülkelerinden ithal edilmekteydi. Deriler sadece ayakkab~~ imalat~nda de~il, ayn~~ zamanda ko~um ve e~er yap~m~nda da kullan~lmaktayd~. Nitekim 188o'lerde yaln~z Beyrut'da bu sektörde faaliyet gösteren 32 eyer ve semer atölyesi mevcuttu 16.
Bölgenin di~er önemli bir sanayi kolu sabun imalat~yd~. Eyalet Mer-kezi ~am'da sabun imal eden be~~ büyük kurulu~~ vard~. Bunlardan en büyü~ünün y~ll~k üretimi 200.000, ikincisinin 150.000 ve üçüncüsünün 100.000 kg.d~. Üretim genellikle bölge ihtiyac~n~~ kar~~lamada
kullan~l-maktayd~~ ". Hayfa'da çama~~r sabunu yan~nda banyo ve el sabunu üre-ten bir fabrika bulunmaktayd~. Buradaki üretim bir k~sm~~ Amerika'ya ihraç edilmekteydi. Zeytinya~~~ üretimide eyaletin önemli gelir kaynak-lar~ndan birisini te~kil etmi~tir. Bu sektörde ilk s~ray~~ ~am almaktayd~. Buradaki çe~itli imalathanelerde çal~~an i~çi say~s~~ 600 ki~i olup y~ll~k üre-timde 150.000 kg. civar~ndayd~. Di~er bir zeytinya~~~ üretim merkezi olan Beyrut'da da bir ya~~ fabrikas~~ bulunmaktayd~. Yine ~am ve Beyrut'da birisi bir Frans~z ~irketine ait olan iki meyva ve sebze konserve tesisi vard~ ".
Ülkedeki di~er sanayi kollar~~ aras~nda a~aç i~lemecili~i, has~rc~l~k, halatc~l~k, bak~rc~l~k, demircilik, hal~c~l~k ve silah yap~mc~l~~~~ say~labilir. Buraya kadar k~saca özetlemeye çal~~t~~~m~z sektörlerin ço~unda 19. asr~n sonuna do~ru dikkate de~er gerilemeler olmu~tur. Nitekim 19. asr~n orta-lar~nda bölgenin geli~mi~~ bir sanayi merkezi olan ~am'daki dokuma tez-gâh~~ say~s~~ 20.000 iken bu say~~ asr~n sonlar~nda 4.200 'e dü~mü~tür. Tabii
bu durum yaln~z ~am dokuma sanayii için de~il ayn~~ zamanda impara-torluktaki di~er bran~lar için de söz konusu idi. Hiç ~üphesiz Bab~âli ba~-ta dokumac~l~k olmak üzere Osmanl~~ sanayiinin maruz kald~~~~ bu tehlike kar~~s~nda ilgisiz kalmayarak daha 186olardan itibaren bir tak~m tedbir-lere ba~vurmu~tur. Bunlar~~ yerli üretimi yabanc~~ mamullerin rekabetin-den korumak amac~yla ithal gümrü~ünün art~r~lmas~; sanayici ve i~adam-
15 ay.
16 j. Grunzel, s. ~ o8 17 a.e., s. 116
SURIYE'NIN SANAYI VE TICARETI 829 lar~n~n sorunlar~n~~ tesbit etmek ve al~nmas~~ gereken tedbirler hakk~ nda Bab~ali'ye önerilerde bulunmak amac~yla Islah-~~ Sanayi Komisyonu'nun kurumas~; sanayiin ihtiyac~~ olan kalifiye eleman yeti~tirmek maksad~yla sanayi mekteplerinin aç~lmas~; rekabet gücü kazand~rmak ve onlar~ n ma-kinal~~ üretime geçebilmesini sa~lamak gayesiyle esnaf~n ~irketler halinde birle~tirilmesi ve ülkede üretilen mallar~n kalite, çe~it ve fiatlar~n~~ gör-mek, üreticinin sorunlar~n~~ tesbit etgör-mek, ba~ar~l~~ olanlar~~ ödüllendirmek maksad~yla sergilerin aç~lmas~~ ~eklinde özetlemek mümkündür. ~stanbul dan ba~lan~larak uygulamaya konulan bu tedbirler bilgi ve sermaye ye-tersizli~i, mü~terek çal~~man~n ferdi çal~~maya nazaran sa~layaca~~~ fay-dalar~n anla~~lmamas~~ gibi sebepler yüzünden ba~ar~s~z kalm~~t~r. Böylece Osmanl~~ Imparatorlu~u yabanc~~ ülkelerin aç~k pazar~~ haline gelmi~~ ve d~~~ ticaret bilançosu da gittikçe imparatorlu~un aleyhine bir geli~me gös-termi~tir.
Suriye'nin ticaretine gelince, bilindi~i üzere Suriye do~udan bat~ya güneyden kuzeye uzanan ticaret yollar~~ üzerinde bulunmas~~ hasebiyle es-kidenberi büyük bir öneme haizdi. Ancak ~~ 869'dan itibaren Do~u-Bat~~ ticaretinin a~~rl~k noktas~~ Süvey~e kay~nca Suriye eski önemini yava~~ ya-va~~ kaybetme~e ba~lam~~t~r. Ne varki Suriye gerek geni~~ hammadde kay-naklar~na sahip olmas~, gerekse Bat~da üretilen mallar~~ kullanabilecek bir nüfusa sahip olmas~~ dolay~s~yla Avrupa ülkelerinin ele geçirmek için çaba harcad~klar~~ bir ülke olmu~tu. Hatta bu önemine binaen belli ba~l~~ ticaret filolar~~ Suriye limanlar~n~~ hareket plan~na alm~~lard~r. Suriye'nin d~~~ tica-retinde 19. yüzy~l~n ortalar~na kadar denk bir durum görüldü~ü halde daha sonraki y~llarda bu durum bütün imparatorlukta oldu~u gibi eyale-tin aleyhine bir geli~me göstermi~~ ve bu ticaret aç~~~~ da gittikçe büyü-mü~tür 19. Nitekim ~~ goo'lerin ba~~nda Suriye'nin ithalat~~ 730 milyon
ku-ru~a yükseldi~i halde, ihracat~~ 360 milyon kuru~~ civar~nda kalm~~t~r 2°. Yani ithalat ihracat~n iki kat~ndan fazla idi. Suriye'nin ithalat ve ihracat~~ ayn~~ y~llardaki Osmanl~~ ithalat ve ihracat~n~n yakla~~k ~~ /6's~na tekâbül etmekteydi. Bölgenin 'ticaretine kat~lan devletler ve ortalama kat~lma oranlar~~ da ~öyleydi: 21 ~ngiltere % 40, Avusturya-Macaristan % 15, Almanya % 12, Fransa % 10.
Belli ba~l~~ ithalat ve ihracat mallar~~ ile ithalatç~~ ve ihracatç~~ ülkelere gelince; 22
19 A. Ruppin, s. 361 v.d.
20 "Die allgemeinen...", s. 461
21 a.e., s. 462
ITHALAT dokumalar Ingiltere Avusturya-Rusya Rusya-Romanya-Fransa ri Isveç-Belçika-Ingiltere -Almanya-Avusturya Çin ~ ngiltere-Avusturya-Belçika Fransa ~stanbul Avusturya-Rusya Fransa Hindistan-Çin Almanya-Hindistan Fransa-Belçika-Avusturya M~s~r-Hindistan ~ ngiltere Ingiltere-~talya-Avusturya-Ispanya Belçika-Avusturya ~ talya Brezilya Pamuk ipli~i ve pamuklu
~eker Un
Demir ve Demir mamulle ~ pek ipli~i Yünlü dokumalar ~ pekli dokumalar Tabak Tahta Kiremit Deri ve kösele Boya Çimento Pirinç Kömür Tekstil Mamulleri Cam ve cam mamulleri Mermer Kahve IHRACAT Yün Bu~day Arpa Yulaf Deri Pamuk ~am f~st~~~~ Ya~~ Meyan kökü Bak~r madeni Cam, s~~~r ve koyun Koza
Pamuklu ve ipekli kuma~~
Ingiltere-Fransa-Italya-Istanbul Italya-Fransa-Cezayir Os. ~~ mp.-M~s~r-Fransa Os. ~mp.-M~s~r-Fransa Os. ~mp.-M~s~r-Tunus ~ talya-Avusturya ~ngiltere-Amerika-Os.~ mp. Os..~mp.-M~s~r Amerika Belçika M~s~r Fransa Os. ~~ mp.-M~s~r
~ pek Tabak ~ pek ipli~i Elbiselik kuma~lar Limon ve portakal Sabun Yün Baklagiller Yumurta ~arap Incir Susam
SURIYE'NIN SANAYI VE TICARETI 831
Osmanl~~ Imparatorlu~u M~s~r-~ ngiltere
Fransa
Os. Imp.-M~s~r
Os. imp.-Rusya ~ ngiltere Os. imp.-M~s~ r
Amerika-~ ngiltere-~ talya M~s~ r-~ ngiltere
Fransa M~s~r Avusturya
Fransa-Romanya-Avusturya
Suriye'nin ad~~ geçen ülkelerle ula~~m~~ 3'ü Ingiliz, 2'si Italyan, 2'si Frans~z, 2'si Yunan, ~ 'si Alman, ~ 'si Avusturya ve ~ 'si de Osmanl~~ olmak üzere toplam on iki ticaret f~losu ile sa~lanmaktayd~. Suriye limanlar~na ~ goo y~ l~ nda gelen gemiler ve getirdikleri yükün da~~l~~~da ~öyle idi 23:
Ingiliz gemileri bütün gemilerin% 22.3'ünü yükün % 20'ni Frans~z gemileri bütün gemilerin% ~ o.2'ünü yükün % ~~ 7.4'nü Avusturya. mac 55
% ~ 2.4'nin yükün % Italyan 55 55
% 9.7'sini yükün % 14.4'ni
Alman % 2.8'ni yükün % 3.7'ni
Osmanl~~ % ~ o.5'ni yükün % 2.2'ni
olu~turmaktayd~.
Gemi ve yükün limanlar~~ göre da~~l~~~da ~öyle bir geli~me göstermi~ti; Beyrut'a gemilerin% 30.2'si yükün % 31.4'nü
Yafa'ya
Trablus~am'a " Hayfa'ya 55
Iskenderun'a 5 5 ta~~m~~lard~.
% 18.7'si yükün % 2 i.o'ni
% 17.5'i yükün % 16.9'nu % 14.7'si yükün % 14.5'ni % ~ 2.4'si yükün % ~~ I.9'nu
Konuyu k~saca özetleyecek olursak denilebilir ki, Suriye i~lek bir ti-caret merkezi olman~n yan~nda, önemli bir sanayi ve zengin tar~m ülkesi idi. Ancak Suriye 19. yüzy~l~n ortalar~ ndan itibaren gerek Do~u-Bat~~ ticaret yollar~n~n de~i~mesi, gerekse Bat~~ mamullerinin Osmanl~~ pazarlarm~~ ele geçirmeleri sebebi ile önemini kaybetme~e ba~lam~~t~ r. Bu gerilemenin
dokumac~l~k ba~ta olmak üzere bir çok sanayi dallar~nda bariz olarak görülmesi üzerine Bâb~âli bir tak~m tedbirlere ba~~ vurduysa da beklenilen netice has~l olmam~~t~r. Böylece Suriye gittikçe önemini kaybederek d~~ar~~ satt~~~~ mallar~~ i~lenmi~~ olarak geri alan bir ülke haline gelmi~tir.
