Bal Arısı (Apis mellifera L.,) Kolonilerinin Fazelya (Phacelia tanacetifolia Bentham)’ nın Nektar ve Poleninden Yararlanma Düzeylerinin Belirlenmesi

Bal Arısı (Apis mellifera L.,) Kolonilerinin Fazelya

(Phacelia tanacetifolia Bentham)’ nın Nektar ve Poleninden

Yararlanma Düzeylerinin Belirlenmesi

1_{Tarım İl Müdürlüğü Çiftçi Eğitimi ve Yayım Şubesi SAMSUN} 2_{Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Balcalı/ADANA}

Özet: Bu araştırma, bal arılarının tarlacılık etkinlikleri sırasında fazelya bitkisinin nektar ve poleninden yararlanma düzeylerini saptamak amacıyla, Ç.Ü.Z.F Tarla Bitkileri Deneme Alanına 20 da olarak ekilen fazelya parseli üzerinde ve bu parselin yakınına ve uzağına yerleştirilen, eşit güçte ve aynı yılın ana arısına sahip Muğla genotipli (A. m. anatoliaca L.) toplam 20 kolonide yürütülmüştür. Deneme kolonilerinden, haftada bir kez alınan bal örneklerinde fazelya balında polen oranı (%); haftada bir gün 06:00-11:00, 11:00-15:00 ve 15:00-18:00 saatleri arasında polen tuzağı ile bal arılarının topladıkları fazelya poleni oranı (%) belirlenmiştir. Fazelyanın çiçeklendiği ilk günlerde (13/04/2000), çiçeklenmenin en yoğun olduğu (27/04/2000) ve çiçeklenmenin sona erdiği (18/05/2000) ölçüm dönemlerinde bal arılarının topladığı balda fazelya polenin sırasıyla %25.0, %69.0 ve %11.5 oranında gerçekleşmiştir. Tüm dönemler dikkate alındığında bal arılarının topladığı bal içerisindeki fazelya poleni oranı %41.3 oranında belirlenmiştir (P<0.05). Arı kolonilerinin 06:00-11:00 saatleri arasında %9.92, 11:00-15:00 saatleri arasında %16.20 ve 15:00-18:00 saatleri arasında %19.22 düzeyinde fazelya polenini topladıkları belirlenmiştir. Tüm ölçüm dönemleri göz önüne alındığında bal arılarının %15.09 düzeyinde fazelya poleni topladıkları ve toplama oranı üzerine, dönemlerin ve saatlerin etkisinin önemli olduğu bulunmuştur (P<0.05). Bu araştırmada, Çukurova koşullarında, bal arılarının fazelyanın nektar ve poleninden çiçeklenme süresince yararlandıkları ve bu yararlanmada çiçeğin renk ve kokusu başta olmak üzere pek çok faktörün etkili olduğu belirlenmiştir.

Determination on Benefit Level from Nectar and Pollen of Phacelia (Phacelia

tanacetifolia Bentham) of Honey Bee (Apis mellifera L.,) Colonies

Abstract: This research planed to investigate nectar and pollen gathering ability of honey bees from phacelia plant, 20 da Ç.Ü.Z.F Dep. of Field Crop Since’s experiment field and 20 equalized Anatolian Muğla genotype honey bees colonies (A. m. anatolica) with one years old queen were used as research material. Colonies divided in two groups, first group of colonies placed in the phecelia field, others colonies placed away from phacelia plant. Weekly observations were made at the time of 06:00-11:00, 11.00-15:00 and 11.00-15:00-18:00 o’clock. Gathered pollen were trapped by pollen trapper placed in front of colony gate, transported nectars were determined weekly from stored honey. First blossoming observed at 13.4.2000; reached maximum level at 27.4.200; and ended at 18.5.2000. Honey sample analyzes realized that honey containing 25 %; 69% and 11.5% phacelia pollen in these three designated stages respectively. Determined that stored honey involved 41.3% of phecelia pollen during research time, statically p<0.05. Trapped pollen in the morning, mid and rising day also analyzed to find of their origin show that, 9.92%; 16.20% and 19.22% of pollen collecting from pheselia plant respectively. Bees collecting pollen from different plants, 15.09% of pollen gathering from phacelia plant, stage of flowering, collecting time in the day have significant p<0.05 effects on this relation. Phacelia is significant plant for honey bees; attractiveness governing by many external factors but specially color and odor of flower.

Keywords: honey bee, phecelia, pollen, nectar, foraging activity Giriş

Dünya’da başlayan doğal olana dönüş düşüncesi içerisinde gerek arı ürünlerinin üretiminde, gerekse arı besleme ilkelerinde bir değişime doğru gidilmektedir. Arıcılığı gelişmiş ülkelerde çeşitli bitkilerin karışımından oluşan arı meralarının oluşturulması ve bu merelarda var olan bitkilerin nektar ve polen potansiyelini saptamak için pek çok çalışmalar bulunmaktadır (Krikava, 1980., Marshall, 1998). Bitki polinasyonunda bal arılarının etkin kullanımı için koruyucu ve özendirici önlemlerin alınması bu gelişmelerin daha hızlı yaşanmasına ve atıl duran kaynakların kısa zamanda daha verimli kullanılmasına olanak sağlayacaktır (Anonymous, 1995).

Ülkemiz arıcılığında yeni üretim tekniklerinin kullanılması yanında, ekonomik değeri yüksek olan ve benzer iklimli ülkelerde başarılı bir şekilde üretilen, bitkilerin yetiştirilmesi gündeme gelmiştir. Ancak ülkemiz genelinde arı-bitki ilişkisi konularında arı merası oluşturulması ve var olanların geliştirilmesine yönelik çalışmalar yetersiz kalmıştır. Gerek arıcılıkta ek yapay besleme olayının en alt düzeye indirmesinde veya tamamen ortadan kaldırılmasında; gerekse yararlı böceklerin yaşamını koruma ve geliştirmenin yolu, bu amaca hizmet edecek yeni bitkilerin bölgelerin ekolojik koşullarına göre adaptasyonun ve yetiştirme tekniklerinin geliştirilerek yöre çiftçilerine benimsetilmesidir. Bunun yanında arıcılık yönünden özellikle erken ilkbaharda arılara nektar ve polen kaynağı olabilecek yeni ve farklı bitki desenlerinin geliştirilmeside gerekmektedir. Günümüz koşullarında yapılan göçer arıcılık sisteminin zorlukları da göz önüne alınacak olursa, bölgelerin ekolojik yapısına uygun bitki deseninin düzenlenmesinin arıcılık ve tarım alanlarının değerlendirilmesi açısından büyük bir önemi bulunmaktadır. Bu açıdan ilkbahar ortalarında bal arılarının yararlanabileceği mevcut floraya alternatif veya destek olabilecek çeşitli polen ve nektar kaynaklarına gereksinim olmaktadır. Bu nedenle fazelya çok yönlü kullanım alanları ile arı yetiştiricilerine yeni katkılar sağlayabilecek özellikte bir bitkidir.

Fazelyanın, Çukurova koşullarında bal arısı kolonilerinin populasyon gelişimi, nektar ve polen toplama etkinliği üzerine yapılan bir araştırmada, bu bitkinin mart-mayıs aylarında kolonilerin kuluçka üretimine, ergin arı gelişimlerine önemli etki yaptığı, ek besleme yapılmadan nektar-polen gereksinimini karşılayabilen ve destek olabilen bir bitki olduğu, fazelya alanındaki kolonilerin kontrol kolonilerine göre bal mevsimine daha güçlü ve sağlıklı bir populasyonla girdikleri ve fazelyada çiçeklenme arttıkça, kolonilerde ağırlık artışı olduğu bildirilmektedir (Korkmaz ve Kumova, 1998). Çukurova koşullarında, arılık çevresinde erken ilkbaharda, fazelya yetiştirilmesinin çeşite bağımlı olmadan arı kolonilerinin gelişimine önemli düzeyde etkili olduğu belirlenmiştir (Kumova ve ark., 2001). Arıların ve diğer böceklerin genellikle baklagil ve tek yıllık bitki türlerini tercih etmeleri nedeniyle; fazelya bitkisinin %25-40 oranında içinde bulunduğu bir karışımla mera oluşturulmasının yararlı olduğu ve fazelyanın polinasyonu istenen bitkilere böcekleri çekmek amacıyla ekim alanlarının kenarlarına ekilmesinin kullanım alanını yaygınlaştırdığı belirtilmektedir (Marshall, 1998).

polinatörün ziyaret ettiği çiçek sayısına doğrudan etkide bulunduğu; nektarın varlığının polinatörlerin bitkiyi ziyaret etme olayını kamçıladığı ve ardışık seferler sırasında aynı bitki türüne bağımlı kalmasına katkıda bulunduğu;. çiçek tarafından polinatörleri kendine çekmek amacıyla salgılanan nektar miktarının, polinatörlerin davranışlarını etkileyerek onların çiçekte kalma sürelerini arttırdığı ve polen transferinin gerçekleşmesine katkıda bulundukları; nektar miktarının fazla olması, aynı bitkinin diğer çiçeklerine arıların bağımlılık göstermesini kolaylaştırdığı bildirilmektedir (Cresswell, 1999). Kolonilerin polen tercihi üzerine kolonilerin genotipik yapısının etkili olduğu (Poulsen, 1973); bal arılarının %62-94 düzeyinde tek tip polen tarlacılığı yaptıkları (Waddington, 1983); bal arısı kolonilerinin gelişmelerini sürdürebilmek için bol miktarda polene gereksinim duydukları (Herbert, 1992); bal arılarına seçim şansı verildiğinde, diyetlerinde farklı polen kaynaklarını kullandıkları, tercihlerinde seçici oldukları ve bazı bitki polenlerinin arılar tarafından sıklıkla toplandığı, dolayısıyla bal arılarının vitamin, mineral ve proteini dengeli polen diyetini tercih ettikleri (Schmidt ve ark., 1995) bildirilmektedir.

Çeşitli bitki polenlerinin, diğer bitki polenlerine göre protein ve mineral madde yönünden çok daha zengin olduğu; bal arılarının polenleri tercih etmesinde polenin besleyici değerinin çok önemli bir etmen olduğu (Baydar ve Gürel, 1998); bitkilerin ürettiği nektarın hacmi ve kuru madde düzeyindeki değişimin, polinatörler tarafından alınan besinin miktarını ve besin kaynağı seçim davranışını önemli düzeyde etkilediği (Waddington, 1997);. bal arılarının nektar tercihine, nektar şeker içeriğinin etkili olduğu (Allsop ve ark., 1998);. bal arısının nektar elde etmek için harcadığı zaman ve kazandığı enerjiden yola çıkarak net kazanca (kazanç-maliyet) bağlı olarak tarlacı arıların sayısında önemli bir artışın olduğu (Anderson, 2001) belirlenmiştir.

Bu araştırma ülkemiz arıcılığı için yeni bir arı merası konumunda olan fazelyanın nektar ve poleninden yararlanan bal arılarının düzeyini ortaya koymak amacıyla yürütülmüştür. Materyal ve Yöntem

Araştırmada bitki materyali olarak Ç.Ü.Z.F. Tarla Bitkileri Deneme Alanı parsellerine ekilen ve Çukurova Bölgesine adapte olmuş Turan-82 çeşidi fazelya kullanılmıştır. Fazelya, 25 Kasım 1999 tarihinde 20 da alana sıra arası 80 cm, sıra üzeri ise 3-4 cm olacak şekilde ekilmiştir. Fazelya 04/04/2000 tarihinde çiçeklenmeye başlamış, 22/05/2000 tarihinde çiçeklenmesini tamamlamıştır.

Denemede Ç.Ü.Z.F. Zootekni Bölümü Arılığından temin edilen, 20 adet Muğla orijinli Anadolu bal arısı (A. m. anatoliaca L.) kolonileri kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan kolonilerin ana arısı 1 yaşında ve aynı koloniden larva transferi yapılarak yetiştirilmiştir. Arı kolonileri ergin arı ve yavrulu alan miktarı açısından deneme öncesi eşitlenerek rastgele 10'arlık iki gruba ayrılmıştır. Bu kolonilerden 10 adeti Ç.Ü.Z.F. Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Alanına ekilen fazelya parseli yanına (Levin, 1986), 10 adet kontrol kolonisi fazelya parselinden 5 km uzaklıktaki Ç.Ü.Z.F. Zootekni Bölümü çevresine yerleştirilmiştir. Koloniler 10/04/2000 tarihinde deneme alanlarına taşınmıştır. Fazelya parseli kenarına konulan koloniler araziye eşit aralıklarla yerleştirilmişlerdir. Bal arılarının topladığı polendeki fazelya poleni oranını saptamak amacıyla, haftada bir gün 06:00-11:00, 11:00-15:00 ve 15:00-18:00 saatleri arasında günde 3 kez olmak üzere (Poulsen, 1973) toplam 10 bal arısı kolonisine (5 adedi parsel yanında, 5 adedi parselden uzak) polen tuzağı takılmıştır. Her bir polen tuzağında biriken polen yüklerinde, fazelya ve diğer bitki polenlerinin sayımı yapılarak bal arısının topladığı polenlerin oranı (%) belirlenmiştir (Sawyer, 1981). Elde edilen polen yüklerindeki polen taneciklerinin sayımı yapılarak (Eti, 1990) sonuçta bal arılarının fazelya polenini ne oranda (%) tercih ettiği belirlenmiştir. Elde edilen verilere açı transformasyonu uygulandıktan sonra Tesadüf Parselleri (uzaklıkxbitkixdönemxsaat) Faktöriyel Deneme Desenine göre istatistiki analiz yapılmışlardır. Ortalamaların karşılaştırılmasında DÇK Testi kullanılmıştır.

Bal arılarının topladığı baldaki fazelya poleni oranını saptamak amacıyla, haftada bir kere, 10 kolonideki (5 adedi parsel yanında, 5 adedi parselden uzak) peteklerden, arıların yeni toplamış olduğu baldan yaklaşık 100 g bal örneği alınmış, içerisinde bulunan polenlerden yararlanılarak bal arılarının toplamış olduğu baldaki fazelya ve diğer bitki kaynaklarının polen oranı (%) saptanmıştır. Bu işlem için bal örneğinden hazırlanan preparatlarda (Roubik. 1995), sayım yapılmıştır (Eti, 1990). Elde edilen verilere açı transformasyonu uygulandıktan sonra Tesadüf Parsellerine göre düzenlenerek (uzaklıkxbitkixdönem) Faktöriyel Deneme Desenine göre istatistiki analiz yapılmıştır. Ortalamaların karşılaştırılmasında DÇK Testi kullanılmıştır.

Bulgular ve Tartışma

Arı Kolonilerinin Topladığı Balda Bulunan Fazelya Poleni Oranı

fazelya nektarından yararlanma düzeyinin dönemlere göre değişimi Şekil 1’de verilmektedir. Fazelyada çiçeklenmenin başladığı günlerde (13/04/2000) yapılan ilk ölçümde, balda fazelya poleni %25.0 olmuş ve fazelya poleni oranı zaman içerisinde gittikçe değişken bir düzeyde devam etmiştir.

Çiçeklenmenin en yoğun olduğu 27/04/2000 tarihli ölçümde %69.0 oranında olan fazelya poleni oranı, son ölçüm döneminde (18/05/2000) %11.5 oranında gerçekleşmiştir. Tüm dönemler dikkate alındığında bal arılarının topladığı bal içerisindeki fazelya poleni oranı %41.3 olmuştur. Fazelya poleni oranı verilerine uygulanan istatistiki analiz sonucunda ölçüm yapılan dönemlerin etkisi önemli (P<0.05) bulunmuştur.

Çizelge 1. Balda Bulunan Fazelya Poleni Oranının (%) Dönemlere Göre Dağılımı.

Ölçüm Tarihleri Balda Bulunan Fazelya Poleni Oranı (%)

13/04/2000 _25.0±0.15 bc 21/04/2000 12.0±0.09 c 27/04/2000 69.0±0.12 ab 04/05/2000 22.5±0.10 bc 11/05/2000 70.5±0.15 a 18/05/2000 11.5±0.05 c X±±±±Sx 41.3±±±±0.11

Şekil 1. Kolonilerin Fazelya Nektarından Yararlanma Düzeyinin Dönemlere Göre Değişimi. 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 13/04/2000 21/04/2000 27/04/2000 04/05/2000 11/05/2000 18/05/2000

Ölçüm Tarihleri

Araştırmada bal arılarının topladıkları balda bulunan fazelya poleni oranının %41.3 gibi yüksek değerde olması, bal arılarının nektar için harcadığı zaman ve kazandığı enerjiden yola çıkarak net kazanca bağlı bir şekilde tarlacılık yaptıkları (Anderson, 2001) ile örtüşmektedir. Ancak bal arısı kolonilerinin başka nektar kaynaklarına da tarlacılık yaptığı ve sadece bir bitkiye bağımlı hareket etmediği belirlenmiştir. Bu nedenle bal arılarının nektar kaynağı olarak belli bir bitkiye yönlenmesinde nektarın şeker içeriğinin tek başına önem taşımadığı, çiçek rengi ve kokusunun da önemli bir yeri olduğu ve arıyı çiçeğe yönlendiren özelliklerin ilk aşamada bunlar olduğu da bilinmektedir (Allsop ve ark, 1998).

Sonuç olarak, bal arılarının fazelya nektarından; çiçeklenme süresince ölçüm dönemlerine ve çevrede bulunan diğer çiçekli bitkilere bağlı olarak yararlandıkları ve bu durum üzerinde bitkinin çiçeklendiği dönem ile çiçeğinin koku ve rengi başta olmak üzere pek çok faktörün etkili olabileceği belirlenmiştir. Buna bağlı olarak bal arılarının fazelya nektarından üst düzeyde yararlanması nedeniyle bölgede aynı dönemde yetiştirilen ve polinasyonunda sıkıntı bulunan bitkilerin arasına fazelya bitkisi ekilerek bu bitkilerin polinasyonuna katkı sağlayabilecek bir konumda bulunduğu belirlenmiştir.

Arı Kolonilerinin Fazelya Poleni Toplama Oranı

Çiçeklenme süresince fazelya parseli yanında bulunan kolonilerin önüne takılan polen tuzaklarından toplanan polen yüklerinde yapılan laboratuvar analizleri sonunda elde edilen fazelya poleni oranları (%) Çizelge Çizelge 2’de, fazelya poleni oranlarının dönemler ve saatlere göre değişimi Şekil 2’de’de verilmektedir.

Çizelge 2 Arı Kolonisi Gruplarının Fazelya Poleni Toplama Oranı (%). Ölçüm Tarihleri 06:00-11:00 11:00-15:00 15:00-18:00 X±±±±Sx 07/04/2000 _{10.68±0.41 10.59±1.20 16.71±1.67 12.66±1.28} bcd 13/04/2000 22.52±2.41 11.11±1.83 31.22±2.54 24.82±2.29 a 21/04/2000 4.45±0.03 19.66±1.65 18.88±0.62 14.74±2.22 bcd 27/04/2000 14.17±2.83 18.24±2.16 16.38±2.86 16.41±1.64 abc 04/05/2000 5.59±1.19 13.21±2.61 9.66±0.80 9.46±1.42 d 11/05/2000 12.01±1.15 20.19±3.14 22.22±1.28 18.14±2.49 ab 18/05/2000 7.63±1.73 15.08±3.45 7.65±0.34 10.74±1.86 cd X±±±±Sx 9.92±1.13 16.20±1.24 19.22±2.79 15.09±1.09

Araştırmada arı kolonileri kovanları yakınında bulunan fazelya poleninden saatler ve dönemlere bağlı olarak oldukça farklı düzeylerde ve büyük bir değişkenlik gösterecek

şekilde yararlanmışlardır. Çiçeklenmenin başında bal arıları tarafından fazelya poleninden en üst düzeyde yararlanma gerçekleşirken çiçeklenme ortalarına doğru azalma, çiçeklenme sonuna doğru ise bir miktar artış görülmüştür. Tüm dönemler dikkate alındığında arı kolonilerinin 06:00-11:00 saatleri arasında %9.92 ve 11:00-15:00 saatleri arasında %16.20 düzeyinde fazelya poleninden yararlanmalarına karşılık, 15:00-18:00 saatleri arasında %19.22 düzeyinde yararlanmışlardır. Tüm ölçüm dönemleri dikkate alındığında bal arılarının fazelya poleninden %15.09 düzeyinde yararlandığı belirlenmiştir.

Şekil 2. Kolonilerin Fazelya Poleninden Yararlanma Düzeyinin Dönemler ve Saatlere Göre Değişimi.

Arı kolonilerinin, fazelya polenini toplama oranı verilerine uygulanan istatistiki analiz sonucunda; arı kolonilerinin fazelya polenini toplama oranı üzerine, çiçeklenme süresince ölçüm yapılan dönemlerin ve saatlerin etkisi önemli (P<0.05), dönemxsaat interaksiyonu önemsiz (P>0.05) olarak belirlenmiştir.

Bu araştırmada sonucuna göre; arı kolonileri kovan yakınlarında yoğun bir şekilde bulunan fazelya çiçeklerinden tüm dönemler boyunca ortalama %15.09 düzeyinde, fazelya poleni topladıkları saptanmıştır. Bu sonuçlar Free ve Williams (1979), Waddington (1983), Schmidt ve ark (1995) ile Korkmaz ve Kumova (1998)’nın bal arılarının farklı bitkilerden polen toplayarak diyet oluşturdukları bildirişleri ile uyum

0 5 10 15 20 25 30 35 07/04/2000 13/04/2000 21/04/2000 27/04/2000 04/05/2000 11/05/2000 18/05/2000 Ölçüm Tarihleri F a z e ly a P o le n i O ra n ı (% ) 06:00-11:00 11:00-15:00 15:00-18:00

içerisindedir. Ayrıca polenlerin aminoasit içeriği başta olmak üzere besin maddeleri bakımından farklı yapıda olması (Baydar ve Gürel, 1998; Cremonez ve ark, 1998) bal arılarının bu tercihlerinde etkili olmakta, bal arılarının dengeli diyet oluşturabilmeleri için farklı bitkileri ziyaret etmelerini de zorunlu bir duruma getirmektedir. Böylece doğada polinasyonu gereken bitkilerin de bu polinasyonu garanti altına aldıkları görülmektedir. Ayrıca doğada bir besin kaynağının aniden yok olmasına bağlı olarak ortaya çıkacak olan yeni besin kaynakları bulma sürecinde koloninin besinsiz kalmasının da önüne geçilmiş olmaktadır.

Çukurova koşullarında fazelya ile yaptıkları çalışmada; bal arılarının çiçeklenme süresince %14.39 düzeyine kadar fazelya poleninden yararlandığı, tüm dönemler boyunca ise ortalama %3.06 düzeyinde yararlandığı bildiriş (Korkmaz ve Kumova, 1998) ile bu çalışmadan elde edilen %15.09 yararlanma düzeyi arasında oldukça farklılık bulunmaktadır. Bu sonuçların farklı olmasında o dönemde bölgede çok yoğun çiçek açan diğer bitkilerin bulunmasının olumsuz etki yarattığı görülmüştür.

Sonuç

Bal arılarının fazelya nektar ve poleninden; çiçeklenme süresince çevredeki diğer bitkilere bağlı olarak yararlandıkları, bu duruma çiçeklenme dönemi ile çiçeğinin koku ve rengi başta olmak üzere pek çok faktörün etkili olabileceği belirlenmiştir. Ayrıca; bal arılarının fazelya poleni ile birlikte çevredeki diğer bitkilerin polenleri ile karışım yaptığı ve dengeli bir diyet için başka polen kaynaklarına da yöneldikleri belirlenmiştir. Kaynaklar

Allsopp, M. H., Nicolson, S. W., Jackson, S., 1998. Xylose as A Nectar Sugar: the Response of Cape Honeybees Eschscholtz. African Entomology. 6(2):317-323. Anderson, C., 2001. The Adaptive Value of Inactive Foragers and the Scout-Recruit

System in Honey Bee Colonies. Behavioral Ecology. 12(1):111-119.

Anonymous, 1995. Bitkisel Üretimde Daha Fazla Verim İçin Polinasyon. Tarım ve Köy. 104:65.

Baydar, H., Gürel, F., 1998. Antalya Doğal Florasında Bal Arısının Polen Toplama Aktivitesi, Polen Tercihi ve Farklı Polen Tiplerinin Morfolojik ve Kalite Özellikleri Tr. J. of Agriculture and Forestry. 22:475-482.

Cresswell, J. E., 1999. The Influence of Nectar and Pollen Availability on Pollen Transfer by Individual Flowers of Oilseed Rape (Brassica napus) When Pollinated by Bumblebees (Bombus lapidarius). Journal of Ecology. 87:670-677. Eti, S., 1990. Çiçek Tozu Miktarını Belirlemede Kullanılan Pratik Bir Yöntem.

Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 5(4):49-58.

Herbert, E. W., 1992. Honey Bee Nutrition. J.M. Graham (ed). The Hive and The Honey Bee. Dadant and Sons. Hamilton, Illinois. 197-233.

Levin, M. D., 1986. Using Honeybees to Pollinate Crops. USDA. Number : 549.

Korkmaz, A., Kumova, U., 1998. Çukurova Bölgesi Koşullarında Yetiştirilen Fazelya (Phacelia tanacetifolia Bentham) Bitkisinin Bal Arısı (Apis mellifera L.) Kolonilerinin Populasyon Gelişimine, Nektar ve Polen Toplama Etkinliğine Olan Etkilerinin Araştırılması. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi. 13(2):121-130.

Kumova, U., Sağlamtimur, T., Korkmaz, A., 2001. Research on Honeybee (Apis

mellifera L.) Foraging Preferences Among Varieties of Phacelia (Phacelia

tanacetifolia Bentham). Mellifera. 1-1:60-64.

Krıkava, J., 1980. Hyssop, A Medicinal Plant with Important Biological Properties. Acta Universitatis Agriculturae. 28(3-4):583-585.

Marshall, E. J. P., 1998. Guidelines for the Siting, Establishment and Management of Arable Field Margins, Beetle Banks, Cereal Conservation Headlands and Wildlife Seed Mixtures. IACR-Long Ashton Research Station. Department of Agricultural Sciences. Issue No:2. Bristol.

Poulsen, M. H., 1973. Diurnal and Inter-Colony Variation Pollen Collection from Different Seed Crops by Honeybees. Entomologica Scand. 4:100-104.

Roubik, D. W., 1995. Pollination of Cultivated Plants in the Tropics. FAO Agricultural Services Bulletin. No:118. Rome. 196pp.

Sawyer, R., 1981. Pollen Identification for Beekeepers. Uni. College. Cardiff Press. Schmidt, L. S., Schmidt, J. O., Rao, H., Wang, W., Xu, L., 1995. Feeding Preference

and Survival of Young Worker Honey Bees Fed Rape, Sesame, and Sunflower Pollen. Journal of Econ. Entomol. 88(16):1591-1595.

Waddıngton, K. D., 1997. Foraging Behavior of Nectarivores and Pollen Collectors. VII International Symposium on Pollination. ISHS Acta Horticulturae. 437:175-192.

Waddington, K. D., 1983. Floral-Visitation-Sequences by Bees: Models and Experiments. Van Nostrand Reinhold Company Ltd. England. 461-473.