Pnömosefalus; Tanı ve Tedavisi

PNOMOSEF ALUS; TAN! VE TEDA

visi

Dr. Zeki ~EKERCi.Dr. celal KILIC;:.Dr. Yarnac;:TA~KIN. Dr. Bulent GUL, Dr. Haluk ERDEM. Dr. Muarnrner YUKSEL

Ankara Numune Hastanesi 1. Beyin Cerrahi Klinigi Turk Norofiriirji Dergisi 1 : US-I21. 1990

6ZET :Bilgisayarh beyin tornograBsi (BBT)ile

ta-m

konan 44 pnomosefalus olgusu sunulmu~tur. BBT'de olgularm 39'u (%88.6) intrakranial hava ka-bara~ veya paketi, 5'i(%11.3)ise pnomomatosel ola-rak degerlendirilmi~tir. Pnomosefalusun en sIk nedeni kafa travmasldlr (%77.3). Travmatik pnomo-sefaluslar %73.5oranmda rinore. otore-otoraji.%64.7

oranmda ise kafa kaidesine uzanan kmklarla birlik-tedir. Kafa travmasma bagllpnomosefalus olgulann-da mortalite sIklIkla subdural. intraserebral. epidural hematom veya kontiizyon gibi ek patolojilere

bagh-du.

BBT ile pnomosefalus olgulannda tam kolayla~-ml~tIr.

Anahtdr kelimeler: Bilgisayarh beyin tomogra-Bsi (BBT),Kafa travmaSl, Pnomosefalus.

GiRi~

Kranial kavite ic;:indehava bulunrnasma pnorno-sefalus veya pnornokraniurn denir. intraparankirnal yerle~en havanm smulan belirgin ise pnornatosel (pnornosel. aerosel) olarak adlandmhr (6,21).intrak-ranial hava subdural. epidural. subaraknoid. intrapa-rankirnal. intraventrikiiler olarak yerre~ebilir (10.21.28).ilk pnornosefalus olgusunu Chiari 1884Yl-hnda etrnoiditis kornplikasyonu sonucu olen bir has-tanm otopsisinde saptarn~~t1T (12). ikinci pnornosefalus olgusu ise Luckett tarafmdan 1913 Yl-hnda tarn edilmi~ olup. bu olgu aym zarnanda direkt kraniografi ile tespit edilen ilk olgudur (12). Wolf'un 1914'de pnornosefalus terimini kullanrnasmdan son-ra, ozellikle n.Dunya sava~l suasmda bu tip olgula-nn yaYlrnl artrnl~or (12,21).

Kafa travrnalan. ozellikle paranasal ve mastoid si-nusleri c;:aprazlayan kmklar pnornosefalusun en stk nedenidir. infeksiyon. tUrnor, konjenital kranium de-fektleri. olii fotUs. tam rnetodlan (pnornoensefalog-rafi. ventrikiilografi. lornber ponksiyon), ventrikulo-atrialplevral-peritoneal ~antlar, cerrahi gi-ri~imler, nitrozoksit anestezisi pnornosefalusa neden olabilir (1. 2. 3. 4,5,7.8,11. 12, 14, 15. 18,20.21. 22. 25.27.29.30,31. 32, 34, 36. 38).Markharn'm 295 pno-rnosefalus olgusundan 218'inde (%73.9) travrna,

SUMMARY: 44 cases of pneumocephalus diag-nosed by CT are presented. CT scans revealed int-racranial single air bubbles or air pockets in 39 patients (88.6 %).The remaining 5patients had

pne-umatoceles (11.3 %).Head trauma is the most com-mon cause of pneumocephalus (71.3 %). Traumatic pneumocephalus is assodated with rhinorrhea and otorrhea in73.5 %of cases and with laterobasal and frontobasallineer fractures in67.7%of cases. The mor-tality of the pneumocephalus secondary to head tra-uma generally depends on additional pathological conditions like subdural, epidural. intracerebral he-matomas or diffuse brain lesions. CT scan has an uni-que value in detecting very small amount of intracranial air.

Key Words: CT scans, Head trauma, Pneumo-cephalus.

38'inde (%12.9)tUrnor. 26'smda (%8.8) infeksiyon ne-dendi (21).Direkt kraniografinin pnornosefalus tam-smda onerni fazla olmakla birlikte, intrakranial kiic;:Uk hava kabaraklanmn ve paketlerinin bu tetkikle at-lanrna olaslligl vardlr (4.10). Taveras ve Wood'a go-re. pnornosefalus slkllkla direkt kraniografilerde gozden kac;:abilir(37).Bilgisayarh beyin tornografisiy-le c;:okaz rniktarda intr~kranial havanm ve kraniurn defektlerinin saptanabilmesi kolayla~rnl~or (6,28.31).

"

C;:e~itliserilerde kafa travrnah hastalann %0.5 ile

%lO'unda pnornosefalus saptanrnaktadlr (28). Bu oran bazl serilerde daha yuksektir (34).

Bu rnakalede 1989Ylhnda klinigimizde bilgisayarh beyin tornografisiyle saptanan 44 pnornosefalus

01-gusu retrospektif olarak incelenerek. pnornosefalus nedenleri. lokalizasyonu, diger patolojilerle ili~kisi. prognoza etkisi ve tedavi yonternleri tartl~llml~tlr.

METOD-MATERYAL1989 Ylhnm ilk 10 aymda klinigirnize kranial patoloji dii~unulerek yaonlan 421 hastanm 44'iinde (% 10.5) pnornosefalus

saptanrnl~-0.

Toplarn 329 kafa travrnah olgunun 34'unde

(% 10.3) pnornosefalus yard!. Diger nedenler (Tablo-l'de) ozetle~tir. Aqueduct stenozu tamSlyla ventrikulo-peritoneal ~ant taktlan bir olguda subdu-ral intraventrikuler tansiyon pnornosefalus geli~rni~-ti (~ekil: 1). Cerrahi giri~irn somaSl pnornosefalus

ETYOLOJi% SAY

Kafa travmaSl

34 77.3

Cerrahi giri~im

4 9

Lomber ponksiyon

3 6.8

Enfeksiyon (mastoidit)

1

2.3

Hidrosefali V-p ~ant

1

2.3

Ventrikiiler ponks.

1

2.3 TOPLAM

44

100

Tablo: 1.44 pnomosefalus olgusunda nedenler

~el<il: l.Aqueduct stenozlu bir hastada VP ~ant sonraSl geli~en sub-dural +intraventrikuler yerle~irnli tansiyon pnomosefalus.

geli~en olgular 2'si posterior fossada kitle, digeri fron-tal depresyon, sonuncusu ise glial tiimor tamslyla ameliyat edilmi~lerdi. Sag pontoserebellar ko~ede pnomatosel geli~en bir olgu ise daha once mastoidi-te bagh menenjit gec;.irmi~olup, pnomatosel giinhik yapllan lamb er ponksiyonlarm kesilmesinden 15 giin soma geli~mi~ti (~ekil : 2).

Kafa travmasma bagh pnomosefalus geli~en olgu-lann 26'smda bilgisayarh beyin tomografisi ilk 24 sa-atte yapllrm~tl. Bir olguda ise tansiyon pnomatosel travmadan 13giin soma ~ekilen bilgisayarh beyin to-mografisinde saptanml~tl (~ekil : 3). Aym olgunun ilk 24 saatteki bilgisayarh beyin tomografisinde frontal depresyon, frontobazallineer fraktiir, minimal sub-dural hava vardl. Lomber ponksiyon somaSl ~e~itli

~ekil : 2.Mastoidit sonraSl geli~en sag pontoserebellar ko~ede tansi-yon pnomosefalus.

'~eki1 : 3_Travmaya bagh geli~en frontal yerle~imli tansiyon pnomo-sefalus +subaraknoid yerle~imli hava.

nedenlerle bilgisayarh beyin tomografisi ~ekilen 3 has-tada pnomosefalus saptanml~tlr. Tiimore bagh Aqu-educt'u nkah oldugu ic;.inventrikiilo-peritoneal ~ant tablan bir olguda ise ~ant peritoneal ucu tlkandlgm-da ventrikiiler ponksiyon yapllrm~tlr. Bu olgutlkandlgm-da tlkandlgm-da intraventrikiiler hava saptanml~tl.

Olgulann norolojik muayene bulgulan ve semp-tomlann etyolojiye gore daglhml (Tablo : 2), (Tab-la: 3)'de ozetlenmi~tir. Kafa travmah olgularm 5'inde bilin~ kapah olarak. 10 olguda ise konfiizyon saptan-ml~tl. Yine kafa travmah hastalann 25'inde rinore,

Hidrosefali Cerrahi Lomber Ventrikiiler Semptom,yakmun Travma +~rt

Enfeksiyonponks.ponksSaYI%giri§im Ba:;;agnsl 25 1 1 1 21 31 70.5 Bulantl-kusma 24 1 1 1 11 29 65.9 Otore-otoraji 14

---

-14 31.8 Rinore 11 1

-

-

12

--27.3 Ki:;;ilikdegi:;;ikligi 8 1

-

--

101 22.7

idrar yapamama ka9rma

-1

-

-

1

-

2 4.5 Epilepsi 3

--

_6.8

-

-

-

3 Kollarda. bacaklarda gU9iiksuz

-1

--

1

-

2 4.5 Dengesizlik

-1 1

--

13 6.8 i:;;itme azh~ 3

-

---

₉14

Tablo : 2. 44 pnornosefalus olgusunda sernptorn ve yakmrnalann etiyolojilerine gore dagilirnlan.

Norolojik muayene bulgulan% SaYl

Bilin<;kapah 5 11.4 Konfuzyon 10 22.7 Motor defisit 5 11.4

CZ'ye 9kan hipoestezi

1 2.3 DTR'de artma 6 13.6 patolojik refleks 7 15.9

Frontal lob araZl

4 9

Serebellar test bozuklugu

1 2.3 Trunkal ataksi 1 2.3 Optik atrofi 1 2.3 i:;;itme kaybl 6 13.6

Santral fasiyal parezi

1 2.3 Ense sertligi 2 4.5 NM normal 8 18

Tablo : 3.44 pnornosefalus olgusunda norolojik rnuayene bulgulan.

otore veya otoraji. mastoidite bagh sag pontoserebel-lar ko:;;ede subdural hava (pnomosel) saptanan olgu-da ise ko:;;e tlimorune uyan bulgular vardl.

Direkt kraniografik inceleme olgulann tamamm-da yapIlml:;;olup, 7 olgutamamm-da (% 15.9)normal olarak de-gerlendirilmi:;;tir (Tablo : 4). Direkt kraniografileri nor-mal olarak degerlendirilen olgulann 4'unde kafa trav-maSl. 3'unde ise lomber ponksiyon nedendi. Direkt kraniografilerinin incelenmesinde kafa travmah

hastalarda slraslyla frontobazal (%25), laterobazal

(%18).temporal (% 13.6)lineer fraktlir saptanml:;;olup, 12 olguda (%27.3) intrakranial tek veya multiple ha-va gorunumu mevcuttu. Travmaya bagh pnomose-falus olgulannm direkt kraniografilerinin incelenmesinde bazale uzanan kmk oram %83.3'du (multiple kmklar dahil). Direkt kraniografide pnomo-sefalus saptanan olgulardan 2'sinde intraventrikuler hava. 3'unde pnomatoselle uyumlu gorunum vardl.

Kmk lokalizasyonu ve tipiintrakranial hava g6riiniimii _SaYlSaYl Fronto bazallineer kInk

11

Multiple hava kabarogl 1

,

Laterobazallineer Multiple hava kabarogl 2

8

Temporal. temporo-paryetallineer kInk

6

Muhtiple hava kabarogl 1

Multiple lineer kInk

3

Tek hava kabarogl 2

Temporal depresyon

1

Multiple hava kabaro~ 1

Frontal dep+ bazale uzanan lineer kInk

1

Havaya ait goriiniim yok

-Kraniotomi +kraniektomi defekti

4

Pnomatosel 1

KIB1\S bulgular1+burr-hole+~antgbrtintimti

1

Pnomatosel? 1

Mastoid havalanmasmda azalma

1

intraventrikiiler hava ve subdural hava1

Burr-hole+~ant goriiniimii 1 Pnomatosel 1 Normal 7 intraventrikiiler hava 1 TOPLAM 44 12

Tabl.o: 4.44 pnomosefalus olgusunda direkt kraniografi buIgular

Cerrahi Lomber Hidrosefali Ventrikiiler Bava Lokalizasyonu Travma Giri§im

PonksiyonEnfeksiyonPonksiyon+V·pMortalite~ant

Epidural Hava 6

---

-Subdural hava 10 3

-

1

-

-

-Subaraknoid hava 5

-

3

-

-

--intraorbital hava 1

-

--

-

--Subdural hematom+subdural hava

3

---intraparankimal hava+subdural hava

2

1

-

-

--

1

Subdural SIVama hem+Subaraknoid hava

2

--

-

-

-

1

Yabana dsim+subaraknoid hava

1

--

-

-

-

-intraserebral hem+subdural hem+ _{epidural hava}

1

---

1(opere)

intraparankimal hava + Subaraknoid hava

1

----

-

1

Serebral kontiizyon+Slvama subdural hem+subaraknoid kanama

2

-

---

-

1 itraventrikiiler hava

--

1

-Subdural +intraventrikiiler hava

----

1

-

1(opere) TOPLAM 34 4 3

1

1

1

6

Olgulann tarnarnma pnornosefalus tamsl bilgisa-yarh beyin tornografisiyle konulmu~ olup, lokalizas-yon, etyoloji ve rnortalite ili~kisi (Tablo: 5)'de ozetlenmi~tir, Kafa travrnasma bagh pnornosefalus 01-gularmda en slk lokalizasyon subdural olup (%55.1), bunu subaraknoid (%32.4), epidural (%20,6)

lokali-zasyonlan izliyordu, Yine bu olgulann 9'unda (%26.7) pnornosefalusa ilave (subdural hernatorn, epidural he-rnatorn, yabana dsirn gibi) patolojiler saptanrnl~tl. Aquaduct stenozu nedeniyle ventrikiiloperitoneal sant takllan olguda ise subdural+intraventrikiiler ha-va ha-vardl (~ekil : I), Have patolojisi olan kafa travrna-sma bagh pnornosefalus olgularmm yalmzca birisinde subdural hernatorn ve hava aym lokalizasyondaydl, diger olgularda ise ayn lokalizasyonlardaydl.

Bilgisayarh beyin tornografisinde olgulann 5'inde pnornatosel saptanrnl~tl. Pontoserebellar ko~e loka-lizasyonlu pnornatoselde rnastoidit, frontallokalizas-yonlu pnornatoselde travrna +lineer kmk, yine frontal lokalizasyonlu pnornatoselde kraniotorni. intra vent-rikiiler lokalizasyonlu pnornatoselde ventrikiiler ponksiyon, subdural +intraventrikiiler lokalizasyon-lu pnornatoselde ise ventrikiiloperitoneal ~ant neden-di. 39 olguda bilgisayarh beyin tornografisiyle intrakranial hava kabara8i veya paketleri saptanrnl~ olup, bunlardan

8olguda hava kabaragl veya paketi

tekti. 30 olguda ise birden fazlaydl (~ekil : 4). Bir 01-guda ise pnornosele ilave hava kabaraklan saptan-rnl~tl (~ekil : 3).

~ekil ; 4. Travmaya bagh frontal subdural. intraserebral yerle~imli hava.

Bilgisayarh beyin tornografisinde intrakranial ha-va dii~iik dansiteli bolgeler olarak saptanrnl~ olup,

ozellikle pnornatosellerde <;epe<;evrebir ince halka vardl.

Olgulann 3'ii tansiyon pnornosefalus nedeniyle opere edilmi~ti. Sag pontoserebellar ko~e ve frontal subdural yerle~irnli pnornatosel olgulannda hava bo-~altlldlktan soma kernik ve dura defekti tarnir edil-rni~ti. Tansiyon pnornosefalus nedeniyle opere edilen 3. olgu ise aqueduct stenozu tamslyla ventrikiilope-ritoneal ~ant taklldlktan soma tansiyon pnornosefa-lusu geli~en olgudur (~ekil : 1). Ventrikoleparitoneal ~ant taklldlktan 44 giin soma subdural+intrakiiler tansiyon pnornosefalus geli~en hastada ventri-kiiloperitoneal ~ant revize edilerek frontal kranioto-rni ile dura, on fossa tabam tarnir edilmi~tir. ventrikiiler ponksiyon ve kraniotorni somaSl pnorno-sefalus geli~en diger 2 olguda klinik bulgular stabil oldugu i<;incerrahi dii~iiniilmerni~ti. intraserebral + subdural hernatornu olan bir olguda ilave kitle etkisi olmayan epidural hava vardl, bu olgu adl ~artlarda opera edilerek hernatornlar bo~altllml~tl (~ekil : 5).

~ekil; 5. Travmaya bagh subdural hava. subdural+intraserebral hematom.

Pnornosefalus olgulannda rnortalite % 13.6 olup, eksitus olan olgularda etyolojiler, lokalizasyon ve ila-ve patolojiler Tablo : 5'de ozetlenrni~tir. Eksitus olan olgulardan 5'inde neden kafa travrnasldlr. 50lguda da pnornosefalusa ilave subdural. epidural. intra se-rebral hernatorn vardl. Olgulann yalmzca birisinde cerrahi slmrlarda subdural+intraserebral hernatorn saptanrnl~ olup, bu olgu hernatornlar bo~altllrnasma ragmen kaydedilmi~ti. Eksitus olan 6. olgu aqueduct stenozu olgusudur. Bu olgu dura+on fossa kaidesi

tamiri ve ventrikiiloperitoneal ~ant revizyonundan soma enfeksiyon nedeniyle kaybedilmi~ti.

intrakranial hava kabamgl olan olgulann 8'inde postravmatik ilk 10giin iQnde kontrol bilgisayarh be-yin tomografisi yapllml~tJ. Bu olgulann hir; birisinde havaya rastlanmaml~tJ ve norolojik muayeneleri nor-maldi. Pnomatosel nedeniyle opere edilen 2 olguda postoperatif birind ayda. opere edilmeyen diger 2 pnomatosel olgusunda ise 12 ve 15. giinde yapllan kontrol bilgisayarh beyin tomografisinde hava sap-tanmaml~tJ.

TARTIl?MA

intrakranial hava klinik ar;lsmdan onemlidir (21.34).intrakranial havanm en slk nedeni. oram r;e-~itli serilere gore degi~mekle birlikte. kafa travmaSl ve buna bagh kmklardlr. infeksiyon, tUmor, psedo-tUmor serebri. hidrosefali ir;in takIlan ~antlar. r;e~itli tam yontemleri. kranial operasyonlar (bzellikle pos-terior fossa operasyonlan). nitroz oksidin anestezide kullamlmasl da pnomosefalusa neden olabilir (4.7.

16.17.21.26.31.32.33.34.35.36.38).Travma sonucu Ylr-tJlml~duranm paranasal siniis. kribriform plate, mas-toid hiicrelerle irtibatJ sonucu intrakranial subdural hava olu~ur. Frontobazal veya laterobazal kInklarda pnomosefalus olaslh8J on fossada duramn tabana ya-pl~Ik ince ve paranasal siniislere yakm kom~ulugu ne· deniyle daha fazladlr (6.12,22). Steudel'in serisinde kafa travmasma bagh pnomosefalus olgulanmn

%MA'iinde bazal veya bazale uzanan kInk saptan-ml~tJr (34).Bu oran bizim olgulanmlZda da yiiksek bu-lunmu~tur (%64.7) (Multiple kranial kmklar dahil). intrakranial hava r;e~itlianatomik lokalizasyonlarda olabilir. Markham'm serisinde travmaya bagh pno-mosefaluslann lokalizasyonlan slkhgma gore; subdu-ral. intraserebsubdu-ral. intraventrikiiler. subaraknoid+ intraventrikiiler. subdural + intraventrikiiler olarak slralamyordu (21). Bizim olgulanmlzda ise ilk slrada subdurallokalizasyon saptanml~ olup, bunu epidu-ral ve subaraknoid lokalizasyonlar takip etrnekteydi.

Steudel ve arkada~lan kafa travmasma bagh geli-~en 49 akut pnomosefalus olgusundan 12'sini pno-matosel olarak degerlendirmi~lerdi. Aym seride bu olgulara ilave hava kabaro8J da saptaml~lardl (34).Bi-zim serimizde ise kafa travmasma bagh yalmzca bir olguda basmr;h pnomatosel geli~mi~ olup. pnomato-sel geli~imi travmadan 13 giin soma saptanml~tJ.

Bilgisayarh beyin tomografisinin pnomosefalusla-nn saptanmasmda onemli bir yeri vardlr. <;okaz mik-tardaki (0.5 cc) hava dahi bu yontemle saptanabil-mektedir. Aynca bilgisayarh beyin tomografisiyle kI-nk hatlanmn saptanmasl da kolayla~ml~tlr.

intrak-ranial havanm bilgisayarh beyin tomografisindeki goriiniimii tipiktir. intrakranial hava r;ok dii~iik dan-sitede (-1000H).r;evresinde ince beyaz bir halka mev-cuttur. Anatomik lokalizasyonuna gore karekteristik ~ekiller ahr. Subdural hava hareketlidir. subarakno-id hava sisternlerde sulkus ve gyruslann ~eklini ahr, epidural hava eliptik goriiniimde olup. hareketsizdir (5.6.12.22.28.34).

intrakranial hava kabamklanmn birden fazla 01-maSl veya ilave subdural. epidural. intraserebral he-matom olmasl prognozu kotUle~tirir (34). Kafa travmasma bagh intrakranial hava saptanan olgula-nrmzdan eksitus olan olgulann hepsinde ya ilave he-matom ya da multiple hava kabam8J saptanml~tJr. Olgulann yalmzca birisinde intrakranial hematomlar cerrahi miidahale gerektirecek smuda olup. digerle-rinde hematom ve intrakranial have cerrahi giri~im gerektirmemi~ti. intrakranial hava kabamklannm yaygmh8J ve ilave hematomlann varhgl kafa travma-smm ~iddetine paraleldir.

Tansiyon pnomosefalus travmatik-nontravmatik kranium kInklanmn veya defektlerinin onemli bir komplikasyonu olup. adl tedavi gerektirir (7.13.15.19. 21.24.36). Rinoresi. otoresi olan kafa travmah hasta-larda olu~ma olaslhgl fazladlr (26.31).Tansiyon pno-mosefalus olu~masmda ball-valve mekanizmaSl onemlidir. bksiirme. akslrma. lkmma gibi ani nazo-farengeal basmo arttIran durumlarda hava basmr;1a kraniumdaki. duradaki defektten kranial kaviteye gi-rer ve r;lkamaz. Bu olay tekrarlandlkr;a intrakranial basmr; artar. Artan basmr; parankime basl yaparak de-fekt yerinin tarn kapanmasma ve havanm iQnde hap-solmasma neden olur. Pnomatoselin biiyiikliigii kraniodural defektin biiyiikliigune. basmr; degi~ik1ik-lerinin slkllgma ve siiresine baghdu (6).Tekrarlayan 10mber ponksiyonlar, uzun siiren rinore. otore veya beyin-omurilik SIVlsmlbo~altan ~antlar pnomosefa-Ius olaslhgml arttJnrlar. Nitroz oksidin anestezide kul-lamlmasmm da pnomosefalus olaslhgml arttlrdlgl soylenmektedir (7.36). Bizim olgulanmlzdan 1'inde ventrikiiloperitoneal ~ant pnomosefalusa neden 01-mu~tu. Bir olgumuzda ise uzun siiren lomber ponk-siyonlara bagh olarak tansiyon pnomosefalus geli~mi~ti. Cerrahi giri~im. ozellikle oturur durumda yapllan posterior fossa operasyonlannda beyin-omurilik SIVlSlkaybmm fazla olmasma bagh olarak pnomosefalus geli~ebilmektedir (27.36). intrakranial hava kabamklan genellikle tek ba~lanna asempto-matiktirler. Semptomlar ya ilave patolojilere ya da geli~en tansiyon pnomosefalusa baghdlr. Tansiyon pnomosefalusun tedavisi adl olup, kraniodural de-fehin slkIca tamiri ve beyin-omurilik SIVlsmm kay-bmm onlenmesi gereklidir. ilave cerrahi patolojisi

olmayan intrakranial hava olgularmda tedavi konser-vatifdir (21.31.34).Hava nonirritan madde oldugu i9n tansiyon pnomosefalusun adl ve uygun tedavisi yiiz

giildiiriiciidiir. .

Sonuc; olarak:

intrakranial pnomosefaluslar sillIklakafa trav-malannm komplikasyonu olarak goriiliirler. SaYlcaaz ve ilave patolojisi olmayan intrakranial pnomosefa-Ius hastalannda prognoz iyidir. Multiple hava kabar-aklannm varhgl kafa travmasmm ~iddetine bagh olup, bu tiir olgularda prognoz kotiidiir. Kraniumda kaide defekti, laterobazal. frontobazal kmklar, rino-re ve otorino-resi olan hastalarda intrakranial pnomose-falus veya tansiyon pnomosepnomose-falus geli~me olaslhgl vardlr. Bu tiir hastalarda uygun aralarla kontrol bil-gisayarh beyin tomografisi gereklidir.

Nontravrnatik pnomosefalus nedenlerinin arasm-da iatrojenik olanlar saYlCafazla olup, tam metodla-nnm uygulanmasl anmda daha dikkatli olunmahdlr. Hidrosefali, tiimor, enfeksiyon gibi etkenlerinde nadiren de olsa pnomosefalus veya tansiyon pnomo-sefalusa neden olacaklan goz oniine almarak. ozel-likle ventrikiiloatrial veya ventrikiiloperitoneal ~ant oncesi ve somaSl kontrol bilgisayarh beyin tomogra-fisi c;ekilmelidir (31).

Yazl~ma Adresi: Or. Zeki ~EKERCi Ankara Numune Hastanesi 1. Beyin Cerrahisi Klinigi ANKARA KAYNAKLAR

1. Altm6rs N. Arda N. Kars Z et al: Tension pneumocephalus after transsphenoidal surgery: Case report. Neurosurgery 23:516-518. 1988

2. Aoki N: Air in acute epidural hematomas. J Neurosurg 65:55-56, 1986

3. Asai A. Yamada H. Tsutsumi K. et al:Tension pneumocepha-Ius after clipping of carotid ophtalmic artery aneurysm via an interhemispheric approach: Case report. Neurosurgery 23:650-653. 1988

4. Azar-Kia. Sarwar M. Batnitzky et al:Radiology of intracranial gas. Am. J. Roengenol Radium Ther Nucl Med 124:315-323, 1975 5. Betz H, Prager P: Spontaneous pneumatocele during radiation of a giant meningiosarcoma. Neuroradiology 22:.159-161.1981 6. Bhimani S, Virapongse C. Sabshin JK et al: Intracerebral

pneu-matocele: CT findings. Radiology 154:111-114, 1985 7. Bret PH. Kzaiz M, Guyotat Jet al: La pneumatocele

intracrani-enne sous pression. Une cause possible d'aggravation post ope· ratoire en neurochirurgie 10 observations. Neurochirurgie 33:209·215, 1987

8. Caron JL. Worthington C. Bertrand G: Tension pneumocepha-Ius after evacuation of chronic subdural hematoma and subse-quent treatment with continuous lumbar subarachnoid infusion and craniostomy drianage. Neurosurgery 16:107·110, 1985 9. Clar KJB:Epidermoid tumor presenting as tension

pneumocep-halus Case report. J Neurosurg 60:1312-1314, 1984 10. Eagiesham DC: Radiological aspects of intracranial

pneumocep-halus Br J RadioI18:335'343, 1945

11. Findler G, Hoffmann HJ, Muro 1R: Tension pneumocephalus complicating craniofacial surgery a shunted hydrocephalic pa-tient: Case report. Neurosurgery 7:525-528, 1980

12. Frankel M. Fahey0,Alker: Otogenic pneumocephalus secon-dary to chronic otitis media. Arch OtolaryngolI06:437-439. 1980 13. Friedman G, Norfleet E, Bedford R: Discontinuance of nitrous

oxide does not prevent tension pneumocephalus. Anesthesia and Analgesia 60:57-58, 1981

14. Grundy B. Spetzler R: Subdural pneumocephalus resulting from drainage of cerebrospinal fluid during craniotomy. Anesthesio· logy 52:269-271. 1980

15. Ikedo K, Nakano M, Tani E: Tension pneumocephalus compli-cating ventriculoperitoneal shunt for cerebrospinal fluid rhinorr-hoea: Case Report. J Neurol Neurosurg psychiat 41:319-322, 1978 16. Jooma R. Grant ON: Cerebrospinal fluid rhinorrhoea and

intra-ventricular pneumocephalus due to intermittent shunt obstruc-tion. Surg Neurol 20:231-234, 1983

17. Kessler LA, Stern WZ: The ventriculopleural suhnt procedure for hydrocephalus. Case report of an unusual complication. The J Pediatr 60:418-420. 1962

18. Leunda G, Cabezuda JM. Areito E et al: Subdural tension pneu· mocephalus after posterior fossa operation: Is the inverted bottle phenomenon the only causative factor? Surg NeuroI15:303-305,

1981

19. Litle JR. MacCarty CS: Tension pneumocephalus after insertion of ventriculoperitoneal shunt for aqueduct stenosis: Case Re-port. J Neurosurg 44:383-385, 1976

20. Lynn AM, Stuntz JT, Ward BH: Pneumocephalus: An unusual presentation of persistent neuroenteric fistula. The J Pediatr 93:818-820. 1978

21. Markham JW: The clinical features of pneumocephalus based upon a survey of 284 cases with report of 11 additional cases. Acta Neurochir 16:1-78, 1967

22. Mendelson DB, Hertzanu Y: Intracerebral pneumatoceles follo-wing facial trauma: CT findings. Radiology 154:115-118, 1985 23. Mc Culluogh DC. Fox JL: Negative intracranial pressure hydro-cephalus in adults with shunts and its relationship to the pro-duction of subdural hematoma. J Neurosurg 40:372-375. 1974 24. Monajati A. Cotanch WW: Subdural tension pneumocephalus

following surgery. J Comput Assist Tomogr 6:902-906. 1982 25. Morley TP, Hetherington RF: Traumatic cerebrospinal fluid

rhi-norrhea and otorrhea, pneumocephalus and meningitis. Surgery, Gynecology and Obstetrics 104:88-98, 1957

26. Muizelaar JP, Walder HAD: Tension pneumocephalus following insertion of ventriculoatrial shunt after severe head trauma. ca-se report. clin Neurol Neurosurg 80:57-61. 1977

27. Nehis DG. MCUSA C. Carter P: Air embolism through a ventri-culoatrial shunt during posterior fossa operation: case report. Neurosurg 16:83-84, 1985

28. Osborn AG, Daines JH. Wing SO et al: Intracranial air on corn· puterized tomography. J Neurosurg 48:355-359, 1978 29. Pandit UA, Mudge BJ,Keller TS et al: pneumocephalus after

pos-terior fossa exploration in the sitting position. Anesthesia 37:996-1001. 1982

30. Pitt SLH.. Wilson CB.. Dedo HH et al: pneumocephalus folio· wing ventriculoperitoneal shunt, casereport J Neurosurg 43:631-633. 1975

31. Ruge JR. Cerullo LJ. Mclone DG: pneumocephalus in patients with CSF shunt. J neurosurg 63:532-536, 1985

32. Stava SJ, McGeachie RE, Turner DA: Symptomatic intracranial pneumatocele from mastoid sinus of spontaneous origin. Case report. J Neurosurg 67:773-775, 1987

33. Steinberger A, Antunes JL. Michelson WJ: pneumocephalus af-ter ventriculoatrial shunt. Neurosurgery 5:708-710, 1979 34. Steudel WI. Hacker H: Prognosis incidence and management

of acute traumatic intracranial pneumocephalus. Acta Neuroc-hirurgica 80:93-99, 1986

35. Stuntz JT, Shuman RM: Pneumocephalus secondary to cereb-robronchial fistula formed by a ventriculoatrial suhnt. J Neuro-surg 47:286-289. 1977

36. Toung T. Donham RT, Lehner A et al:Tension pneumocepha-Ius after posterior fossa craniotomy: report of four additional cases and review of postoperative pneumocephalus. Neurosur-gery 12:164-168, 1983

37. Taveras JM, Wood EH (1976):Diagnostic neuroradiology. Willi-ams and Wilkins, Baltimore p 1770

38. Witcombe JB, Torrens MJ, Gye RS: Intracerebral pneumatoce-le: An unusual complication following intraventricular draina-ge in a casi of benign intracranial hypertension. Neuroradiology