View of Bazı Kayısı Çeşitlerinin Farklı Ekolojik Alanlardaki Biyolojik Özelliklerinin Analizi

(1)

Bazı Kayısı Çeşitlerinin Farklı Ekolojik Alanlardaki Biyolojik Özelliklerinin Analizi

Zehra Tuğba Abacı* _{Bayram Murat Asma}

İnönü Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü 44280 Malatya, TÜRKİYE

*_{Sorumlu Yazar} _{Geliş Tarihi : 24.12.2009}

e-posta: apricot_44@msn.com Kabul Tarihi : 15.01.2010 Özet

Çalışma farklı ekolojik özelliklere sahip üç alanda Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Hasanbey ve Çataloğlu kayısı çeşitleriyle yürütülmüştür. Kayısı çeşitlerinin ilk ve son çiçeklenme tarihleri, çiçeklenme süresi, meyve hasadı, meyve ağırlığı, total asitlik ve toplam kuru madde gibi meyve kalite özelliklerinin ekolojik koşullardan nasıl etkilendiği belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışma sonucunda çevre koşullarının kayısı çeşitlerinin fenolojik, pomolojik ve kalite özellikleri üzerine farklı düzeyde etki yaptığı saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Kayısı, ekoloji, fenoloji, pomoloji

Analysis of Biologıcal Characteristics of Some Apricot Varieties in Different

Echological Areas

Abstract

Research has been carried out with apricot varieties Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Hasanbey and Çataloğlu in three areas which have different echological characteristics. It has been tried to determine how fruit quality characteristics such as first and last blooming dates, blooming periods, harvest, fruit weight, total acidity and total soluble solids of apricot varieties be affected by ecological conditions. As a result it is determined that ecological conditions have affected phenological, pomological and quality characteristics of apricot varieties on different levels.

Keywords: Apricot, echological, phenology, pomology

GİRİŞ

Uygun iklim ve toprak koşullarına bağlı olarak ülkemizde çok sayıda bitki türü ekonomik olarak yetiştirilebilmektedir. Orijini Orta Asya olan kayısı (Prunus armeniaca L.) bitkisi de bu meyve türlerinden birisidir [1]. Kayısı tarımı daha çok Akdeniz’e sahili olan ülkelerde yoğunlaşmıştır. Asya kıtası, Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinde de önemli miktarda kayısı üretimi yapılmaktadır [2]. Türkiye 500-800 bin arasında değişen yaş kayısı üretimiyle dünya üretiminde ilk sırada yer almaktadır. Türkiye’de en önemli kayısı yetiştirme alanı Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Türkiye’deki en önemli kayısı üretim merkezi olan Malatya bu bölgede yer almaktadır. Malatya ili coğrafik konumu, toprak yapısı ve iklim özellikleri bakımından kayısı yetiştiriciliğine uygun bir ildir. Ülkemizde her yıl yaklaşık yüz bin ton kuru kayısı ihracatından 300-350 milyon dolar döviz elde edilmektedir [3].

Bitkiler yaşamları için gerekli olan madde ve enerjiyi temin ettikleri ortamları ile sürekli etkileşim halinde olup morfolojik ve fizyolojik özellikleri yaşadıkları ortamdan olumlu veya olumsuz şekilde etkilenmektedir. Bitki gelişimini etkileyen bu faktörler edafik, iklimsel ve biyotik etmenlerdir [4]. Bitki yaşamı için çok önemli olan çevre şartları bitkilerin yeryüzünde dağılışlarını,

morfolojilerini, anatomilerini ve çeşitli özelliklerini belirlemektedir. Doğada çevre faktörlerinin bitkiler üzerine olan etkileri ayrı ayrı değil, aynı zamanda ve hep birlikte kendini göstermektedir. Ancak bazen biri bazen diğeri daha üstün bir rol oynamaktadır [5].

Adaptasyon canlı varlıkların vücut yapılarında ve fizyolojik durumlarında, yaşadıkları çevrenin etki ve şartlarına bağlı olarak ortaya çıkan ve bu şartlara uygun olan değişikliklere denmektedir [6].

Ekolojik koşullara adaptasyon bakımından meyve türleri içerisinde en hassas olanlarından birisi de kayısıdır. Her ekolojiye tam adapte olmuş sadece 1-2 kayısı çeşidinin bulunması, diğer çeşitlerin birçok ciddi sorun ortaya çıkarması bu durumun en bariz göstergesidir [1].

Meyve ağaçlarının herhangi bir yerde vejetatif ve generatif yönden düzenli olarak gelişmeleri, önemli ölçüde ekolojik faktörlere bağlıdır. Bu nedenle bölgelere uygun meyve tür ve çeşitlerini seçerken verim, kalite ve erkencilik gibi özelliklerin yanı sıra ekolojik şartlara uyumunda göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Ülkemizde ve dünyada kayısı üretimini sınırlayan en önemli faktör ilkbahar geç donlarıdır. Çiçek açma ve küçük meyve dönemine rastlayan geç donlar kayısı üretimini önemli miktarda azaltarak büyük ekonomik zararlara neden olmaktadır. Bu bakımdan donlara dayanıklı ve geç çiçek açan çeşitlerin seleksiyon veya Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 3 (1): 165-168, 2010

(2)

Z. T. Abacı ve B. M. Asma / Bibad, 3 (1): 165-168, 2010

166

melezleme yolu ile elde edilmesi birçok çalışmanın esasını teşkil etmiştir [7,8,9,10,11,12].

Kayısı çeşitleri bir yerden başka bir yere götürülmeden önce çeşidin kış soğuklama ihtiyacının karşılanıp karşılanmayacağını belirlemek gerekmektedir. Bir kayısı çeşidi asıl yetiştirildiği yere göre daha soğuk veya benzer iklim şartlarına sahip bir bölgeye götürüldüğünde herhangi bir sorun bulunmazken daha ılık veya daha sıcak iklim şartlarına sahip bölgelerde ağacın çiçek açıp meyve vermesinde birçok problem ortaya çıkmaktadır [13].

Çalışma, farklı ekolojik özelliklere sahip üç üretim alanında bazı kayısı çeşitlerinin fenolojik, pomolojik ve meyve kalite unsurlarının etkilenme düzeylerini ortaya koymak amacıyla yürütülmüştür. Çalışma hem bilimsel açıdan hem de yetiştirici açısından bazı kültürel uygulamalara ışık tutması bakımından önemli olacaktır.

MATERYAL VE METOT

Çalışma ülkemizin en önemli kayısı üretim merkezi Malatya’da üç farklı ekolojik alanda (Battalgazi, Malatya Merkez ve Akçadağ) yürütülmüştür. Battalgazi İlçesi denizden 868 m yükseklikte olup Karakaya Baraj gölünün etkisiyle ılıman iklim özelliklerine sahiptir. Malatya Merkez İlçe (İnönü Üniversitesi Kampusu) ve Akçadağ’ın rakımı sırasıyla 960 ve 1080 m’dir. Yapılan analiz sonuçlarına göre üç bölgenin toprakları hafif killi-tınlı tekstüre sahip olup kayısı tarımına uygundur. Kayısı üreticileri tarafından tercih edilerek yetiştirilen Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Hasanbey ve Çataloğlu çeşitlerine ait 15-20 yaşındaki kayısı ağaçları materyal olarak kullanılmıştır.

Kayısı çeşitlerinin fenolojik özelliklerinden çiçek tomurcuklarının kabarması, ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme, meyve hasadı ve meyve gelişim süresi gibi özellikleri gözlem yapılarak kayıt edilmiştir. Meyve ağırlığı, çekirdek ağırlığı, meyve kabuk rengi, et rengi,

tohum tadı, meyve şekli, çekirdek şekli, suda çözünebilir kuru madde (brix) ve toplam asitlik gibi meyve kalite özellikleri gözlem, tartım ve ölçümlerle belirlenmiştir. Ölçümler 10 meyve üç tekerrürlü olarak yapılmış, tekerrürler arasındaki fark standart sapma (±) olarak verilmiştir.

BULGULAR VE TARTIŞMA

Çalışmada elde edilen fenolojik bulgular Çizelge 1’de verilmiştir. Tüm kayısı çeşitleri fenolojik safhalara en erken Battalgazi’de, en geç Akçadağ ilçesinde girmiş, bu iki alan arasında meyve hasadı bakımından 9 ile 13 gün arasında fark tespit edilmiştir. Meyve gelişim süresi en kısa 93 gün ile Battalgazi’de yetiştirilen Hasanbey çeşidine ait ağaçlarda, en uzun 113 gün ile Akçadağ ilçesinde yetiştirilen Hacıhaliloğlu çeşidinde saptanmıştır.

Farklı kayısı genotipleriyle Malatya’da yapılan bir çalışmada meyve gelişim süresi 44 K 01 genotipinde 88 gün, 44 K 79 nolu genotipte 110 gün, 44 K 23 genotipinde 182 gün olarak hesaplanmıştır. Kısa meyve gelişim periyoduna sahip genotip meyve hasat özelliği bakımından erkenci, uzun gelişim periyoduna sahip genotip ise geç olgunlaşan olarak kabul edilmiştir [14].

Meyve ağaçlarında fenolojik özellikler tür, çeşit, ekoloji ve yıllara göre değişir. Ortalamanın üzerindeki hava sıcaklığı (kısmen toprak sıcaklıkları) tam çiçeklenme zamanını erkenleştirir, çiçeklenme süresini ve olgunlaşma periyodunu kısaltır. Enlem derecesi (1º=4.6 gün), denizden yükseklik (33-44 metre=1 gün), yöney, sıcak ve soğuk rüzgarlar, anaç ve bir ölçüde bakım işleri çiçeklenmeyi etkiler. Tür ve çeşitlerin tam çiçeklenme zamanına göre sıralanışı genellikle değişmez [15].

Araştırmanın yürütüldüğü en düşük (Battalgazi) ve en yüksek rakıma (Akçadağ) sahip iki alan arasındaki fark 212 metredir. Aynı çeşitler arasında fenolojik safhalara girme bakımından ortaya çıkan

Fenolojik

Özellikler** KabarmasıTom. İlk Çiçeklenme çiçeklenmeTam Hasat

Meyve gelişim süresi

(gün) Hacıhaliloğlu

(1)* 3 Mart 22 Mart 26 Mart 7 Tem. 107

(2) 7 Mart 25 Mart 31Mart 12 Tem. 109

(3) 14 Mart 30 Mart 3 Nisan 20 Tem. 113

Kabaaşı

(1) 2 Mart 23 Mart 27 Mart 6 Tem. 105

Hasanbey

(1) 5 Mart 25 Mart 31 Mart 26 Haz. 93

(3) 14 Mart 1 Nisan 5 Nisan 5 Tem. 96

Çataloğlu

(3) 12 Mart 1 Nisan 3 Nisan 20 Tem. 111

Çizelge 1. Kayısı çeşitlerinin farklı üretim alanlarındaki fenolojik özellikleri

(3)

167

farklılığın yükseltiye bağlı sıcaklık değişiminden ileri geldiği sanılmaktadır. Nitekim denizden 1661 metre yükseklikteki Van İlinde yapılan bir araştırmada meyve hasadının Hacıhaliloğlu’nda 1-15 Ağustos, Kabaaşı’da 4-18 Ağustos ve Hasanbey’de 28 Temmuz-10 Ağustos arasında yapıldığı bildirilmiştir. Aynı çalışmada meyve gelişim süresinin Hacıhaliloğlu genotipinde 95-102 gün, Hasanbey genotipinde 86-91 gün, Kabaaşı genotipinde ise 94-102 gün arasında değiştiği belirtilmektedir [16].

Çalışmada en iri meyveler 60.6 g ile Hasanbey çeşidinde, en küçük meyveler ise 27.6 g ile Çataloğlu çeşidinde ölçülmüştür (Çizelge 2 ve 3). Meyve ağırlığı çeşitler ve çalışma yapılan alanlar arasında önemli farklılıklar göstermiştir. Meyve ağırlığı çeşit özelliği olmakla birlikte, ağaçtaki ürün miktarı ve bakım koşullarından çok etkilenmektedir. Nitekim aynı çeşitte ağaçtaki ürün miktarı artıkça meyve ağırlığında azalma meydana gelmiştir. Aynı çeşitlerle Van bölgesinde yapılan bir çalışmada meyve ağırlığı Hacıhaliloğlu

çeşidinde 21.4 gr, Kabaaşı çeşidinde 33.1 gr, Hasanbey çeşidinde 26.3 gr olarak saptanmıştır [17]. Aynı kayısı çeşitlerinde Van ekolojik bölgesinde daha düşük meyve ağırlığının elde edilmesinde meyve gelişim süresinin Van bölgesinde daha kısa olması ve sıcaklık, nem gibi diğer ekolojik koşullardan kaynaklandığı düşünülmektedir.

Meyvede et/çekirdek oranı önemli kalite unsurlarından birisi olarak kabul edilmektedir. Araştırmada en yüksek et çekirdek oranı 19.2 ile Hasanbey kayısı çeşidinde (Kampüs) saptanmıştır. Buna karşılık Hacıhaliloğlu ve Çataloğlu kayısı çeşitleri en düşük et/çekirdek oranına sahip çeşitler olarak dikkat çekmiştir.

Suda çözünür kuru madde miktarı bakımından çeşitler arasında önemli farklılık gözlenirken coğrafik alanlar arasında belirgin bir fark saptanmamıştır. Sadece rakımca yüksek alanlarda brix değeri bir miktar yüksek bulunmuştur. Benzer sonuçlar diğer araştırıcılar tarafından yapılan çalışmalardan da elde edilmiştir [16, 18].

Pomolojik

Özellikler (1) (2) (3) Hacıhaliloğlu (1) (2) (3) Kabaaşı Meyve ağırlığı (g) 33.2±3.2 29.5±2.4 35.7±3.9 38.6±2.2 41.1±3.0 40.6±4.9 Verim (Kg/ağaç) 86±9.1 101±8.6 69±8.4 105±7.1 94.5±5.9 81±9.6 Çekirdek ağ (g) 2.1±0.1 2.1±0.1 2.3±0.1 2.4±0.1 2.5±0.1 2.5±0.1 Et/çekirdek oranı 14.8±2.5 13.0±3.7 14.5±5.6 15.1±4.6 15.4±3.3 15.2±2.5 SÇKM (Brix) 23.1±1.0 24.0±0.7 25.2±1.5 22.6±2.8 23.0±2.6 23.7±2.0 Toplam asitlik (%) 0.35±0.1 0.48±0.1 0.33±0.1 0.33±0.1 0.40±0.1 0.33±0.1

Meyve kabuk rengi Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı

Meyve et rengi Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı

Tohum tadı Tatlı Tatlı Tatlı Tatlı Tatlı Tatlı

Çekirdek şekli Oval Oval Oval Oval Oval Oval

Meyve şekli Oval Oval Oval Oval Oval Oval

Çizelge 2.Hacıhaliloğlu ve Kabaaşı Kayısı çeşitlerinin farklı üretim alanlarındaki meyve özellikleri

Çizelge 2.Hasanbey ve Çataloğlu Kayısı çeşitlerinin farklı üretim alanlarındaki özellikleri

Pomolojik

Özellikler (1) (2) (3) Hasanbey (1) (2) (3) Çataloğlu Meyve ağırlığı (g) 54.9±4.1 60.6±3.6 52.4±3.2 27.6±1.5 29.0±2.4 26.4±2.6 Verim (Kg/ağaç) 103±10.7 64±7.2 78±8.5 94±6.6 88±8.3 79±7.5 Çekirdek ağ (g) 2.9±0.1 3.0±0.1 2.8±0.1 1.9±0.1 1.9±0.1 1.8±0.1 Et/çekirdek oranı 18.6±5.1 19.2±4.8 17.7±4.0 13.5±3.1 14.3±2.0 13.7±1.7 SÇKM (Brix) 18.5±1.3 17.7±4.1 19.6±2.2 23.0±1.2 24.1±1.6 23.5±2.1 Toplam asitlik (%) 0.56±0.1 0.60±0.1 0.43±0.1 0.25±0.1 0.33±0.1 0.30±0.1

Meyve kabuk rengi Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı

Meyve et rengi Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı Sarı

Tohum tadı Tatlı Tatlı Tatlı Tatlı Tatlı Tatlı

Çekirdek şekli Uzun Uzun Uzun Oval Oval Oval

(4)

168

SONUÇ

Farklı ekolojik özelliklere sahip üç alanda yapılan araştırmada kayısı çeşitlerine ait fenolojik ve pomolojik özelliklerin çevre koşullarından farklı düzeylerde etkilendiği belirlenmiştir. Çiçeklenme, hasat ve meyve gelişim süresi gibi fenolojik özelliklerin rakımdan en fazla etkilenen özellikler olarak dikkat çekmiştir. Kayısı çeşitlerinde meyve, çekirdek ağırlığı, SÇKM, et çekirdek oranı, meyve rengi, meyve et rengi, tohum tadı, çekirdek şekli, meyve şekli ve toplam asitliğin rakıma bağlı olarak fazla bir değişim göstermediği saptanmıştır.

KAYNAKLAR

[1] Asma BM. 2000. Kayısı Yetiştiriciliği. Evin Maatbası, Malatya

[2] FAO. 2008. FAO statistical database. http://apps. fao.org/page/collections?subset=agriculturegg

[3] Asma BM ve ark., 2007. Characterization of promising apricot (Prunus armeniaca L.) genetic resources in Malatya, Turkey. Genetic Resources and Crop Evolution, 54:205-212

[4] Öztürk M., Seçmen Ö. 1991. Bitki Ekolojisi. Ege Ü. Fen Fakültesi yayınları:141, İzmir.

[5] Klınç M., Kutbay, HG. 2004. Bitki Ekolojisi. Palme Yayıncılık, Ankara

[6] Madran N. 1966. Tarım Sözlüğü, Ankara

[7] Pauvonic SA., 1985. Apricot Culture and Apricot Science. Acta Horticulture. 192:23-24

[8] Nyujto F., Banal M., 1985. İnformative Remarks on Our Breeding Experiences With Apricots. Acta Horticulture. 192:307-312

[9] Güleryüz M., 1988. Erzincan Ovasında İlkbahar Geç Donlarına Mukavim ve Kaliteli Zerdali

Tiplerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerine Bir Araştırma, Erzurum

[10] Akça Y, Şen SM, 1993. Selecting Apricots With Good Quality and Resistance to Late Spring Frosts in Gürün. Euphytica

[11] Bostan SZ., 1993. Darende Zerdalilerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerine Araştırmalar, Van

[12] Baş M., 1994. Soğuklara Dayanıklı Geç Çiçek Açan Kurutmalık Kayısı Çeşitlerinin Melezleme Islahı ile Elde Edilmesi. Meyvecilik Araştırma Enstitüsü, Malatya

[13] Gülcan R., 1970. Bazı Kayısı Çeşitlerinde Kış Dinlenmesi ve Çiçek Tomurcuğu Teşekkülü Üzerine Araştırmalar, İzmir

[14] Asma BM., 2007. Malatya: World’s Capital of Apricot Culture. Chronica horticulturae. 47:20-24. [15] Karaçalı, I. 1990. Bahçe Ürünlerinin Muhafazası ve

Pazarlanması. Ege Ü. Basımevi, İzmir

[16] Asma BM., Şen M., 1999. Bazı Yerli ve Yabancı Kayısı Çeşitlerinin Van Ekolojik Koşullarındaki Fenolojik, Pomolojik ve Morfolojik Özellikleri. Türkiye III. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 760-763.

[17] Asma BM., 1996. Yerli ve Yabancı Bazı Kayısı Standart Kayısı Çeşitlerinin Van Ekolojik Şartlarındaki performansları Üzerine Bir Araştırma, Van

[18] Gülcan, R., Mısırlı, A. Sağlam, H., Ataol Ölmez, H., Paydaş, S., Derin, K., Eti, S., Demir, T., Yorgancıoğlu, Ü., Erkan, S., Gümüş, M., 2001. The properties of turkish apricot landraces. XIIth International Apricot Symposium, September, 10-14, 2001, Avignon.