Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Urartu Dönemi’ne Ait Madenî Bilezikler ve Pazıbentler

(1)

Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde

Bulunan Urartu Dönemi’ne Ait

Madenî Bilezikler ve Pazıbentler

*

Osman Emre Köse – K. Serdar Girginer

Öğr. Gör., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı, Kınıklı Kampüsü / Denizli. o.emrekose@gmail.com – Dr. Öğr. Üyesi, Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı, Balcalı Kampüsü, Sarıçam / Adana. kserdar.girginer@gmail.com

METALLIC BRACELETS AND ARMLETS BELONGING TO URARTIAN PERIOD IN ERZURUM ARCHAEOLOGY MUSEUM

Abstract

The Urartian Kingdom reigned in and around Van Lake in the 9th - 7th centuries BC. The Urartian Kingdom is one of the largest mining societies of the time. Urartians, who specialize in metalwork-ing, have left behind many metal works. Bracelets and armlets constitute an important group of these metal works. These are often used by Urartians. Bracelets and armlets were found in scientific excavations in small numbers. Most of them are in museums and private collections. In this study, metal bracelets and armlets are examined belonging to the Urartian Period which are located in Erzurum Archeology Museum. The works have come to the museum through purchase.

Keywords: Urartu, Metalworking, Jewelry, Bracelet, Armlet, Erzurum Museum. Öz

MÖ 9.-7. yüzyıllar arasında Van Gölü ve çevresinde hüküm süren Urartu Krallığı, dönemin en büyük madenci toplumlarından biridir. Metal işleme konusunda uzman olan Urartular geride birçok madenî eser bırakmıştır. Bilezikler ve pazıbentler bu madenî eserler içinde önemli bir grubu oluşturmaktadır. Bu takılar Urartular tarafından sıklıkla kullanılmıştır. Bilezikler ve pazıbentler bilimsel kazılarda az sayıda bulunmuştur. Bunların çoğunluğu müze ve özel koleksiyonlarda bulunmaktadır. Bu çalışmada Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde bulunan Urartu Dönemi’ne ait madenî bilezikler ve pazıbentler ince-lenmektedir. Eserler müzeye satın alma yoluyla gelmiştir.

Anahtar Sözcükler: Urartu, Metal İşleme, Takı, Bilezik, Pazıbent, Erzurum Müzesi.

M

Ö 9. yüzyılın ortalarında Van Gölü’nün doğu kıyısında, başkent Tuşpa’da (Van) kurulan Urartu Krallığı, MÖ 7. yüzyılın ortalarına kadar batıda Fırat, kuzeyde Sevan Gölü, doğuda Urmiye Gölü ve güneyde Toros Dağları’nın kapsadığı alanda politik sınırlarını yaratmıştır (Zimansky 1985: 12-16). Urartu Krallığı özellikle MÖ 1. binyılın ilk yarısında Önasya’nın en büyük madenci toplumu olarak karşımıza çıkmaktadır (Belli 1987: 92). Urartu Krallığı’nın yükselmesinde Doğu Anadolu Bölgesi’nde var olan Hurri kültürünün etkisi büyüktür (Erzen 1992: 16-23). Güneydeki komşusu Geç Assur'la politik bir rekabet içinde yaşayan Urartu aynı zamanda

(2)

onlarla sürekli kültürel etkileşim hâlinde olmuş (Dinçol 2013), özellikle de sanat alanında bu büyük imparatorluğun etkisi altında kalmıştır (Piotrovskiĭ 1967: 16; Akurgal 1968: 19; Özgüç 1966: 20, 22, 24, 26, 27, 31, 35; Özgüç 1969: 7, 26-27, 41, 47). Urartu sanatı üzerinde yapılan çalışmalarda Hurri, Geç Hitit, Arami, Kuzey Suriye, Yeni Babil, Kimmer ve Kuzeybatı İran sanatının etkileri de ortaya çıkarılmıştır (Belli 1982: 198).

Etkileşim hâlinde olduğu kültürel çeşitlilikle birlikte becerisini de ustalıkla kullanan ve bunu metal işçiliğine yansıtan Urartularca bilezikler ve pazıbentler sevilerek kullanılmıştır. Bu tür takıların kökeniyle ilgili olarak Pulur’da bulunan, uçları açık tunç bileziklere hayvan başları eklenerek yeni bir formun yaratıldığı, Urartu tunç süs eşyalarının kökeninin de Urartu öncesi topluluklarda aranması gerektiği öne sürülmüştür (Güneri 1992: 154-155). MÖ 9. yüzyılın sonu ile MÖ 8. yüzyılın başlarına tarihlendirilen Patnos’ta Giriktepe Sarayı’nın harem daire-sinde bulunan ejder başlı bilezikler ise Balkan'a göre bu türün en erken örnekleridir (Balkan 1964: 242; Sevin 2005).

Urartu Krallığı’nda baskı altına alınan sanatçılar ve zanaatkârlar, krallar ve kraliyet temsil-cileri, soylular ve eyalet yöneticileri tarafından kişisel amaçlar doğrultusunda kullanılmıştır (Belli 1979: 48-50, 53, 56, 75). Bu nedenle Urartu’da üretilen bilezikler dâhil, birçok farklı takının yaratıcısı usta kuyumcular, eski Yakındoğu’daki birçok zanaatkâr gibi kral ve tapı-nağa yakın tutulmuş, devlet kontrolünde, belirli bir standart içinde üretim yapmışlardır (Çavuşoğlu vd. 2014: 30, 37-38).

Urartu öncesinde demirden dövme tekniğiyle üretilen yuvarlak kesitli, uçları düz ya da uca doğru geldikçe incelerek sivrilen bir biçimde sonlanan ya da uçları bazen üst üste bindiri-len bileziklerin (Dokumacı 2012: 49-51, res. 31-74, çiz. 1/9, 4/1-3) Urartu Dönemi’nde tunç, gümüş ve altından yapılmaya başlandığı görülmektedir. Bileziklerin uçları genellikle aslan, yılan-ejder başlarıyla süslenmiştir (Belli 2004). Bileziklerin uçlarındaki hayvan başları balmu-mu ya da kum kalıpta döküldükten sonra, hayvan başının ayrıntıları sivri uçlu çelik kalemler-le işkalemler-lenmiştir (Ulusman 1991: 41, 80; Belli 2010: 272). Bu çalışmadaki bikalemler-lezik ve pazıbentkalemler-lerin yapımında tunç ve gümüş kullanılmıştır.

Urartu toplumunda yaygın olarak kullanılan hayvan başlı bilezikler ve pazıbentler Iğdır (Barnett 1963; Girginer 1999) Patnos-Dedeli (Öğün 1978a: 66-67; Öğün 1978b: 666, taf. CLXIV 50-51), Van-Altıntepe (Sevin vd. 2000: 424, çiz. 7: 8; Sevin ve Özfırat 2000: 221, fig. 7), Van-Kalecik (Çavuşoğlu ve Biber 2009: 275, res. 5, çiz. 4; Çavuşoğlu 2015: 229-230, fig. 9, 5/1-12) gibi mezarlarda bulunmuştur. Bu takılar ölen kişinin mezarına kişisel eşya olarak bıra-kılmıştır. Ölünün kişisel eşyası, bileğinden, parmağından, kulağından, boynundan çıkarılma-yan, vücuduna bağlı kalan eşyadır. Bir bakıma bunlar armağan değil, sahibinden ayrılmayan eşyalardır (Özgüç 1948: 75). Bilezikler ile pazıbentler Anadolu ve çevre kültür bölgelerinde Demir Çağı’nın önemli takı grubu içinde yer alan fibulalarda olduğu gibi, yaşarken hatta öldükten sonra nazarlık biçiminde kullanılmıştır (Muscarella 1967: 86). Belki de bu takılar üzerinde, insan tarafından korku duyulan bazı hayvanlar gösterilerek bu hayvanlarla yakın-lık kurulmaya (Malinowski 1948: 2, 27), böylece büyü yardımıyla bu hayvanların güçlerine sahip olunmaya çalışılmıştır (Frazer 1894: 11).

Urartu sanatında, Geç Assur etkileri taşıyan hayvan başlı bilezik ve pazıbentler birçok erkek ve kadın figürü üzerinde görülmektedir (Kohlmeyer 1991: 178). Bilezik ve pazıbentler kaya kabartmaları (Burney ve Lawson 1958: 211-218, fig. 2; Bilgiç ve Öğün 1964: 71-79, res. 2), duvar resimleri (Özgüç 1966: 15-25, res. 18-20, 27, lev. XXIII, XXIV, 2), kemerler (Çilingiroğlu 1991a: 18, şek. 1; Çavuşoğlu 2002: 199, 220, çiz. 44, 68, res. 197-198, 303), tunç adak levha-ları (Erzen 1974; Taşyürek 1978: 201-212, res. 1-26; Girginer 1995: 30, 34, res. 1, 3, şek. 1, 4), kalkan (Belli 1998: 35-37, çiz. 18), fildişi eserler (Özgüç 1969: 38, 41, res. 36-37, lev. XXXII, XXXIII) üzerindeki figürler tarafından taşınmaktadır. Bilezik ve pazıbentlerin kullanımında kadın ve erkek ayrımı yapılmamıştır. Toplumsal statüyü gösteren bu takıları kullanan figür-lerle ilgili olarak şu şekilde bir sıralama yapmak mümkündür:

1 - Tanrılar ve Tanrıçalar.

2 - Mitolojik varlıklar (Kuş adamlar, kanatlı cinler ya da kanatlı tanrı ve tanrıçalar, sfenksler). 3 - Krallar ve kraliçeler.

4 - Saraylılar, soylular ve varlıklı kimseler.

5 - Belirli meslek gruplarına ait kişiler (Askerler, hizmetkârlar, din görevlileri). 6 - Halktan kişiler.

(3)

Geç Assur sanatında ise bu takılar daha yaygın ve detaylı bir şekilde karşımıza çıkmakta-dır. Geç Assur saray kabartmalarında görüldüğü üzere Geç Assur kralları tarafından aslan başlı bilezikler kullanılmıştır. II. Ashurnasirpal’in (Budge 1914: 17, 18, 21, pl. XI, XXIX, XXXI, XXXIII, XLIX; Ataç 2014: 105, 107, fig. 83, 85, 86) aslan avı sahnesinde kendisinin ve hizmet-kârlarının aslan başlı bilezikler ile pazıbentler taktığı görülmektedir (Barnett 1976: 38, pl. V, VIII, XI). Yine bu kabartmalarda kanatlı insan ve kuş başlı kutsal varlıklar tarafından da hayvan başlı bilezikler ile pazıbentler kullanılmıştır (Crawford vd. 1980: 16-24, no. 9-13, fig. 16; Sheeler 1946: 22, pl. III, V, XVII). Barnett’in belirttiği gibi, kabartmalar üzerindeki bu tasvirler hayvan başlı bileziklerin kökenlerini araştırmak için iyi bir nedendir (Barnett 1963: 180, dn. 43; Girginer 1999: 284, dn. 4).

Geç Hitit ve/veya Tabal heykeltıraşlık eserleri de bu takı modası hakkında önemli bilgiler vermektedir (Türe ve Savaşçın 2002: 62). Tabal’ın en bilinen eserlerinden olan İvriz kaya kabartmasında Kral Varpalavas ve Bereket Tanrısı birlikte tasvir edilmiştir. Kral Varpalavas, buğday başağı ve üzüm salkımıyla simgelenen Bereket Tanrısı’na yumruk biçiminde kapalı iki eliyle saygı ve şükranlarını sunmaktadır (Akurgal 2015: lev. 133). Bu tasvirde Bereket Tanrısı’nın sağ bileğinde uçları süslemesiz iki bilezik bulunmaktadır. Kralın ise yukarı doğru kaldırdığı sağ elinin bileğinde aynı şekilde bir bilezik vardır. Kahramanmaraş steli üzerinde, arkalıksız bir sandalyede oturan (Bkz. Girginer 2018: 30-31) kadın figürü, kucağında genç erkek çocuğunu tutar durumda resmedilmiştir. Zengin bir ailenin çocuğu olduğu düşünülen figürün bileklerinde ve kollarında bulunan bilezikler aslan başlıdır (Akurgal 2001: 264-265, fig. 180; Akurgal 2015: lev. 149). Takıların özenle gösterildiği bu tasvirdeki aslan başlı bile-zikler Urartu örnekleriyle karşılaştırılabilir (Darga 1992: 317, res. 303-303A). Son yıllarda Tell Tayinat’ta bulunan Suppiluliuma heykelinde ise, kralın dirseklerden öne doğru bükülen iki kolu üzerinde aslan başıyla süslenmiş iki bilezik bulunmaktadır (Harrison 2012: 50; Harrison 2014: 408; Harrison vd. 2014: 24).

Tartışma

Urartu kuyumculuğuna ait önemli takılar arasındaki bilezikler ve pazıbentler bilimsel kazı-larda çok az sayıda bulunmuştur. Müze ile özel koleksiyonkazı-lardaki bileziklerin çoğu kaçak kazılardan gelmiştir ve buluntu yerleri belirsizdir (Kohlmeyer 1991: 177; Türe ve Savaşçın 2002: 66). Bu durum satın alma yoluyla müzeye ulaşan, çalışmasını yaptığımız bilezikler ve pazıbentler için de geçerlidir ve eserlerin kökeni ve tarihlendirilmesi konusunda sorun yaratmaktadır. Müze koleksiyonlarında bulunan bileziklerin pazı bilezikleri mi, ön kol bilezikleri mi oldukları da tartışmalı bir konudur (Türe ve Savasçın 2002: 66). İran’da Tepe Sialk Mezarlık B’de bulunanlardan 4,5-7,5 cm arasındakilerin ön kol ve pazı üzerinde kul-lanıldığı, 9-13 cm çapındakilerin halhal olduğu, incelenmiş olan bir grup bilezikten çapları 7-7,2 cm olan spiral yuvarlak halka şeklindeki kol bileziklerinin ise dirsek üstüne takılabi-lecek, bükülebilir yeterlilikte olduğu belirtilmektedir (Kohlmeyer 1991: 179). Van-Kalecik (Çavuşoğlu ve Biber 2009: 275, res. 5, çiz. 4; Çavuşoğlu 2015: 229-230, fig. 9, 5/1-12), Dinkha Tepe (Muscarella 1974: 72, fig. 46-48), Hasanlu (Rubinson ve Marcus 2005:133, fig. 1) mezar-lıklarında iskeletlerin üst kollarında in situ olarak saptanmış pazıbentler ise ortalama 7,5-8 cm çdapındadır. Bu çalışmada incelenen eserler arasında çapları 7-9,1 cm arasında olanlar pazıbent, çapları 7 cm altı ve 4,4 cm arasında olanlar ise bilezik şeklinde sınıflandırılmıştır. Ancak kazılarda herhangi bir konteks içinde bulunmamış bu takıların, kesin bir biçimde kolun hangi bölümde taşındığını saptamak mümkün olmadığı için, beslenme, yaş, cinsiyet gibi insanın fiziksel yapısını etkileyen etmenlere bağlı olarak hem ön kolda hem de üst kolda belki de ayak bileklerinde taşınabileceği göz önünde tutulmalıdır.

MÖ 9. ve 8. yüzyılda bileziklerin uçlarındaki hayvan başları ayrıntılı bir şekilde işlenmişken, MÖ 7. yüzyılın ortalarından itibaren bu figürler stilize edilmeye başlanmıştır. Bu nedenle hayvan başlarının aslan, panter, ejder (Belli 2004: 283) koç başı ve dana başı olduğu öne sürülmüştür (Kohlmeyer 1991: 179-180). İncelemiş olduğumuz bilezik ve pazıbentlerin uç kısımlarını süsleyen yüz detayları incelikle işlenmiş hayvan başlarının yılan-ejder ve boğa-buzağı başları olduğunu düşünmekteyiz. Bu bilezikler üzerinde işlenen yılanların başları üçgen şekilde, yassı ve buruna doğru sivrilmektedir. Gözler açık ve oldukça iridir. Ağız kapalı ve ağız çizgisi uzundur. Yılanın boyun bölgesinde derisinin pullu görüntüsünü yansıtan çizgiler bulunmaktadır. Buzağı başları ise yuvarlak şekildedir. Küçük ağız kapalıdır ve kısa bir çizgiyle belirtilmiştir. Gözler iridir. Kulaklar büyük ve her iki yana doğru açılmaktadır. Başlar üzerinde çizgilerle belirtilmiş üçgen şeklinde bir alınlık bulunmaktadır. Yüz ifadeleri oldukça uysal ve barışçıl bir görüntü sunmaktadır.

(4)

Ancak aslan başlı Marlık (Negahban 1965: 320, pl. LXI, fig. 18), Hamadan, Philadelphia Müzesi (Maxwell-Hyslop 1971: 196-197, pl. 149, 149 a, 150, 151), Ziviye (Porada 1965: 134, 136, pl. 39), Karmir Blur (Piotrovskiĭ 1969: 174, pl. 118), Van Müzesi (Şentürk 2005: 52) bile-ziklerinde aslan başları hırlar vaziyettedir ve açık ağızdaki dişler, dil gösterilerek tehditkar bir kompozisyon yaratılmıştır. Aynı kompozisyon miğferler (Castelluccia ve Dan 2013: 298, 300), kemerler (Curtis 1996: 133) üzerinde resmedilen aslan başlarında, kazan tutamakları (Piotrovskiĭ 1969: 46, fig. 29), mobilya parçaları (Barnett 1950: 15; Ayrıca bkz: Girginer 1996, 2018) üzerine yerleştirilen aslan başlarında ve fildişi aslan heykelciklerinde (Özgüç 1969: 42, res. 39-40, lev. XXXIV-XXXV, XXXVII, XLIII) görülmektedir. Bu nedenle, incelemiş olduğumuz bazı hayvan başlı bilezik ve pazıbentleri, aslan başını anımsatan detaylardan uzak olması nedeniyle, aslan başlı bilezik grubu dışında tutmak istiyoruz.

Çalışmasını yaptığımız bilezikler ve pazıbentler şu şekilde sınıflanmıştır (Köse 2008): 1 - Uçları Birleşebilen Bilezikler ve Pazıbentler

2 - Boğumlu Bilezikler ve Pazıbentler 3 - Uçları Süslemesiz Bilezikler ve Pazıbentler 4 - Boğa-Buzağı Başlı Bilezikler ve Pazıbentler 5 - Yılan-Ejder Başlı Bilezikler ve Pazıbentler 6 - Diğer Bilezikler ve Pazıbentler

7 - Uçları Birleşebilen Bilezikler ve Pazıbentler 1 - Uçları Birleşebilen Bilezikler ve Pazıbentler

İki ucu bir kilitle ya da yuvaya oturtarak birleştirilebilen bilezik ve pazıbentlerdir. Bu formun arkeolojik kazılarda bir benzeri Hasanlu'da bulunmuştur (Rubinson ve Marcus 2005: 134, fig. 2, HAS 60-598). Van Müzesi’nde de benzer örnekleri bulunmaktadır (Timur 2011: 60-61, res. 90-91).

Müze Envanter No: 18-78 Malzemesi: Tunç

İşlev: Pazıbent

Çap: 7, 5 cm Kalınlık: 0,4 cm

Tanım: İki ucu açıktır ve yassı biçimdedir. Her iki uçtaki yassı bölümde bir delik bulunmaktadır. Bu deliklere geçirilen bağlama aracıyla her iki uç bir-leştirilebilir ve kola takıldığında da iki ucu birleştirmeye yarayan her ne ise gevşetilerek ya da sıkılarak kolda istenildiği gibi durması sağlanabilir.

Müze Envanter No: 25-3-74 Malzemesi: Tunç

Çap: 7 cm Kalınlık: 0,6 cm

Tanım: Pazıbentin bir ucu sivri biçimde sonlanmaktadır. Diğer uçta ise her iki ucun birleşmesini sağlayan bir bölüm bulunmaktadır. Buradaki yuva içine bileziğin diğer ucu geçirilerek her iki ucun birleştirilmesi sağlanmaktadır.

İşlev: Bilezik

Çap: 6,7 cm Kalınlık: 0,6 cm

Tanım: Yuvarlak halka şeklindedir. Bileziğin uçları birbirine geçmektedir.

Çiz. 1

Çiz. 2

(5)

2 - Boğumlu Bilezikler ve Pazıbentler

Bu tür bileziklerde boğumlar bazen boncuk taneleri bir araya getirilerek hem içte hem de dışta yuvarlak hat verecek şekilde oluşturulmuştur. Boğumlu kısımların yuvarlak hatları bazen dış kısımda görülürken iç kısımları düzdür. Boğumlar arasındaki açıklıklar bazılarında fazla iken bazılarında çok sıktır. Nahçıvan Karabağlar'dan (Bahşaliyev 1997: lev. XXX, 3, 6, lev. XXXII, 2, 4-8), Iğdır'dan (Barnett 1963: 180, fig. 32; Girginer 1999: 283 vd., şek. 32), Hasanlu'dan (Muscarella 1988: 34 vd., no. 20-22) ve Adana Arkeoloji Müzesi'nden (Taşyürek 1977: 142, res. 7) benzer örnekleri tanınmaktadır. Nimrud’da, II. Ashurnasirpal dönemine tarihlendirilen Kuzeybatı Saray kabartmalarında kutsal ağacın önünde duran iki tanrıça ellerinde bu türden takılar tutmaktadır (Barnett ve Forman 1959: 12, 27, pl. 3; Albenda 1996: 72). En yakın benzeri Diyarbakır Müzesi’nde (San 2007: 22, fig. 3) bulunmaktadır.

Müze Envanter No: 9-87 Malzemesi: Tunç İşlev: Pazıbent

Tanım: Çember şeklindedir. Boğumlar çok büyüktür ve boğumların arala-rında açıklık bulunmaktadır.

Tanım: İki ucu açıktır. Boğumları birbirinden ayıran aralıklar bulunmakta-dır. Boğumlar bileziğin kalınlığından fazla değildir.

Tanım: Boğumlar pazıbentin dış kısmında belirtilmiştir. İç kısmı düz biçim-dedir. Boğumlar birbirine yakındır ve çember şeklinbiçim-dedir. 93-77 envanter no'lu pazıbentin benzeridir.

3 - Uçları Süslemesiz Bilezikler ve Pazıbentler

Bu türdeki bilezikler, Urartu bilezik ve pazıbentlerinin öncüsü olabilir. Van Gölü Havzası’nda İlk Demir Çağı mezarlarının tarihlendirme açısından önemli buluntu grubunu oluştururlar ve demirden yapılmışlardır. Dövme tekniğiyle üretilmiş ve yuvarlak kesitlidirler. Uçları düz ya da uca doğru geldikçe incelerek sivrilen bir biçimdedir ya da üst üste bindirilmiştir. Bileziklerin uçlarında hayvan başları görülmemektedir (Dokumacı 2012: 49-51, res. 31-74, çiz. 1/9, 4/1-3). Bu bilezik formları Van Gölü Havzası’nda bulunan İlk Demir Çağı'na ait Ernis-Evditepe (Belli ve Konyar 2003: 52, çiz. 39, 47, 54, res. 26, 49; Belli ve Konyar 2013: 179, 189, fig. 24/1-3, 25), Karagündüz (Sevin ve Kavaklı 1996: 27-30, res. 12-13), Yoncatepe (Belli 2005: 101; Belli ve Konyar 2013: 202-203) ve Hakkari mezarlarında (Sevin vd. 2001: 356, çiz. 1/7 - 8), Nahçıvan’da Son Tunç Çağı ve İlk Demir Çağı’na tarihlenen Kolanı, Sarıdere mezarlıklarında, Kızılvank, Karabağlar, Culfa'da (Bahşaliyev 1997: lev. XVIII, 5, lev. XXIV, 18, lev. XXX, 4, 5, 7, lev. XXXI, 1 - 5, 7, 9, 10), tunç örnekleri Van-Altıntepe Urartu mezarlığında bulunmuştur (Sevin vd. 2000: 424, çiz. 8: 4; Ayaz 2006: 31-33, katalog no: 1-3, res. 5-7).

Çiz. 4

Çiz. 5

(6)

Müzelerde bulunan benzer örnekler Van Müzesi (Timur 2011: 21, katalog No. 65-69, res. 83-87; Yiğitpaşa 2016: 1012, fig. 18) ve Malatya Müzesi'ndedir (Demircan 2009: 42, lev. XVIIIb, XIXa).

Tanım: Bilezik köşeli bir profil vermektedir. Halka şeklindedir ve açık olan uçları kalınlaşarak bitmektedir.

Tanım: Halka şeklinde ve uçları birbirine yakınlaşarak incelmektedir.

Tanım: Üzerinde çentik bezemeler bulunmaktadır. Bileziğin iki ucu açıktır ve bu uçlar sivri biçimde sonlanmaktadır. 142-77 envanter no'lu bileziğin benzeridir.

4 - Boğa-Buzağı Başlı Bilezikler ve Pazıbentler

Boğa-buzağı başlı bilezik ve pazıbentlerin benzerlerini kazılarda bulunanların yanı sıra çeşitli müze ve özel koleksiyonlarda bulunanlar oluşturmaktadır. Karşılaştırmada kullandı-ğımız bu örneklerdeki hayvan başları genellikle aslan olarak tanımlanmıştır. Ancak yukarıda tartıştığımız aslan başlı bileziklerde görülen en belirgin özellik, hırlayan yüz betimindeki açık ağız, dışarı sarkmış dil, sivri dişler boğa-buzağı olduğunu düşündüğümüz hayvan başla-rında görülmemektedir. Boğa-buzağı başları üzerinde üçgen şeklinde bir alınlık bulunmak-tadır. Yuvarlak bir biçime sahip olan hayvan başları üzerinde kulaklar büyüktür ve arkaya doğru uzanmaktadır. Burun ve ağız küçüktür. Bu bilezik ve pazıbent grubunun en güzel örneklerine ait detaylar Assur (Hussein vd. 2016: 108, pl. 123a-b) ve Pers (Pudelko 1933: 88, tf. V, abb. 11, 12; Amandry 1958: 17, pl. 11, 19-23) kuyumculuğunda izlenebilmektedir. Bu grubun örnekleri Urartu Dönemi’ne tarihlendirilen ve arkeolojik kazılardan bilinen benzerleri Iğdır'dan (Barnett 1963: 180, fig. 34: 4-7; Girginer 1999: 284, şek. 34: 4-7), müze-lerde bulunan benzerleri ise Adana Arkeoloji Müzesi (Taşyürek 1977: 141 vd., res. 3, 4, 5, 6 a, b), Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi (Günel 1988: 39, res. 3, 3a), Malatya Müzesi (Demircan 2009: 41, lev. XVIIIa), Van Müzesi (Şentürk 2005: 53; Belli 2010: 271; Timur 2011: 20-21, katalog no: 27-32, res. 45-50; Yiğitpaşa 2016: 1006, fig. 4-5) ve Sadberk Hanım Müzesi'nden (Belli 2004: 175), özel koleksiyonlardaki benzerleri de Haluk Perk Koleksiyonu ve Selçuk Erez Koleksiyonu’ndan (Belli 2004: 173-174) tanınmaktadır.

Çiz. 7

Çiz. 8

(7)

Tanım: Yüzün detayları tam belirgin değildir. Kazıma çizgiler ve kabartma şeklinde, göz, burun ve kulak belirtilmiştir. Pazıbentin iki ucu açıktır. 31-78, 41-79 envanter no'lu bileziklere ve 40-79 envanter no'lu pazıbente benzemektedir.

Tanım: Bileziğin uç kısmında bulunan hayvan başı zarif bir şekil-de işlenmiştir. Kulaklar ve burun kabarık, göz çukur şeklinşekil-dedir. Bileziğin iki ucu açıktır ve halka biçimindedir.

Müze Envanter No: 44-44-74 Malzemesi: Gümüş

Tanım: Hayvan başı kübik bir şekildedir. Yüz detayları işlenmiştir. Burun kıvrıktır. İki ucu açık halka şeklindedir. 45-1-74 ve 45-2-74 envanter no'lu bileziklere benzemektedir.

Tanım: Pazıbent elips şeklindedir. İki ucu açıktır. Hayvan başının ağız, göz, burun ve kulak çizgileri belirtilmiştir. 62-79 envanter no'lu pazı-bentin benzeridir.

Müze Envanter No: 73-81 Malzemesi: Gümüş İşlev: Pazıbent

Tanım: Göz, burun, kulak iyi bir şekilde işlenmiştir. Yüz detayları belirgindir. Kulaklar iki yanda arkaya doğru açılmıştır. Ayrıntılar kabartma şeklinde ve kazıma çizgilerle belirtilmiştir. Pazıbentin iki ucu açıktır ve halka şeklindedir.

Çiz. 10

Çiz. 11

Çiz. 12

Çiz. 13

(8)

Tanım: İki ucu açıktır. Elips şeklindedir. Göz, burun, ağız çizgileri ve kulak-lar belirtilmiştir. 123-78 envanter no'lu pazıbentin benzeridir.

Tanım: Yuvarlak halka şeklindedir. Açık olan uçlardaki hayvan başları oldukça büyüktür. Yüz detayları belirgindir.

Tanım: Halka şeklindedir ve iki ucu açıktır. Hayvanın başı stilize bir şekil-de işlenmiştir. Yüz üzerinşekil-deki göz, burun ve ağza ait şekil-detaylar fazla belli değildir. Kulak bir kabartmayla belirtilmiştir.

Tanım: İki ucu açıktır ve elips şeklindedir. Yüz hatları ve alın detaylı bir şekilde işlenmiştir.

Tanım: Bileziğin hayvan başlı kısmı bitirilmemiş şekildedir. Yüzün detay-ları işlenmemiş, baş üzerindeki göz, burun ve kulağı andıran detaylar kazıma çizgilerle belirtilmiştir. İki ucu açık olan pazıbent halka şeklin-dedir. Çiz. 16 Çiz. 17 Çiz. 18 Çiz. 19 Çiz. 15

(9)

5 - Yılan-Ejder Başlı Bilezikler ve Pazıbentler

Boğa-buzağı başlarında olduğu gibi bu gruba dâhil ettiğimiz yılan-ejder başlı bileziklerin benzerleri genellikle aslan olarak yorumlanmıştır. İncelediğimiz bileziklerde ve pazıbent-lerde yılan-ejder başları üçgen biçiminde ve yassıdır. Ağız çizgisi uzun ve gözler büyüktür. Bilezikle birleşen boyun kısımlarında tarama çizgilerle yılanın pullu derisini andıran detay-lar işlenmiştir. Önasya’da hayvan başlı bileziklerden en erkeni olan (Moorey 1971: 220), İlk Demir Çağı’nın yılan başlı bilezikleri arasında Van-Karagündüz nekropolis'inde bulunan demirden yapılmış uçları yılan başlı olduğu düşünülen bir bilezik (Sevin ve Kavaklı 1996: 27-28, res. 13) ve belki de Urartu Dönemi’ne ait olabilecek Van-Dilkaya Höyüğü mezar-lık alanında bulunan tunçtan yılan başlı bilezikler gösterilebilir (Çilingiroğlu 1987: 233; Çilingiroğlu 1991b: 30). Yılan başlı bileziklerin Urartu’da üretildiği ve MÖ 9.- 8. yüzyıllara ait olduğu belirtilmektedir (Maxwell-Hyslop 1971: 204). Urartu Dönemi’nde sıklıkla karşımı-za çıkan bu bilezik formu Patnos-Dedeli (Öğün 1978a: 66-67; Öğün 1978b: 666, taf. CLXIV 50-51), Iğdır (Barnett 1963: 180, fig. 32: 10; Girginer 1999: 284, şek. 32: 10), Van-Altıntepe (Sevin vd. 2000: 424, çiz. 7: 8; Sevin ve Özfırat 2000: 221, fig. 7; Ayaz 2006: 20, katalog no: 4-17, katalog no: 19–22, res. 5-21, 23-26), Van-Kalecik (Çavuşoğlu ve Biber 2009: 275, res. 5, çiz. 4; Çavuşoğlu 2015: 229-230, fig. 9, 5/1-12), Sos Höyük (Sagona vd. 1995: 198, fig. 15: 5; Işıklı 2008: 79, foto. 7) kazılarından tanınmaktadır. Ayrıca İran’da Hasanlu (Danti ve Cifarelli 2013: 317; Rubinson ve Marcus 2005: 132-134, fig. 1, HAS 59-217, HAS 59-218, fig. 2, HAS 60-591a, HAS 60-597a, HAS 60-597b, 60-HAS 597c, HAS 60-597d, HAS 60-579, HAS 60-585a, HAS 60-585b) ve Gaziantep’te Zincirli Höyük'te (Schloen ve Fink 2009: 218; Von Luschan ve Andrae 1943: 94-95) benzerleri bulunmuştur. Ankara Anadolu Medeniyetleri (Günel 1988: 39, res. 1, 2, 2a), Gaziantep (Belli 2010: 280-281), Malatya (Demircan 2009: 36-41, lev. XIIa-b, XIIIa-b, XIVa-b, XVa-b, XVIa-b, XVIIa-b), Kahramanmaraş (Yiğitpaşa ve Can 2017: 255, kata-log no: 20-21), Diyarbakır (San 2007: 22-26, fig. 4-6, 9-10), Adıyaman (Yiğitpaşa 2016: 008, fig. 9), Ahlat (Yiğitpaşa 2016: 1009, fig. 10), Erzincan (Üngör 2015: 157-158, res. 2-4) ve Van Müzesi'nde (Timur 2011: 19-20, 25-32, 33-37, katalog no: 1-16, 18-26, res. 19-34, 36-44; Yiğitpaşa 2016: 1008-1010, fig. 8,12-13), Haluk Perk Koleksiyonu'nda (Belli 2004: 172, 174) örnekleri görülebilmektedir.

Bilezik ve pazıbentlerin uçlarındaki yılan-ejder başları, bakraçların tutamaklarında (Schauensee 1988: 49, pl. 20; Başaran 1981: 82, res. 1) ve iğneler üzerinde (Memişoğlu 1989: 135, res. 9, lev. I; Yıldırım 1989: 51, şek. 75) gösterilen yılan başlarıyla da karşılaştırılabilir.

Müze Envanter No: 8- 5-76 Malzemesi: Tunç

Tanım: Pazıbent sarmal şekildedir. Bileziğin uçları üst üste binmiştir. Hayvan başı gövdeden fazla büyük değildir ve yassıdır. Burun ve göz detayları çukur şeklindedir. Stilize biçimde işlenmesine karşın büyük ölçüde yılanı anımsatmaktadır.

Tanım: Pazıbentin uç kısmında bulunan yılan-ejder başının yüz hatları iyi bir biçimde işlenmiştir. Göz ve ağız gibi detaylar kazıma çizgiler ve kabartma yöntemiyle belirtilmiştir. Hayvanın başı uç kısımda sivri ve yassı bir şekilde son bulmaktadır. Pazıbentin gövdesi yivlerle taran-mıştır. İki ucu açık halka şeklindedir. 57-77 envanter no'lu pazıbentin benzeridir.

Çiz. 20

(10)

Tanım: Bileziğin ucunda bulunan yılan başı stilize bir biçimde işlenmiştir. Detaylar kazıma çizgilerle gösterilmiştir. Hayvanın başı gövdeden çizgi-lerle ayrılmaktadır. Boyun kısmı bu çizgiçizgi-lerle belirtilmiştir. İki ucu açık ve halka şeklindedir.

Tanım: Pazıbentin uç kısmında bulunan hayvan başı yassı ve sivri bir şekil-dedir. Bu kısımda yer alan yılan-ejder başı gövdeden büyük değildir. Göz ile burun arasında bir çukurluk bulunmaktadır. Burun kıvrık bir

şekilde-dir. Burun ve gözler kazıma çizgilerle gösterilmiştir. Göz çevresindeki çizgiler de belirginşekilde-dir. İki ucu açık elips şeklindedir. 24-21-74 ve 44-79 envanter no'lu bilezikler ve 26-78 envanter no'lu pazıbentin benzeridir.

Tanım: Yuvarlak halka şeklinde olan bileziğin iç yüzü köşeli ve düz bir profil vermektedir. Açık olan uçlarına yılan başı görünümü verilmiştir. Yalnızca burun kısmı belirgindir. Bileziğin dış yüzü derin yivlerle oluştu-rulmuştur.

Tanım: Bileziğin hayvan başlı kısmı gövdeye oranla büyüktür. Baş üzerin-deki detaylar kaba bir şekilde işlenmiştir. Göz ve buruna ait detaylar izle-nebilmektedir. Baş üzeri ve boyun kazıma çizgilerle taranmıştır. Üstten bakıldığında yılan başının formu daha iyi anlaşılabilmektedir. İki ucu açık ve halka şeklindedir.

Tanım: Pazıbent sarmal bir biçimdedir ve uçları gövdeyle üst üste binmiş-tir. Hayvan başı sivri ve yassı biçimdedir. Burun çıkıntılıdır. Baş üzerindeki detaylar kazıma çizgilerle verilmiştir. Halka şeklindedir.

Çiz. 23

Çiz. 24

Çiz. 25

Çiz. 26 Çiz. 22

(11)

Tanım: Yuvarlak halka şeklinde olan bileziğin uçları açıktır. Boyun kıs-mında çentiklerle yılanın pullu derisini andırır şekilde bir bezeme bulun-maktadır.

Tanım: Halka seklindedir. Açık olan uçları kalınlaştıktan sonra daralıp basit bir yılan başı görünümü almaktadır. 87-77 envanter no'lu bileziğin benzeridir.

Tanım: Birbirinden ayrı olan uçları stilize edilmiş yılan-ejder başı şeklin-de bitmektedir. Ağız ve burun belirtilmiştir. Bileziğin halka kısmının dış yüzeyinde yivler vardır.

Tanım: Bileziğin ucunda bulunan yılan-ejder başının yüz hatlarındaki detaylar kabaca belirtilmiştir. Gövde ile başı birbirinden ayıran boyun çizgisi bulunmaktadır. Burun çıkıntılıdır. Ağız uzun ve derin bir kazıma çizgiyle belirtilmiştir. İki ucu açık halka şeklindedir.

Tanım: İki ucu açık, halka şeklinde bir bileziktir. Uç kısmı yassı ve geniş bir şekilde gövdeden ayrılmaktadır ve stilize edilmiş bir yılan-ejder başına benzemektedir. Boyun çizgisi ve uç kısmındaki burun kazıma çizgilerle belirtilmiştir. Çiz. 28 Çiz. 29 Çiz. 30 Çiz. 31 Çiz. 27

(12)

Tanım: Baş kısmındaki göz ve buruna ait detaylar kazıma çizgilerle işlen-miştir. Kazıma çizgilerle yılanın başı gövdeden ayrılmaktadır. İki ucu açık ve halka şeklindedir. 94-77 ve 95-77 envanter no'lu pazıbentlere benze-mektedir.

Müze Envanter No: 44-43-74 Malzemesi: Gümüş

Tanım: Pazıbentin ucu, gövdeden ince ve sivri bir şekilde sonlanmaktadır. Bu kısımda bulunan yılan-ejder başı zarif bir şekilde işlenmiştir. Göz ve burun çizgileri belirgindir. Boyun kısmı bir çizgiyle belirtilmiştir.

Tanım: Sarmal halka şekilde bir pazıbentdir. Pazıbent uç kısma doğru incelmektedir. Bu bölümde bulunan yılan-ejder başının göz ve burnu belirtilmiştir. 45-4-74, 151-77 ve 152-77 envanter no'lu pazıbentlerin benzeridir.

Tanım: 61-77, 62-77 ve 63-77 envanter no'lu bileziklere benzemektedir. Bileziğin uçları sivri bir şekilde son bulmaktadır. Bu kısımda bulunan hay-van başı gövdeyle aynı kalınlıktadır ve baş üzerindeki göz ve buruna ait detaylar çukurcuk şeklinde işlenmiştir. Üstten bakıldığında yılan başı for-munu daha iyi vermektedir. Gövde tamamen taralıdır. İki ucu açık halka şeklindedir.

Tanım: Bileziğin gövdesinde belli aralıklarla kazıma çizgilerle yapılmış bezeme bulunmaktadır. Uç kısmında stilize bir yılan-ejder başını simge-leyen bölüm kazıma çizgilerle detaylandırılmıştır. Hayvan başı gövdeden bir çizgiyle ayrılmaktadır.

Çiz. 33

Çiz. 34

Çiz. 35

Çiz. 36 Çiz. 32

(13)

Tanım: Yuvarlak halka şeklinde olan bileziğin uçları stilize yılan-ejder başı şeklindedir.

Tanım: Uç kısmındaki hayvan başı sivri ve yassı biçimdedir. Baş gövdenin devamı seklindedir. Göz ve buruna ait detaylar kabartma şeklinde işlen-miştir. İki ucu açık elips şeklindedir. 97-77, 98-77 ve 99-77 envanter no'lu pazıbentin benzeridir.

Tanım: Bileziğin uç kısmı yuvarlak şeklinde sonlanmaktadır ve gövdeyle aynı kalınlıktadır. Bu kısımda stilize edilmiş bir yılan başı bulunmaktadır. Başı gövdeden ayıran çentiklerle boyun kısmı belirtilmiştir. İki ucu açık ve halka şeklindedir.

Tanım: Bileziğin uç kısmında bulunan hayvan başı oldukça stilize edilmiş-tir. Göz, burun ve boyun çizgileri izlenebilmektedir. İki ucu açık ve halka şeklindedir.

Tanım: Bilezik uca doğru kalınlaşmaktadır. Bu kısım geniş ve yassı şekilde stilize edilmiş bir yılan-ejder başına benzemektedir. Göze ait izler çentik-lerle belirtilmiştir. Bu stilize hayvan başı gövdeden bir çizgiyle ayrılmak-tadır. Çiz. 39 Çiz. 40 Çiz. 41 Çiz. 38 Çiz. 37

(14)

Çap: 5-6 cm Kalınlık: 0,3 cm

Tanım: Bileziğin uçları sivri bir şekilde sonlanmaktadır. Hayvan başı göv-denin devamı şeklindedir. Bileziğin yılan-ejder başı stilize edilmiştir. İki ucu açıktır.

Tanım: Gövdeden kalın olan uç kısmı geniş ve yassı şekildedir. Stilize yılan-ejderi simgeleyen bu bölümde göz, burun ve boyuna ait detaylar görülmektedir.

Tanım: Bilezik halka şeklindedir. Bileziğin uçları üst üste binmektedir. Yılan-ejder başı uzundur ve burun sivridir. İri gözler belirtilmiştir. Bu detaylar kazıma şeklinde belirtilmiştir.

Tanım: Baş kısmı üçgen şeklindedir ve boyunla birleşmektedir. Bu şekilde yılanın perdeli boynunu anımsatmaktadır. Sırta kadar olan bölüm ise kazıma çizgilerle taranmıştır.

Tanım: İnce bir bileziktir, uç kısmı gövdeden daha kalındır. Yüzün detay-ları kazıma çizgilerle işlenmiştir. Burun çıkıntılıdır.

Çiz. 45

Çiz. 46 Çiz. 43

Çiz. 44 Çiz. 42

(15)

Tanım: Bileziğin uç kısmında bulunan hayvan başı gövdeyle aynı kalın-lıktadır. Uç kısmında bulunan yılan başının yüz detayları kabartma ve çukurlarla belirtilmiştir. Oldukça stilize edilmesine karşın bir yılan başını andırmaktadır. Boyun kısmında bulunan 'V' şeklinde çizgilerle yalnızca boyun taranmıştır. Bu kısım yılanın pullu derisine benzemektedir. İki ucu birbirine yakın halka şeklindedir.

Tanım: Sarmal şekilde bir bileziktir ve uç kısma doğru sivrilmektedir. Yılan-ejder başına ait kısım çizgilerle taranmıştır. Göz, burun çıkıntısı belirgindir.

Tanım: Baş boyun kısmından büyüktür. Burun ve göz çıkıntıları izlenebil-mektedir. İki ucu açıktır ve elips şeklindedir.

Tanım: Hayvan başı, bileziğin gövdesinden fazla büyük değildir. Yassı ve uzun baş üzerinde burun ve göz detayları işlenmiştir. İki ucu açık elips şeklindedir.

Tanım: İnce yapılı bir bileziktir. Bileziğin bir ucu yuvarlak bir biçimde son-lanmaktadır. Bu bölümde hayvanın göz ve burun çıkıntıları belirtilmiştir. Boyun çizgisi bulunmaktadır. Bileziğin diğer ucu sivri bir şekilde sonlan-maktadır. Bilezik bu şekliyle kıvrılmış bir yılanı andırsonlan-maktadır.

Çiz. 50

Çiz. 51 Çiz. 48

Çiz. 49 Çiz. 47

(16)

Müze Envanter No: 210-78 Malzemesi: Gümüş İşlev: Bilezik

Tanım: Bileziğin uçları stilize yılan başı şeklindedir. Baş kısmı bileziğin gövdesinden kalın olarak işlenmiştir. Yılanın başında gözler ve göz altı noktalar hâlinde belirtilmiştir. Yüz hatları net olmamakla birlikte kabart-ma şeklindedir.

Müze Envanter No: 211-78 Malzemesi: Gümüş İşlev: Bilezik

Tanım: Elips şeklindedir. Birbirinden ayrık olan uçları yılan başı şeklinde bitmektedir. Halka kısmın ortasında içe doğru eğim vardır. Boyun kıs-mında kazıma çizgilerle taramalar yapılmıştır. Yılanın gözleri ve burun çizgileri bellidir. Burun kısmı düzdür.

Tanım: Sarmal halka şeklinde bir pazıbenttir. Uç kısmındaki yılan-ejder başı geniş ve yassı bir biçimdedir. Gövdeden ayrılan hayvan başı üzerinde göz ve burun detaylı bir şekilde işlenmiştir. 219-83 envanter no'lu pazı-bentin benzeridir.

Tanım: Elips biçimlidir. Bombeli olan dış yüzü halka boyunca derin yivler-le taranmıştır. Biyivler-leziğin birbirinden ayrık olan uçları yılan başı şeklinde bitmektedir. Yüzün detayları işlenmiş olup göz, burun, çene belirtilmiştir.

6 - Diğer Bilezikler ve Pazıbentler

Bu grup altında biri pazıbent diğeri bilezik iki örnek bulunmaktadır. Pazıbent örneğin uçları şişkin ve yassıdır. Van (Timur 2011: 43, res. 55-57) ve Malatya (Demircan 2009: 36, 76, lev. XIIa) müzelerinde benzerleri bulunmaktadır. Ortası ve uçlarına doğru şişkin bir form veren diğer örnek ise Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde (Belli 2010: 256) bulunan bir bilezikle karşılaştırılabilir.

Çiz. 52

Çiz. 53

Çiz. 55 Çiz. 54

(17)

Tanım: Pazıbentin uç kısmında oldukça geniş ve yassı bir bölüm bulun-maktadır. Kalın bir çizgiyle gövdeden ayrılmıştır. Uç kısımdaki bölüm üzerinde herhangi bir işleme yapılmamıştır.

Tanım: Bileziğin uç ve orta bölümü şişkin bir biçimdedir. Bileziğin orta kısmındaki şişkin bölümde çentiklerle oluşturulmuş bir bezeme bulun-maktadır.

Sonuç

Yukarıda tanımı yapılan eserler daha öncede belirtildiği gibi satın alma yoluyla müzeye kazandırılmıştır. Bu nedenle eserlerin işaret ettiği kültürel toplum ve kronolojik dönem yal-nızca analoji yöntemiyle, arkeolojik kazılarda bulunanlar ile diğer müze ve koleksiyonlarda çalışılmış benzer eserlere dayandırılmaktadır. Aynı problem bilezik ve pazıbentlerin ayırt edilmesinde de yaşanmaktadır. Eserlerimizin arkeolojik kazı çalışmalarında özgün konum-larında bulunamaması bir handikap olarak değerlendirilmelidir. Bilezik ve pazıbentlerin uçlarındaki hayvanlarla ilgili yorum farlılıkları da diğer bir sorundur. Dönemin görsel sanat eserleri üzerinde yer alan betimler kronoloji, bilezik-pazıbent ayrımı ve hangi tür hayvan-ların süsleme de kullanıldığı gibi sorunları çözmede bir nebze de olsa yardımcı olmaktadır. Çeşitli gruplara ayırdığımız bilezik ve pazıbentlerden uçları süslemesiz olanlar erken dönem-lerden itibaren başlangıç formlarını oluşturmaktadır. Urartu Dönemi’nin hemen öncesinde İlk Demir Çağı’nda demirden yapılmış örnekleri görülmektedir. Urartu Dönemi'yle birlikte bu takıların yapımında, tunç alaşımı sıklıkla kullanılmıştır. Söz konusu eser grubumuz için de bu durum geçerlidir. Yine bu eserler içinde örnekleri var olan gümüş ve ayrıca altın maden-leri de yapım malzemesi olarak kullanılmıştır. Uçları süslemesiz başlangıç formları zamanla teknik ve stil tarzda değişikliğe uğrayarak daha karmaşık yapılara dönüşmeye başlamıştır. Sıcak işleme, kalıpta döküm, kazıma gibi teknikler sıklıkla kullanılmıştır. Uçları birleşebilen, boğumlu ve diğer bilezik ve pazıbent grubu içine dâhil ettiğimiz örnekler ve boğa-buza-ğı, yılan-ejder başlı bilezikler ve pazıbentler Orta Demir Çağı’nın karakteristik formlarını oluşturmaktadır. Bilezikler ve pazıbentler Demir Çağı’nda Urartular, Asurlar, Persler gibi büyük uygarlıkların kültürel yayılım alanları olan Van Gölü Havzası, Kafkasya, Kuzeybatı İran, Kuzey Suriye ve Irak’a kadar ulaşmış, takı modası içinde sıklıkla yer almıştır. Özellikle çalışmasını yaptığımız hayvan başlı bilezikler ve pazıbentler grubu Orta Demir Çağı’ndan başlayarak ve Son Demir Çağı’nda, Pers Dönemi’nde üstün örnekleriyle tarihlendirmede kullanılacak anahtar maddi kültür buluntularını oluşturmaktadır.

NOTLAR

* Bu çalışma, 2008 yılında Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı’na Yüksek Lisans tezi olarak sunulmuş ve Yrd. Doç. Dr. K. Serdar Girginer, Yrd. Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur ve Yrd. Doç. Dr. Necdet Sakarya’dan oluşan jüriye karşı savunulmuş çalışmanın kıs-men kısaltılmış ve güncellenmiş hâlidir. Bu malzeme grubunu çalışabilmemiz için önce 1996-1997 yıllarında, sonra 2007 yılında tekrar izin veren ve her türlü yardımı esirgemeyen başta Erzurum Arkeoloji Müzesi Müdürü Mustafa Erkmen olmak üzere, Güler Barın, Dr. Gülşah Altunkaynak, Özge Kapucu, Tuba Gündoğdu ve Mehmet Alkan’a teşekkür ederiz.

Çiz. 56

(18)

KAYNAKÇA

Akurgal, E. 1968. Urartäische und altiranische Kunstzentren. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Akurgal, E. 2001. The Hattian and Hittite Civilizations. Ministry of Culture, Ankara.

Akurgal, E. 2015. Hatti ve Hitit Uygarlıkları. Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, İzmir.

Albenda, P. 1996. “The Beardless Winged Genies from the Northwest Palace at Nimrud”, State

Archives of Assyria Bulletin 10/1: 67-78.

Amandry, P. 1958. “Orfèvrerie achéménide”, Antike Kunst 1/1: 9-23.

Ataç, M. A. 2014: The Mythology of Kingship in Neo-Assyrian Art. Cambridge University Press, Cambridge.

Ayaz, G. 2006.Van Altıntepe/ Urartu Nekropolü Takıları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.

Bahşaliyev, V. 1997. Nahçıvan Arkeolojisi. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.

Balkan, K. 1964. “Patnos’ta Keşfedilen Urartu Tapınağı”, Atatürk Konferansları 1: 235-243. Barnett, R. D. 1950. “The Excavations of the British Museum at Toprak Kale Near Van”, Iraq 12/1: 1-43.

Barnett, R. D. 1963. “The Urartian Cemetery at Igdyr”, Anatolian Studies 13: 153-198.

Barnett, R. D. 1976. Sculptures from the North Palace of Ashurbanipal at Nineveh (668-627 B.C.). Published for the Trustees of the British Museum by British Museum Publications, London. Barnett, R. D. ve W. Forman 1959. Assyrian Palace Reliefs and Their İnfluence on the Sculptures

of Babylonia and Persia. Batchworth Press, London.

Başaran, S. 1981. “Van Bölge Müzesi’nden İki Urartu Bakracı”, Anadolu Araştırmaları VII: 79-89. Belli, O. 1979. “Urartu Sanatının Sosyo Ekonomik Açıdan Eleştirisi Üzerine Bir Deneme”, Anadolu

Araştırmaları VI: 45 - 95.

Belli, O. 1982. “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Cilt. I: 139-208. Görsel Yayınlar, İstanbul. Belli, O. 1987. “Demir Çağında Doğu Anadolu Bölgesi’nde Demir Metalurjisi”, A. A. Çilingiroğlu (yay.) I. Anadolu Demir Çağları Sempozyumu= Anatolian Iron Ages (papers presented to the

I. Anatolian Iron Ages Symposium, held in Izmir during 24th- 27th April 1984): 89-107. Ege

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir.

Belli, O. 1998. Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrıları. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.

Belli, O. 2004. “Metal Bilezikler”, F. Özdem (yay.) Urartu: Savaş ve Estetik/Urartu: War and

Aesthetics: 166-175. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Belli, O. 2005. “Yoncatepe Kalesi ve Mezarlığı”, Arkeo Atlas 4: 100-101. Belli, O. 2010. Urartu Takıları. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul.

Belli, O. ve E. Konyar 2003. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri:

Early Iron Age Fortresses and Necropoles in East Anatolia. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.

Belli, O. ve E. Konyar 2013. “Ernis-Evditepe: The Largest Early Iron Age Necropolis in Eastern Anatolia”, Tel Aviv 30/2: 167-203.

Bilgiç, E. ve B. Öğün 1964. “1964 Adilcevaz Kef Kalesi Kazıları”, Anadolu VIII: 65-92.

Budge, E. A. W. 1914. Assyrian Sculptures in the British Museum. Printed by order of the Trustees, London.

Burney, C. A. ve G. R. J. Lawson 1958. “Urartian Reliefs at Adilcevaz, on Lake Van, and a Rock Relief from the Karasu, Near Birecik”, Anatolian Studies VIII: 211-218.

Castelluccia, M. ve R. Dan 2013. “Urartian Bronze Helmets”, Ancient Civilizations from Scythia to

Siberia 19: 277-313.

Crawford, V. E., P. O. Harper ve H. Pittman 1980. Assyrian Reliefs and Ivories in the Metropolitan

Museum of Art: Palace reliefs of Assurnasirpal II and Ivory Carvings from Nimrud. The Museum,

New York.

Curtis, J. 1996. “Urartian Bronze Belts”, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische

Archäologie 86: 118-136.

Çavuşoğlu, R. 2002. Urartu Kemerleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.

Çavuşoğlu, R. 2015. “Van-Kalecik Nekropolü’nden Urartu Takıları”, M. Işıklı ve B. Can (yay.)

International Symposium on East Anatolia- South Caucasus Cultures: Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu: 229-241. Cambridge Scholars Publishing, Cambridge.

Çavuşoğlu, R. ve H. Biber 2009b. “2004-2007 Yılları Van-Kalecik Kazıları”, Kazı Sonuçları

(19)

Çavuşoğlu, R., B. Gökce ve K. Işık 2014. “The Craftsmen and Manufacturers in the Urartian Civilization”, Anatolica 40: 23-45.

Çilingiroğlu, A. A. 1987. “Van - Dilkaya Höyüğü Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı 9/1: 229-247. Çilingiroğlu, A. A. 1991a. “Bir Urartu Kemer Parçası Üzerindeki Ziyafet Sahnesi”, Arkeoloji

Dergisi, Özel Sayı Erol Atalay Memorial: 15-20.

Çilingiroğlu, A. A. 1991b. “The Early Iron Age At Dilkaya”, A. A. Çilingiroğlu ve D. French (yay.)

Anatolian Iron Ages 2: (The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloquium held at İzmir, 4-8 May 1987): 29-38. British Institute at Ankara, London.

Danti, M. D. ve M. Cifarelli 2013. Hasanlu V: The Late Bronze and Iron I Periods. University of Pennsylvania Press.

Darga, A. M. 1992. Hitit Sanatı. Akbank, İstanbul.

Demircan, H. 2009. Malatya Müzesi’nde Yer Alan Bir Grup Urartu Tunç İğne ve Bilezikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.

Dinçol, A. M. 2013. “Cultural and Political Contacts Between Assyria and Urartu”, Tel Aviv 21/1: 6-21. Dokumacı, S. D. 2012. Van Gölü Havzası’nda Erken Demir Çağı Takı Geleneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.

Erzen, A. 1974. “Giyimli Bronz Definesi ve Giyimli Kazısı”, Belleten XXXVIII/150: 191-213. Erzen, A. 1992. Doğu Anadolu ve Urartular. Türk Tarih Kurumu, Ankara.

Frazer, J. 1894. The Golden Bough: A Study in Comparative Religion Vol. I. Macmillan, New York. Girginer, K. S. 1995. “Erzurum Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Urartu Adak Levhası”, Atatürk

Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 2: 29-42.

Girginer, K. S. 1996. M.Ö. I. Binin İlk Yarısında Anadolu Tasvir Sanatında Mobilyalar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.

Girginer, K. S. 1999. ”Iğdır’da Bir Urartu Mezarlığı“, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 25: 253-306.

Girginer, K. S. 2018. Geç Hitit Dönemi Tasvir Sanatında Mobilyalar. Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.

Günel, T. 1988. “Müzemizce Satın Alınan Bir Grup Urartu Çağı Süs Eşyası”, Anadolu Medeniyetleri

Müzesi 1987 Yıllığı: 38-44.

Güneri, S. 1992. “Doğu Anadolu’da Yeni Gözlemler”, Türkiye Arkeoloji Dergisi 30: 149-197. Harrison, T. P. 2012. “Bir Hitit Kralı Suppiluliuma”, Aktüel Arkeoloji 29: 50-51.

Harrison, T. P. 2014. “Recent Discoveries at Tayinat (Ancient Kunulua/Calno) and Their Biblical Implications”, C. M. Maier (yay.), Congress Volume Munich 2013: 396-425. Brill, Leiden.

Harrison, T. P., E. Denel ve S. Batiuk 2014. “2012 Tayinat Kazıları ve Araştırmaları”, Kazı Sonuçları

Toplantısı 35/3: 19-35.

Hussein, M. M., M. Altawell ve M. Gibson 2016. Nimrud: The Queens’ Tombs, Baghdad: Iraqi State Board of Antiquities and Heritage. Oriantal Institute Miscellaneous Publications.

Kohlmeyer, K. 1991. “Armlets”, R. Merhav (yay.) Urartu: A Metalworking Center in the First

Millennium B.C.E.): 177- 183. Israel Museum, Jerusalem.

Köse, O. E. 2008. Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Urartu Dönemi’ne Ait Madeni Bilezikler

ve Pazıbentler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana.

Malinowski, B. 1948. Magic, Science and Religion: And Other Essays. Beacon Press, Boston. Maxwell-Hyslop, K. R. 1971. Western Asiatic jewellery c. 3000-612 B.C. Methuen, London. Memişoğlu, F. 1989. “Elazığ Müzesi’ndeki Urartu Süs İğneleri”, Anadolu Araştırmaları 11: 131-136. Moorey, P. R. S. 1971. Catalogue of the Ancient Persian Bronzes in the Ashmolean Museum. Clarendoess, Oxford.

Muscarella, O. W. 1967. “Fibulae Represented on Sculpture”, Journal of Near Eastern Studies 26/2: 82-86.

Muscarella, O. W. 1974. “The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran”, Metropolitan Museum Journal 9: 35-90.

Muscarella, O. W. 1988: Bronze and Iron: Ancient Near Eastern Artifacts in the Metropolitan

Museum of Art. The Museum, New York.

Negahban, E. O. 1965. “Notes on Some Objects from Marlik”, Journal of Near Eastern Studies 24/4: 309-327.

Öğün, B. 1978a. “Die urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, E. Akurgal (yay.), Proceedings of the Tenth International Congress of Classical Archaeology: 61-67. Türk Tarih Kurumu, Ankara.

(20)

Öğün, B. 1978b. “Die Urartaischen Bestattungsbrauche”, E. Schwertheim, S. Şahin ve J. Wagner (yay.), Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens: Festschrift für Friedrich Karl Dörner zum 65.

Geburtstag am 28. Februar 1976: 639-678. E.J. Brill, Leiden.

Özgüç, T. 1948. Ön Tarih’te Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Özgüç, T. 1966. Altıntepe: Mimarlık Anıtları ve Duvar Resimleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Özgüç, T. 1969. Altıntepe II. Mezarlar, Depo Binası ve Fildişi Eserler. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Piotrovskiĭ, B. B. 1967. Urartu: The Kingdom of Van and Its Art. Evelyn, Adams & Mackay, London. Piotrovskiĭ, B.B. 1969. Ancient Civilization of Urartu. Nagel, Geneva.

Porada, E. 1965. The Art of Ancient Iran: Pre-Islamic Cultures. Crowblishers, New York. Pudelko, G. 1933. “Altpersische Armbänder”, Archiv für Orientforschung 9: 85 - 88.

Rubinson, K. S. ve M. I. Marcus 2005. “Hasanlu IVB and Caucasia: Explorations and Implications of Contexts”, A. A. Çilingiroğlu ve G. Darbyshire (yay.) Anatolian Iron Ages 5: (Proceedings of the

Fifth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-10 August 2001): 131-138. British Institute

at Ankara, London.

Sagona, A., C. Sagona ve H. Özkorucuklu 1995: “Excavations at Sos Höyük 1994: First Preliminary Report”, Anatolian Studies 45: 193-218.

Schaunsee, M de. 1988. “Northwest Iran as a Bronzeworking Centre: the view from Hasanlu”, J. Curtis (yay.) Bronzeworking Centres of Western Asia, c. 1000-539 B.C.: 45-62. Routledge, New York, London.

Schloen, J. D. ve A. S. Fink 2009. “Searching for Ancient Samʾal: New Excavations at Zincirli in Turkey”, Near Eastern Archaeology 72/4: 203-219.

San, O. 2007. “Some Urartian Bronze Artifacts from Diyarbakır Museum“, Türkiye Arkeoloji ve

Etnografya Dergisi 7: 21-34.

Sevin, N. A. 2005. “Urartu Takı Sanatı”, Arkeoatlas 4: 108-109.

Sevin, V. ve E. Kavaklı 1996. Bir Erken Demir Çağı Nekropolü Van-Karagündüz. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.

Sevin, V. ve A. Özfırat 2000. “Van Altıntepe Kazıları”, O. Belli (yay.) Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul

Üniversitesi (1932-1999): 217-222. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.

Sevin, V., A. Özfırat ve E. Kavaklı 2000. “1997-1998 Van-Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”,

Kazı Sonuçları Toplantısı 21/1: 421-448.

Sevin, V., A. Özfırat ve E. Kavaklı 2001. “1997-1999 Hakkari Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 22/1: 355-368.

Sheeler, C. 1946. The Great King, King of Assyria: Assyrian Reliefs in the Metropolitan Museum

of Art. Metropolitan Museum of Art, New York.

Şentürk, S. (yay.) 2005. Van Müzesi: Van Museum. Kültür ve Turizm Bakanlığı/Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Taşyürek, O. A. 1977. “Adana Bölge Müzesi’ndeki Urartu Süs Esyaları ve Delici Aletler”, Türkiye

Arkeoloi Dergisi 22/2: 141-150.

Taşyürek, O. A. 1978. “Giyimli (Hırkanis) Adak Levhalarından Örnekler”, Belleten XLII/166: 201- 238. Timur, V. 2011. Van Müzesi’ndeki Urartu Bilezikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.

Türe, A. ve M. Y. Savaşçın, 2002. Anadolu Antik Takıları. Goldaş, İstanbul.

Ulusman, L. 1991. Anadolu Medeniyetleri Müzesi Urartu Dönemi Madeni Takıları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.

Üngör, İ. 2015. “Erzincan Müzesi’nde Bulunan Urartu Dönemine Ait Bir Grup Tunç Bilezik ve Küpeler”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/10: 151-168.

Von Luschan, F. ve W. Andrae 1943. Ausgrabungen in Sendschirli V: Die Kleinfunde von

Sendschirli. (Mitteilungen aus den Orientalischen Sammlungen 15), Verlag Walter de Gruyter,

Berlin.

Yıldırım, R. 1989. Urartu İğneleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Yiğitpaşa, D. 2016. “Arkeolojik Veriler ve Müze Buluntuları Işığında Urartu Madeni Bilezikleri”,

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/42: 999-1017.

Yiğitpaşa, D. ve S. Can 2017. “Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Urartu Metal Eseri”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14/37: 240-260.

Zimansky, P. E. 1985. Ecology and Empire-The Structure of the Urartian State. Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago.