Anadolu ve Trakya kökenli buğday genetik materyalinde kimi agronomik özellikler üzerinde incelemeler

Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (1997) 13:1-10

Anadolu ve Trakya Kökenli

Buğday

Genetik

Materyalinde Kimi Agronomik Özellikler Üzerinde

incelemeler

Nazan DAGÜS

TÜ.

ÖZET

Araştırma

1990 yılında

681

ve 1996

'

da

21 köy

çeşidinden

olu

şan

Anadolu ve Trakya kökenli

buğday

genetik materyalinde

bazı a

grono

mik

özelliklerin

varyas

y

on

tabanının

belirlenme

si

amacıyla yürütülmüştür. Araştırmada verim üzerine etkili olan

erkencilik ve yatmaya

dayanıklılık

gibi gözlemler ile bitki boyu

,

başak

boyu

,

başakcık

sayısı

,

başakla

tane

sayısı, 1000 tane ağırlığı

ve tane verimi gibi özellikler incelenmi

ştir.

Araştırma sonuçları 9 hattın (46

,

16

7,

2

7

1

,

2

7

5

,

283

,

333

,

49

7,

596

,

681) önemli üç agronomik karakter olan başakla

yüksek

tane verimi,

e

rk

enci

ve

sağlam

sap özellikleri

bakımından

üstün genotipe sahip

olduklarını

ortaya

çıkarmıştır. Bu sonuçlar bazı

hat v

e

çeşitlerin

bir yada birden fazla

özellik

bakımından bitki ıslahçı/arı

ve

araştırıcı/arına yararlı

olabilecek-lerini ortaya koymuştur

.

Anahtar sözcükler

:

ekmeklik ve

makarnalık buğday

,

gen

bankası

,

verim ve verim komponent/eri.

ABSTRACT

Research on Agronomic

Characteristics of Wheat Genetic Materials

Originated

from Anatolia And Thrace

This research was

conducted

to det

e

rmine th

e v

artati

an

bas

e

of

agronom

ic characteristics

on 681

and

21

wh

eat g

eneti

c

mat

e

rial

s originated

from

Anatolia and Thrac

e,

in 1990

and

1996 resp

e

ctively

.

In thi

s

res

e

arch

,

stand

ability and early

spike

ob

s

ervation

s a

nd plant hei

ght

,

spike

hei

g

ht

,

number of

s

pike/et

,

number

of

se

ed per

s pike

,

1000

seed weight a

nd

seed

weight per

spike

measurements

we

re

investigated.

1

h

d th

a

t 9 lines (

4

6

16

7

, 2

7

1,

2

7

5

, 2

83

,

333

,

4

9

7

,

Th

e

r

e

s

u

t

s s

o

w

e

'

d

h

h

·

tl

•

nerior to stan

d

a

r

d c

u

lti

v

ars an ot

er

w ea

t

596 681

) w

e

r

e

vas Y sur

b

.

.

h

.

h

h

.

h

,

.

l

.

t

e

rm

s

o

f

thre

e c

haracteristic

c

om

ına

ti

ons

w

ı

c

we

r

e

ıg

materıa

s

ın

d

d b 'tti

seed weig

ht

pe

r

s

pik

e,

earl

y s

pik

e

an

s

tan a

ı ı

e

s.

.

.

K

ey wor

ds

:

winter and

s

pring wheat

,

gene bank

,

yıeld and

y

ıe

l

d

co

mp

o

n

e

nt

s.

GİRİŞ

Bitki

ıslah çalışmalannda ıslah amacını gerçekleşti

r

ecek başa

nl~

s

onuçla

ra

ulaşabilmede

,

üzerind

e

durolan özellikler

b

akımın

d

an ö

n

e

m

l~

dü

zey

d

e

b

i

r va

ry

as

y

on

olması g

e

rekir

.

Yerli populas

y

onlar

,

hat

~

a

!, y

aban~

f

onnlar akraba tü

r

ler ve mutantlar

y

eni bitki

çeş

i

tlerinin ıslahı

ı

çın

g

ere

kl

ı

başlang~ç materyali

n

i

o

l

u

ştu

rur

l

ar.

Gen

e

ll

ikle

faklı ge

no

ti

p

t

eki bir

ey

leri

içerdikleri

bun

d

an

dota

y

ıda

y

a

yı

lm

ı

ş

bulundukl

a

n alaniann çevre

koşullann

~

en i

yi

uyum

u

gö

ste

r

dikleri

i

çin

ye

rli populas

y

onlarm

başlang

ı

ç mate

ry

alı

olarak

değeri

büyüktür.

Y

abani

f

ormlar türlerin gen merkezlerinde bulunur.

Gen merkezleri

tü

rl

e

r

in kö

k

e

n

ye

rleri olup

ıslah çalışmalan

için önemleri büyüktür

.

Yapılan

a

r

aşt

ırm

alar

so

nucunda Türki

y

e

'deki gen merkez-lerinin tek dü

ze

bir g

e

n

m

e

rk

e

zi

olm

a

dığı

,

7 alt bölge

y

e

ayniabiieceği

orta

y

a

çıkarılmış

olup bu

b

ö

l

g

elerin

'Mikro-Gen Merkezleri

'

olarak

tanımlanmalarının

dah

a

anlamlı

ol

a

ca

ğ

ı belirt

i

lmiştir

4

.

Birç

ok

bitki türünde gen kaynaklan büyük miktarlara

ulaşmıştır.

D

eğ

işik araştırıcılar tarafından farklı

bitkilerd

e

y

apılan çalışmalar

,

bu

bitkilerde

inanılmaz

derecede varyasyonun

bulunduğu

ve orta

y

a

çıkarm

ı

ştı

~

6

·7·11.

E

lde me

v

cut bulunan kolleksi

y

onlann nispeten küçük bir bölümünün

tanm

sa

l

öze

llikler

açısından incelenmiş olduğu

ve bitki

kolleksiyonlarındaki

ge

n

ma

t

ery

al

inin

ıslah

programlannda etkili olarak

kullanılabilmeleri

için

perf

orman

s

lannın

önceden bilinmesinin gerekli

olduğu vurgulanmıştır

3

.

Bi

r

çok

g

e

n materyali

kombinasyonlarının

y

eterli bir

şekilde incelenmemiş olduğu

g

e

n mate

ry

ali örneklerinin mutlaka ineelenmeleri

v

e seleksi

y

ona tabi

turn

lm

ala

rının ıslah a

ç

ısından

gerekli

olduğunu açık

bir

şekilde belirtilmişt

i

r

5

_.

Zhukovs

ky

, Erten

,

Dündar ve Gökgöl'den

oluşan

bilim he

y

eti 1

925

-1

92

7

y

ıllarında

ülk

e

mizin

çe

ş

itli

yörelerine

y

aptıkları

gezilerde Anadolu

'

nun

öze

llikle

bu

ğ

d

ay

giller

y

önünden çok zengin

olduğunu saptamışlardır

12

_.

.

.

.

.

l

94

8

'

de.

Anad?lu. kökenli ve P.I

.

178383

numaralı buğda

y

materyali,

d

uş

ük

. ~

kme

k

l

ik

kalıtesıne karşılık

,

çok

sayıdaki

patojenlere

karşı

diren

ç

ge

nlerını

taş

ıması

nedeni

y

le ABD

'

de

, y

erli

çeşitlerle

çok

sa

yı

da

meleziere tabi

~~lm

~

ş v~

s

o

nu

ç

ta

geliştirilen süper da

y

anıklı bir buğda

y

çeşidi sa

y

esinde,

b

olgenın

mil

yo

nl

a

r

ca

dola

r

tutanndaki zararlan

önlenebilmiştir

8

.

Tahıllar

özelliklede

buğda

y

insan

beslenmesinde temel besin madd

esi

olarak

önemini

korumaktadır

.

Ekim

alanı

ve üretim

yö

nünd

e

n

buğday,

dün

ya

ve

Türkiye

'

de

tahıllar

içinde uzun

yıllardan

beri

ilk

sırayı almaktadır.

Bitki

fo

nn

zenginliğine

sahip Anadolu

v

e Trakya kökenli

buğda

y

genelik

materyal

inde

bazı

agronomik özelliklerin belirlenmesine

yönelik

bu

ar

aştırmada,

bölge

için

önemli olan erkenci

ve

y

atma

y

a

da

y

anıklılık

g

ibi

öze

llikl

erin

y

anında

bitki boyu

,

başak

boyu

,

başakcık sayısı

,

başakta

tane

sayıs

ı,

1000 tane

ağırlığı

ve

tan

e ve

rimi

gibi

özelliklerin

varyasyon

tabanının

belirle

nmesi

amaçlanmıştır.

MATERYAL VE YÖNTEM

Araştırma,

A.Ü.Z

.

F.

Osman

Tosun Gen

Bankası

'

ndan

sağlanan

buğda

y

g

enetik

materyali

üzerind

e

yürütülmüş

olup

,

1990

y

ılında

4

38 e

kmeklik

(T.

aes

tivum var aestivum)

,

106

makamalık

(T.

turgi

dum

var

.

durum) ve

1

3

7

topbaş

(T.

aestivum

var

.

compactum) olmak üzere

topl

am

681

ve

1996

'

da

1990

yılındaki

denemeden

seçilen 9

makarnalık

ve

l l

ekmeklik olmak üzere

toplam 21

kö

y

çeşidinin

özelliklerini yeniden kontrol etmek

amacı

ile

incelenmiştir.

Bu

çalışma

U.

Ü.Z.F.

Araştırma

ve

Uygulama

Çiftliğine

ait

denerne

alanlarında kurulmuştur.

Araştırma

yeri

toprağı,

azot

,

fosfor ve organik maddece fakir olup

;

killi

,

PH'sı

nötr

ve tuz konsantrasyonu

zararsız

düze

y

dedir.

Uzun

yıllar araştırma sonuçlarına

göre,

bölgenin

yıllık yağış toplamı

701 mm

,

ortalama

sıcakl

ığı

14

.

7

°

C ve ortalama nem

oranının%

69

olduğu

ortaya

çıkanlmıştır

1

.

Bitki materyali

sıra uzunluğu

1

m

,

sıra aralığı

30 cm olan

sıralara

tek

sıra

halinde

Kasım ayı ortasında ekilmiştir.

Deneme parsellerinde

yabancı

ot

mücadelesi,

bitkilerin

sapa kalkma döneminde çapa

ile

yapılmıştır.

Deneme

süresince

aşağıdaki

gözlem ve ölçümler

yapılmıştır.

Gözleml

er

tüm

bitkiler dikkate

alınarak

ölçümler ise her

bitki

sırasından

seçilen

1 O bitki

üzerinde

yapılmıştır

.

Ölçümü

yapılan

değerler

minimum

,

maksimum

,

ortalama ve standart sapma

değerleri

ile

birlikte

çizelge

içersinde

göste-rilmiştir.

Başaklanma

Süresi

:

Sıra

Üzerindeki bitkilerin

%

50'sinin

başaklandığı

tarih

başaklanma

süresi olarak

kaydedilmiştir

(gün)

.

Yatmaya

Dayanıklılığın

Belirlenmesi

:

Hasattan bir ay

önce göz

l

emler

y

apılmış

olup

bitkilerde

%

100 D

(dik) ve %

100

Y

(

y

atık)

gibi iki ekstrem

durum

dışında

bitkilerin

%

25

;

% 50;

%

75

'

inin

yattığ

ı

durumlar da

belirlenmiştir

(%).

Bitki

Boyu

:

Kök boğazından

en

üst

başaketğın

ucuna

kadar olan

kısmın

ö

lçülmesi

ile

belirlenmiştir

(cm)

.

Başak

Boyu

:

Başak

ekseninin

çıktığı boğum

ile en üst

başakcığın

ucuna

ka

dar

olan

kısmın

ölçülmesi

ile

b

e

lirlenmiştir

(cm)

.

Başakcık Sayısı:

Her

ba

ş

aktaki başakcıklar

sayılarak

saptanmıştır

(adet).

ed

"

l

k

S

. Her

başaktaki baş

akc

ı

kla

rın

h

arman

ı

ere

Başakta

Tane

ayısı.

.

.

taneterin

sayılması

ile

belirlenmıştır.

1000 Tane

Ağırlığı:

Her

bir

materyale

ait tohumlardan

20 g to

h

um

hassas terazide

tartıldıktan

sonra

sayılmış

1000 tane tohumun

ağırlığı

hesaplanmıştır

(g)

.

.

.

Başakta

Tane Verimi: Bir

başakta

bulunan tanelenn hassas

terazıde

tartılıp ağırlıklarının

belirlenmesi ile

bulunmuştur

(g).

ARAŞTIRMA

SONUÇLARI

VE

TARTIŞMA

1990

'

da

681

materyal

ve

1996'da ise bu materyal

arasından

seçilen 21

köy

çeşidinde

bitki

boyu

,

başak

b

oyu,

başakcık

sayısı,

baş~

tane

sayısı,

ı

000

tane

ağ

ırlı

ğı,

başakta

tane

ve

rimi

,

başaklanma

s

ür

esı

ve ya

tma

ya

dayanıklılık değerlerine

ait sonuçlar

aşağıda

verilmiştir.

Bitki Boyu,

Başak

Boyu ve

Y

atınaya Dayanıklılık

Ekmekl

ik

ve

makamalık buğda

y

g

e

n

etik

m

a

te

ryal

ine ait

mınımum

,

maksimum ve ortalama

bitki boyu

,

başak

boyu

ve

standart

s

apma

de

ğe

rl

e

ri

i

l

e

yatmaya

dayanıklılık

Çizelge

1

'

d

e

verilmiştir.

Verilerin

incelenmesinden d

e

anlaşılacağı

gi

b

i

bitki boyu

değerleri makamalık buğdaylarda

1

990

yılında

80.4-97.3

cm

ve

1996

'

da

96.5

-11

8.4

cm

,

ekm

e

klik

buğdaylarda

i

se

1

990

'

da

78

.3

-

98.8

cm

ve

1996

'

da

88

.

9-118.0

cm

arasında değişmiştir.

H

e

r

iki

yıl

dikkate

alındığında,

makamalık buğdaylarda

ortalam

a

bitki

boyu

d

eğe

rler

i

bölgenin standart

çeşidi

Gediz-75

'

ten

dalıa

uzun

bulunurken

,

ekmeklik

bu

ğday

larda

ise

ı

hat hariç

diğer

tüm materyalin

standart

çeşit

Kırkpın

ar

-79'dan

daha uzun

olduğu

saptanmıştır

.

Araştırı

lan

genetik materyalde bitki

bo

y

ları inc

e

lendi

ğ

inde

,

bunların

ge

nellikle

boylannın

80-100 cm

arasında

ve

orta b

oy

lu bitkil

e

r

o

ld

uklan

görü

lür.

Tahı

lların

ya

tmaya

da

y

anıklı

olmalan için

genellikle

fazla

u

zun

boylu

o

lmaları

istenmez.

Bununla birlikte

sap

ver

iminin

so

n

yı

lla

r

d

a

hayvancılıkta

d

eğer

kazanması

,

çeşitlerin

vegetatif

orgarılarca

yuksek

ürünl

ü

olmaları

durumunu

ıslahçıların

gündemine

getirmiştir. İncelenen

m

a

t

eryalde

uzun

b

oy

lu

fakat yatmaya

da

y

anıklı hatların çoğunlukla

kı

y

ı

bölg

e

l

erin

d

en

alındığ

ı

görül

müştür

.

Bu durum

,

özellikle

Marmara ve

Karadeni

z kökenli

~~rli ~at ve

populasyonların,

evrimleri süresince bol

yağışlı çevre

koşullarına

ıyı bır

u

yum

göstermiş

olduklarının

bir

kanıtıdır. Talııllarda

ya

tm

aya

d~

yanı

kl

_

ılık

üzerinde

genetip

ve

çevre

koşullannın

belirle

yi

ci

etkisi

vardır.

Dığer bır de~iş

l

e,

bitk

_

ilerin

ya

tma

ya

direnç

gösterme

özelliği

bakımından

uygun

genet

ı

p

ie

re

sahip

olup

olmadıkları,

ancak

elverişli

olma

yan çevre

koş

ullarında

ayakta

durabilmeleri ile anlaşılabilir.

Çizelge:

1

Anad

o

lu ve Trakya Kökenli

Bu2dny Genetik Materyalinde Sap

Sağlnmlı2ı İle Bitki

Boyu ve

Başak

Boyu'na

Ait

Minimum, Maksimum ve

-·~···

-

..

-

..

..

....

.

Bi ıki Uoyu (cm) U•tak llo"u (c mJ

Materyal Orijini Türü S•ıı

No Sajllamlıgı 1990 1996 1990 1996

(%) Min

Max

Ort l\lin l\laı Ort !Ilin l\lu Ort Min l\laı Ort

637 i\nıasya-G.köy T.ıhınıın 75 D 72.0 107.0 91.3

±

7.3 115.0 141.0 127.9 ± 9.5 6.0 8.0 7.1 ±0.6 6.0 9.0 7.2± ı. ı 682 Istanbul

..

500 85.0 95.0 89.9 ± 4.3 98.0 135.0 109.3 ±27.3 6.0 9.0 7.7±1.1 8.0 10.0 8.7±0.7 6% Urfa

..

75 D 86.0 102.0 97.3 ± 8.1 107.0 i40.0 118.4± 9.6 5.0 7.0 5.8 ±0.8 7.0 9.0 7.9 ±0.8 630 Gaziantep

..

500 78.0 92.0 88.6 ± 5.8 95.0 120.0 106.3 ±12.9 5.0 7.0 5.9 ±0.6 7.0 9.0 6.9± ı. ı 652 Mersin-GOlnar

..

500 81.0 96.0 88.1

±

4.2 92.0 126.0 106.8 ±13.4 5.0 7.0 5.7 ±0.7 7.0 9.0 7.9

±

0.5 629 Mersin-Eveti

..

500 85.0 101.0 93.5 ± 4.7 95.0 139.0 116.6 ±11.9 4.0 6.0 5.1 ±0.7 7.0 9.0 8.3±0.7 280 Pop. Kav. B.siz

..

500 68.0 86.0 80.4 ± 5.5 82.0 ı 10.0 96.8 ±10.4 5.0 8.0 6.2 ±1.1 8.0 11.0 9.9 ± 1.0 681 Akçakale

..

1000 79.0 95.0 84.7 ± 5.4. 89.0 105.0 98.5

±

5.8 6.0 9.0 7.7 ±1.1 7.0 12.0 9.i ± 1.2 646 SililKe

..

750 74.0 93.0 85.9 ± 8.9 89.0 112.0 %.5:1:12.9 4.0 6.0 4.5 ±0.7 7.0 14.0 10.0:!:.2.2 Gcdiz-75 1000 74.0 82.0 78.2 ± 3.6 72.0 99.0 84.5 ± 9.4 6.0 7.0 7.3 ±0.7 6.0 9.0 7.2

±

0.8 321 1 Senyurt T. ac.~ı. 1000 74.0 ı 12.0 95.4 ± 9.6 ı 10.0 127.0 118.0 ± 5.7 7.0 9.0 8.2:1:0.8 8.0 11.0 9.3±0.9 31 ı Pop. Kay. B.siz

..

750 79.0 107.0 93.8 ± 7.9 106.0 119.0 114.5±4.1 8.0 10.0 9.2 ±0.9 7.0 12.0 9.8± 1.4 333 Samsun-Bafra

..

750 88.0 102.0 95.5 ± 5.7 95.0 ı 19.0 107.1 ±1 1.5 8.0 11.0 9.5 ±0.9 7.0 12.0 9.7± 1.3

283 Cevlanpın.ır

..

IOOD 75.0 ı 10.0 93.4 ± 10.4 86.0 115.0 103.6 ±il.6 8.0 10.0 9.4 ±0.7 9.0 11.0 9.7±0.8

504 Ankara

..

75 D 84.0 96.0 91.4 ± 4.8 101.0 114.0 102.1 ±4.8 9.0 11.0 9.6 ±0.5 ı 1.0 14.0 12.7±0.8 275 Edime-U.köprO

..

1000 79.0 92.0 90.7 ± 6.9 94.0 112.0 101.4 ± 8.8 8.0 10.0 9.3 ±0.7 9.0 12.0 10.9±1.3 596 Tokat-Turhal

..

750 75.0 101.0 88.5 ± 7.6 86.0 110.0 100.5 ± 9.3 8.0 11.0 9.7 ±1.3 7.0 10.0 8.4 ± 1.1 497 Ada

=n

..

750 84.0 93.0 86.7 ± 3.1 93.0 105.0 101.6±4.1 7.0 10.0 7.9±1.0 8.0 12.0 9.7± 1.3 20 Siirt-Kurtalan

..

75 D 82.0 99.0 90.5 ± 5.8 82.0 110.0 95.4 ± 9.8 5.0 9.0 7.6 ±1.3 7.0 12.0 9.7± 1.5 271 Ceyhan

..

1000 72.0 90.0 83.6

±

4.8 94.0 107.0 101.2 ± 3.7 6.0 10.0 7.8 ±1.1 9.0 13.0 11.9±1.2 167 Bilecik

..

1000 90.0 107.0 98.8

±

4.9 76.0 92.0 88.9

±

7.5 8.0 10.0 9.2 ±0.8 8.0 11.0 9.0

±

1.0 46 Samsun

..

1000 72.0 83.0 78.3 ± 3.3 92.0 105.0 97.2 ± 4.0 7.0 9.0 7.9 ±0.7 10.0 12.0 10.7±0.9 Kırkpııı:ır-79

..

500 75.0 86.0 79.5 ± 3.2 85.0 102.0 91.8 ± 4.4 7.0 9.0 7.3 ±0.7 10.0 11.0 10.2±0.5

Not: Oruılama deAerler 10 bitki ortalarnası ahıuırak standart sapma degerieri ilc birlikte gösterilmiştir

Ortalama

başak

boyu

değerleri makamalık bu~daylard~

1990'da

_

7 7

1996

'

da

6.9-ıO.O

cm

,

ekmeklik

buğdaylarda ıse

1990 da 7

.6

-

9.7

5

.

1

·

_ı996

cm

_'

,

_{d 8 4-ı2.7 cm arasında değışmıştır.}

·

· ·

1990

_{yı ın}

I da

dece

2

sa

~akamalık ~uğday hattında başak

boyu standart

.

çeşidi

geçer~en,

1996

y

ılında

bütün hat

ve

çeşitlerde başak

boyu

değerlerı

standart

çeşıtten dalı~

uzun

bulunmuştur.

Ekmeklik

buğdayiann tamamında başak

boyu

değerten

ı990

yılında

Kırkpınar

79

'

dan daha uzun

olurken, 1996'da

ise

sade~

4

~~~n

stan

dart

çeşidi

geçt

iği

saptanmıştır.

Denemede

kullanılan

materyalın bu~k

çoğunluğu

standart

çeşitten

uzun

yada

çok

yakın

başak uzunluğu değerlerın

e

sahip

olmuştur.

Ekmeklik ve

makarnalık buğdayların büyük bir bölümünde

,

bitki

boyuna paralel olarak

başak boylan da orta

ve

uzun bo

y

sınıfında

ye

r

almıştır. Topbaş grubu buğdaylarda başak uzunluğu

genelde orta

uzunlukta

bulunurken

,

az

sayıda

kısa başaklı

ve çok az

sayıda

da uzun

başaklı

olanianna

rastlanmıştır.

Başaklanma

Süresi,

Başakcık

Sayısı

ve

Başakta

Tane

Sayısı

Buğday

genetik

materyaline ait minimum

,

maksimum

,

ortalama

başakcık sayısı

,

başakta

tane

sayısı

ve

standart sapma

değerleri

ile

başaklanma

süresi Çizelge

2

'

de

verilmiştir.

Çizelgen in incelenmesinden

görü

leceği

gibi

başaklanma

süresi

14

7-

ı

60 gün

arasında değişmektedir.

Bölgenin standart

çeşidi

Gediz-75

'

in

başaklanma

süresi

ı49

gün,

K.ırkpınar-79'un

ise

ı60

gün

olmuştur. Makarnalık

buğday hatlarının

7 tanesi standart

çeşitten

daha önce 2 tanesi

daha

geç

başaklanırken

ekmeklik

buğday

hatlannın

tamamı

standart

çeşidi geçmiştir.

İncelenen

ekmeklik ve

topbaş

grubu

buğdaylarda başaklanma

süresi

pakımından

2

ı

gün

makamalık buğdaylarda

ise

20

günlük bir

farklılık

olmuştur.

İkinci

ürünün

söz

konusu

o

lduğu

Güney

b

ö

lgeleri ile

özellikle

vejetasyon periodunun

kısa olduğu Doğu

Anadolu bölgesi için üç

haftalık

bir

zainan diliminin ekonomik

değeri

çok

büyüktür

.

Buna

karşılık aynı

tür içind

e

geç

olgunlaşan

genotiplerde verimlerin nispeten

daha

yüksek

olduğu

bilinmektedir. Bu

durum

geç

olgunlaşan

bitkilerin

,

ikinci

bir mak

simum

fotosentez dönemine sahip olabileceklerini

ileri

sürülerek

açıklanmaktadır

9

Başakta başakcık sayısı

her

çeşit

için

belirli o

lu

p bu

özelliğin

determinasyonu üzerinde

iklim

ve çevre

koşullarının

etkisi

azdır.

Çizelge

veri

l

e

ri

incelendiğinde

ortalama

başakcık

sayısı makarnalık

bu

ğday

lard

a

l990

'da 11.4

-18

.5

adet,

1996

yılında

1

6.0-20.3

adet

arasında

ekmeklik

buğdaylarda

i

se

l990'da

1

1.5-ı6.4

adet,

1996

yı

lm

da

ı4

.

0-20.0

adet

arasında

de

ği

şmiştir.

?edi.z

-

75

'

te

başakcık

sayısı

y

ıllar

itibarıyla

17

.

6-20

.3

a

d

et,

Kırkpınar-79

da

ıse ı6.3-19.3

a

det

bulunmuştur.

Ekmeklik

ve

makamalık

buğday mat~ryalinin çoğu

her

iki

y

ılda

ya

pılan

a

raştırm

a sonuç

larına

göre

standart

çeşıtlerden

daha

az

başakcık

sayısına

sahip

olmuşlardır. Başakta

Çizelge: 2

Anadolu ve

Traky

a

Kökenli

Bu~day

Genetik Materyalinde

Başaklanma

Süresi

lıe Başakla

Tan

e

Sayısı

ve

Başakcık Sayısı'

na Ait Minimum,

Maksimum ve Ortalama

Değerler

ıı~şakcık Sa ynı (atlet) llaıakta 'h ne Sa\·ısı (atlet)

, i\latcryal No Orijini Türü Başaklanma

SürcJI 1990 1996 1990 1996

(gün) l\lin l\lax Oı1 l\lin l\lax Ort Min l\lax Ort Min l\lax Ort

637 Aınasva-G.köy T.ılunıııı 148 13.0 20.0 18.5 ±1.& 17.0 22.0 20.3 ±2.0 26.0 39.0 34.!1 ±6.1 23.0 54.0 42.3 ±8.0

682 Istanbul

..

160 13.0 17.0 15.8 ±1.3 14.0 23.0 19.5 ±3.2 26.0 40.0 31.3±4.6 33.0 59.0 46.4 ±8.4 696 Urfa

..

..

9.0 15.0 12.9 ±2.4 17.0 24.0 19.9 ±2.2 16.0 32.0 23.1 ±4.8 25.0 41.0 32.0 ±5.0

630 Gaziantep

..

147 15.0 19.0 17.0 ±1.4 15.0 23.0 17.7 ±2.3 27.0 38.0 32.9 ± 5.0 20.0 44.0 32.6 ±9.0

652 Mcrsin-GUiııar

..

148 13.0 19.0 15.6 ±1.9 17.0 24.0 20.2 ±2.0 24.0 39.0 29.1 ± 5.1 29.0 39.0 33.4 ±3.2

629 Mcrsin-E\'cli

..

147 9.0 16.0 JJ.(, ±2.0 18.0 23.0 19.6 ±1.7 21.0 40.0 28.4 ±6.1 31.0 50.0 39.9 ±6.5

280 Pop. Kay. D.siz

..

148 12.0 17.0 14.3 ±1.7 12.0 21.0 16.6 ±2.6 29.0 33.0 24.5 ± 4.9 21.0 43.0 29.1 ±7.4

681 Akçaka1e

..

..

n.

o

19.0 ı 5.4 ±1.7 13.0 21.0 16.2 ±2.4 18.0 28.0 23.3 ± 3.4 19.0 30.0 25.5±3.7 646 Sililke

..

147 7.0 15.0 ı 1.4 ±2.7 12.0 20.0 16.0 ±2.8 8.0 23.0 15.7± 6.3 20.0 39.0 29.0 ±5.6 Gcdiz-75 149 15.0 21.0 17.6 ±2.3 18.0 23.0 20.2 ±2.2 26.0 46.0 36.3 ± 4.2 25.0 55.0 38.7±10.2 321 1 Şenyurt T.acst. 147 9.0 15.0 12.7 ±1.9 12.0 19.0 15.3 ±1.9 15.0 28.0 20.8 ± 4.4 16.0 33.0 23.7 ± 5.2 311 Pop.Kav.U.siz

..

..

14.0 17.0 15.5±1.0 12.0 21.0 17.1 ±3.0 17.0 41.0 29.6 ±4.7 27.0 55.0 38.3 ± 8.7 333 Samsun-Bafra

..

..

13.0 19.0 15.7 ±1.6 13.0 20.0 17.7 ±2.4 13.0 36.0 27.1 ±6.3 17.0 50.0 41.3±10.6 283 Ccy_lanpınar

..

..

6.0 19.0 14.2 ±2.2 10.0 20.0 16.9 ±3.0 15.0 32.0 25.8 ± 3.6 26.0 41.0 34.5 ± 5.4 504 Ankara

..

..

13.0 17.0 15.1 ±2.6 17.0 22.0 19.6 ±1.5 17.0 32.0 25.0 ± 4.3 22.0 36.0 29.6 ± 4.8 275 Edime-U.köprü

..

..

13.0 19.0 16.4 ±1.7 14.0 20.0 17.5 ±1.6 14.0 35.0 24.5 ± 6.2 25.0 44.0 34.3 ± 5.9 ' 596 Tokat-Turhal

..

..

8.0 17.0 13.6 ±3.0 10.0 18.0 14.0 ±2.4 22.0 36.0 28.1 ± 5.2 24.0 36.0 28.8 ±4.5 497 Adapazan

..

..

5.0 15.0 13.7'±1.5 14.0 20.0 16.6 ±2.2 12.0 31.0 24.5 ± 5.3 31.0 53.0 40.7 ±8.4 20 Siirt-Kurtalan

..

..

10.0 16.0 12.9±2.3 13.0 17.0 15.2 ±1.6 16.0 31.0 22.1 ± 5.3 21.0 48.0 31.8 ± .6 271 Ceyhan

..

..

7.0 16.0 ı 1.5 ±2.5 14.0 23.0 20.0 ±2.8 16.0 27.0 20.3 ±

3.3

25.0 40.0 33.0 ± 4.9 167 Bilecik

..

..

12.0 19.0 15.9±2.7 11.0 17.0 14.4 ±2.4 11.0 34.0 22.7± 8.5 18.0 36.0 27.3 ± 5.4 46 Samsun

..

148 13.0 15.0 14.2 ±0.8 15.0 21.0 18.5 ±2.4 23.0 39.0 29.9±6.1 36.0 55.0 46.4 ± 6.0 Kırkpınar-79

..

160 27.0 55.0 16.3 ±1.4 17.0 22.0 19.3 ±1.6 25.0 40.0 35.6 t 2.5 40.0 53.0 46.3 ±4.7

b

cık sayısı

bakımından

en büyük

varyasy

onun

ekmeklik

buğdaylarda

sa~asının birinci

ned

eni,

kuşkus

u

z

bu

grup

buğdaylarda

e~e

alınan

ge~et

ik

materyal

sayısını

n

daha

fazla

olmasına

da

yanmaktadır.

Genış sınırlar

·

çinde

ortaya

çıkan

bu

tür varyasyonlar birçok

araştıncı

tarafindan

çalıştıklan

ı

ll

"

.

d

tanm

şt 7.11

gen

kaynaklarının

birçok önemli öze

ığın

e sap

ı

ır

-

.

_

Başakta ortalama tane sayısı makarnalık buğdayl~rda_ 1_990 da

b.?-34

8

adet

ve

1996

'

da 25

.

5-46.4 adet

arasında değışmıştır. Ekmeklik

bugdaylarda ise 1990'da 20

.

3-29.9 adet

ve

199_6

_'

da

23.7

-4

6.4

adet

arasında

olmuştur. Başaktatane

sayıs

ı

Gediz-75

'

te

yıllar ıtıbanyla

36

.

3 ve

38

.

7 adet

ve

Kırkpınar-79'da

ise

35

.

6-46.3 adet

buluni?uştur

.

Araştırm~da kullanılan

materyalin

çoğu başaklannda standart çeşıtten

daha

az

miktarda

tohum

bulundurmaktadır.

1000 Tane

Ağırlığı

ve

BaşaktaTane

Verimi

Ekmeklik ve

makarnalık

buğday

genetik materyaline ait ortalama

ı

000 tane

ağırlığı

ve

başakta

tane

verimi

değerleri

Çizelge

3

·

de

verilm

iştir.

1000 tane

ağırlığı

değerleri

makarnalık

buğdaylarda

1990

yılında

34

.

12-49.43

g

1

996

'

da

25.6-45

.

05 g

arasında değişmiştir.

Gediz-75

'

te

bu

değerler

yıllar

itibanyla

34.0

g

ve 24.6

g

bulunmuştur.

Ekmeklik

buğdaylarda

ise 1990'

da

29.41-48.66 g,

1996

'

da ise 21.21-42

.

9

g

arasında bulunmuştur.

Kırkpınar-79

'

da bu

de

ğerler 34.4

g ve 29.1 g

bulunmuştur.

Bütün ele

alınan

makamalık

buğday

hatlan bölgenin standart

çeşidinden

daha fazla 1000 tane

ağırlığına

s

ahip olurken

,

ekmeklik buğdayiann

çoğu

da standart

çeşitleri geçmiştir.

Tahıllar

da

1000 tane

ağırlığı

kantitatif karakterler içinde

çevre

koşullarından

en fazla etkilenen bir

verim komponentidir.

Benzer

araş­

tınnaların

hemen

h

e

men

tümünde

olduğu

gibi bu

çalışmada

da tane

büyüklüğünün artışı

il

e

1000 tane

ağırlıklarının artışları arasında

olumlu

;

başakta

tane

sayısı

il

e

tane

iriliği arasında

olumsuz

bir

ilişki gözlenıniştir. Makarnalık buğday hatlarının

taneleri

,

ekmeklik ve

topbaş

grubu

buğday­

larından

genelde

daha büyük

olmuştur.

Başakta

tane

verim

i

değerleri makarnalık buğdaylarda

l990'

da

-0.99

-1.

06

g

,

1996'da 0

.

77-2.08 g

arasında

d

eğişm

iştir

.

683 ve 652

nurnaralı

hatlar her iki

yı

l

deneme

sonuçlanna göre en yüksek

tarıe verimlerine sahip

o

lup

Gediz-75'i

ge

çmiştir.

Ekmeklik

buğda

y

larda

ise 1990

'

da

0

.

53-1.17 g

,

1996'da

0.72-1.66

g

arasın

da

bulunmuştur. Kırkpınar-79

'

da

yıllar

itibanyla

bu

değerler

1.23 g

ve

1

.

33 g

olmuştur. Kullanılan

ekmeklik materyalin

çoğunluğu

standart

çeşidi

geçerken bir

kısmı

ise standart

çeşide yakın değerler

vermişlerdir.

Yatmaya

Dayanıklılık-Başaklanma Süresi-BaşaktaTane

Verimi

Buğday

materyalinin bir

tek özellik

bakımından performanslarının

detaylı olar~

_sa

ptanmasından

sonra

bunlarda

yatmaya

dayanıklılık,

erkenci

~e

-~

e verım

ı

yüksek gibi

üç

önemli karakter kombinasyonu

bakımından

ustün olan hat

ve populasyonların

belirlenmesi

amaçlanmıştır.

8

8

'

i

ekmeklik

(46

,

1

67, 27

1

,

275

,

283,

333

,

4

97

,

596)

ve

1

'

i

makarnalık

(6

81) olmak üzere sadece

9

buğda

y

materyali bu

sınflandırma

grubuna

girebilmiştir.

Çoğunluğu

Marmara

ve

Güneydoğu Anadolu

orijinli olan

ha

t

-lar

dan

oluşmaktadır.

Araştırılan

bitki

genotipleri

,

relatif

az

sayıda

olmalarına karşın

ele

alınan

karakterler

bakınundan

büyük

varyasyonlar

göstermiştir

.

Bu durum

,

Türkiye

'

deki bitki gen

merk

ezinin tek

düze bir

gen

merkezi

olmadığı,

çok

değişken

iklim

ve

çevre

koşullarına bağımlı

olarak

birçok

mikro

gen

merkezlerinin

bulunduğunu

ortay

a

çıkannaktadır

4

.

Bununla birlikte

incelenen

buğday

genetik

materyalind

ek

i

tüm

ge

no

t

iplerin

gerçek

bir

şeki

lde

ortaya

çıktığı

söy

l

e

n

emez.

Gen

etik

mat

eryal

d

e

kimi uygun

gen

l

er

,

farklı

çevrelerde

allelleri olmayan

diğer

gen

veya gen

grupları

tarafindan maskelenebilirl

er

10_.

Kap

samlı

sını

rlar

içind

e o

lmamakl

a

birlikte

bu

araştırma

il

e

bazı de

ğerli

geno

tiplerin

varlığı

orta

ya

çıkarılabilrniştir.

Ümitva

r

görü

l

en

bu

9

bu

ğ

da

y

mate

rya

li

korobinasyon

ıslahı

çalışmalannda

ebeveyn materyal

o

larak

kullanılabileceği

gibi,

böl

geye

iyi

ada

pt

e

olabilecek

buğda

y

m

ateryalinin

seç

imi için bölümümüzce halen

yürütülmekte olan

mikro

ve

rim

ve

daha

sonra

seçil

enterin

denendiği

makr

o

verim

d

e

nemelerind

e

kaynak

mate

ryal olarak

kullanılarak

bölge

ye

adapta

syo

n

çalışmalarının

y

apılması

da

öneri

l

me

kte

dir.

Çizelge:

3

Anadolu

ve

Trakya kökenli

buğday

genetik

materyalinde 1000

tane ağırlığı

ve

tane

verimi'ne ait

ortalama de 2erler

Materyal 1000 Tane Aerrlı~ (2) Başalda Tane Verimi (2)

No Orijbıi Türii 1990 1996 1990 1996

637 Anıasya-G.köv T.durum 40.8 44.1 1.06 1.99 682 İstanbul

..

46 . .5 4.5.ı 1.46 2.08 696 Urfa

..

49.4 40 . .5 l.l4 l.l7 630 Gaziant eo

..

34.1 3.5.2 1.12 1.1 ı 6.52 Mersin-Gülnar

..

44.1 39.7 1.28 1.23 629 Mersin-Eveli

..

3.5.0 40.6 0.99 1.61 280 Pop.Kav.B.siz

..

37.7 2.5.6 0.92 0.78 681 1 Akcakale

..

3.5..5 3.5.5 0.99 0.77 646 Silifke

..

37.5 34.ı 1.00 1.02 Gediz-7.5

..

34.0 2.5.6 1.23 0.94 32ı lŞenyurt T.aest. 36.4 38.ı 0.80 0.79 311 PQI>.Kav.B.siz

..

36.ı 41.6 1.15 1.60 333 Samsun-Bafra

..

33.0 39.6 0.90 1.66 283 Ceylanoınar

_"

33.4 42.9 0.53 1.48

504

Ankara

..

36.8 24.2 0.92 0.72 275 Edime-U.köprü

..

37.5 40.3 0.92 1.32 596 Tokat-Turhal " 41.9 34.8 1.18 0.97 Adapazarı

"

37.4 38.4 0.92 1.56 497 Siirt-Kurtalan

"

29.4 21.2 0.89 0.77 20 Ceyhan

..

48.7 39.3 0.99 1.34 271

_..

35.7 33.3 0.81 0.92 167 Bilecik 46 Samsun

..

33.2 28.3 0.99 1.43 1 Kırkpınar-79

..

34.4 29.9 1.23 1.33

TEŞEKKÜR

Bu

araştırmanın yazılmasında

bilgi

ve

d~ne~l.er~?

en yararl

and.ı

ğım

sayın

hocam

Prof. Dr. Nevzat

Yürür'e,

verilerın

ıstatıstİkİ

aç

ıd

an

de

ğer

l

e~­

dirilmesinde

y

ardımlarını

esirgemeyen

sa~ın

hocam Prof.

Dr

..

Z

.

Metın

Turan'a en içten dileklerimle

teşekkür ederım. A~ıca

ı:nastı!

tezı o,l.a

r

~

bu

konuyu bana veren rahmetli hocam Prof.

Dr

.

Halıs

Ruhı

EKINGEN

ı

bır

kez

daha

saygı

ile

anıyorum.

KAYNAKLAR

ı.

Anonim,

1989.

Bursa bölgesi iklim verileri. Bursa Meteoroloji

Bölge

Müd. Bursa.

2.

Camussi, A., 1979. Nurnerical taxonomy

ofltalian populations of maize

based on

quantitative

traits.

Maydica

.

24

:

161-174

.

3.

Duvick

,

D.N.

,

1984. Genetic diversity in

major

farm crops on

the

farm

and in reserve.

Econ

.

Bot

.

38: 161-

1

68.

4.

Ekingen,

H.R.

,

1987.

Türkiye

'

de

başlıca mikro

gen

m

e

r

kezle

ri

ve

önemleri.

Türkiye

Tahıl Simpozyumu

(6-9

Ekim

,

198

7,

Bur

sa).

TMO

Ati.

İşi. Mdl

.

Matbaası,

Ankara

.

s. 353-358.

5.

Franke

l

,

O

.

H.

,

1

978.

Conservation of

crop

genetic resources and their

wil

d

relatives

:

An

overview

.

pp

.

1

23

-

149

.

In

.

Conserva

tion and

Agriculture

.

Ed

. Hawkes

,

J

.

G

.

Duckworth,

London

.

6.

Hussaini,

S

.

H

.;

Goodman

,

M.M.

and Timothy

,

D

.

H.

1

977.

Multivariate

analysis

and

geographical distribution of

the

wo

rld

calleetion of fınger

millet.

Crop

Sci

.

17

: 25

7-2

63.

7

.

Narayan,

R.K.J

.

and

Macefıeld

,

A.J

.

,

19

76

.

Adapti

ve

respanses

and

genetic

di

ve

rgence in a

world calleetion

of

chickpea

(Cicer ariatinum).

Theor. Appl

.

Genet

.

47:

179-187

.

8.

Poehlman

,

J.M

.,

1

9

79

.

Breeding field

crops.

Second edition

.

Avi

Publi

s

hing

Company.

Ine

.

Westport

,

Connect

ic

ut.

9.

Sto

y,

V.,

1973

.

Photo

s

yntheseleistung und

assimilatverlagerung

al

s

ertrogsbegren

-

zende

faktoron im

getreidebau

.

Vortraege

.for P

jlan.

D

LG-Verlag

.

13, 34-51.

10

.

Stuber, C.W.,

1978

.

Exotic sources for broadening genetic diversity

in

co

m breeding programs

.

In

.

Prop. 33 rd. Annu

.

Corn and

Sorghum

Res

.

Conf, Chicago

,

·

IL.

12-14

Dec.

Eds

.

Loden

,

H.D

.

and Wilkinson

,

D

.

A.S

.

T.

Ass

.

W

.

D

ll. 'rolb

e

rt

,

D

.

M.

;

Qualset, C.O

.;

Jain, S

.K.

and Craddock

,

J.C

.

1979.

A

diversity analysis ofa

world

calleetion of barley

.

Crop Sci.

19

:

78

9

-794

.

12

.

Zhukovsky

,

P

.

M

.

1951. Anadolu

'

nun iklim sahalan

.

Türkiye

'

nin

zirai

bünyesi

.

Türkiye

Şeker Fabrikaları

A

.Ş.

Neşriyatı

No

.

20.

Ankara

25

-81

,

88

7

.

'