ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Özlem ATAK
Anabilim Dalı : Mimarlık
Programı : Mimari Tasarım
HAZĠRAN 2009
MEKÂNSAL DĠZĠM VE GÖRÜNÜR ALAN BAĞLAMINDA GELENEKSEL KAYSERĠ EVLERĠ
HAZĠRAN 2009
ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Özlem ATAK
502051048
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 04 Mayıs 2009 Tezin Savunulduğu Tarih : 02 Haziran 2009
Tez DanıĢmanı : Prof. Dr. Gülen ÇAĞDAġ (ĠTÜ)
Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. IĢıl HACIHASANOĞLU (ĠTÜ) Doç. Dr. Deniz ERĠNSEL ÖNDER (YTÜ)
MEKÂNSAL DĠZĠM VE GÖRÜNÜR ALAN BAĞLAMINDA GELENEKSEL KAYSERĠ EVLERĠ
iii ÖNSÖZ
Bu çalıĢma boyunca bana yol gösteren, destek veren ve kendisinden çok Ģey öğrenme fırsatı bulduğum sevgili hocam sayın Prof. Dr. Gülen ÇAĞDAġ‟a teĢekkürlerimi sunarım.
Ayrıca çalıĢmamın her aĢamasında sorularımı yanıtsız bırakmayan sayın Alasdair TURNER‟a, bana sağladıkları önemli katkı ve destekleri için Erciyes Üniversitesi Mimarlık Fakültesi‟ndeki tüm çalıĢma arkadaĢlarıma ve benden desteğini hiçbir zaman esirgemeyen aileme ayrı ayrı teĢekkürlerimi sunarım.
Mayıs 2009 Özlem ATAK Mimar
v ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖNSÖZ ... iii ĠÇĠNDEKĠLER ... v KISALTMALAR ... vii ÇĠZELGE LĠSTESĠ ... ix ġEKĠL LĠSTESĠ ... xi ÖZET ... xix SUMMARY ... xxi 1. GĠRĠġ ... 1 1.1 Tezin Amacı ... 1
1.2 Tezin Kapsamı ve Yöntemi ... 2
2. MEKÂNSAL DĠZĠM KURAMI ... 5
2.1 Mekânsal Dizim Analizi ... 5
2.2 Mekânsal Dizim Analizinin Amacı ... 7
2.3 Mekânsal Dizim Analizinin Uygulama Alanları ... 8
2.4 Mekânsal Dizim Kavramları ... 9
2.5 Mekânsal Dizim Analiz Parametreleri ... 14
2.6 Mekânsal Dizim Analiz Modelleri ... 17
2.7 Konutlarda Mekânsal Dizim Uygulamaları ... 24
3. MĠMARĠ MEKÂNIN ANALĠZĠNDE GÖRÜNÜR ALAN YÖNTEMLERĠ . 35 3.1 Görünür Alan Tanımı ... 35
3.2 Görünür Alan YaklaĢımları ... 36
3.3 Görünür Alan Grafiğinin OluĢturulması ... 40
3.4 Görünür Alan Grafiğinin Analizi ... 42
3.4.1 KomĢuluk büyüklüğü ... 42
3.4.2 Katsayı kümelenmesi ... 43
3.4.3 En kısa yol uzunluğu ... 44
3.5 Görünür Alan Yönteminin Uygulama Alanları ... 46
3.6 Konutlarda Görünür Alan ve Mekânsal Dizim Uygulamaları ... 46
3.7 Görünür Alan Analiz Modelleri ... 56
3.8 Depthmap Yazılımı ... 57
3.8.1 Görünür alan analizi ... 59
3.8.1.1 DXF dosyasının yazılım içerisine alınması... 59
3.8.1.2 Konum gridi oluĢturma ... 60
3.8.1.3 Görünür alan grafiği oluĢturma ... 61
3.8.1.4 Görünür alan grafiğinin ölçülmesi ... 62
3.8.2 DıĢbükey mekân analizi ... 64
vi
4. GELENEKSEL KAYSERĠ EVLERĠNDE MEKÂNSAL DĠZĠM VE
GÖRÜNÜR ALAN ANALĠZĠ ... 69
4.1 Alan ÇalıĢmasının Amacı ... 69
4.2 Alan ÇalıĢmasının Kapsamı ... 70
4.3 Alan ÇalıĢmasının Yöntemi ... 71
4.4 Geleneksel Kayseri Evleri ... 73
4.5 Geleneksel Kayseri Evleri'nin Mekânsal ve Görünür Alan Analizleri ... 77
4.6 Geleneksel Kayseri Evleri'nin Mekânsal ve Görünür Alan Analiz Bulguları 131 4.6.1 Geleneksel Kayseri Evleri'nin mekânsal analiz bulguları ... 132
4.6.2 Geleneksel Kayseri Evleri'nin görünür alan analiz bulguları ... 141
4.6.3 Geleneksel Kayseri Evleri'nin mekânsal ve görünür alan analiz bulgularının karĢılaĢtırılması ... 154
5. TARTIġMA VE SONUÇLAR ... 161
KAYNAKLAR ... 165
vii KISALTMALAR
BKS : Barındırılan Konut Sayısı
DXF : AutoCAD Drawing Interchange Format (AutoCAD Çizim DeğiĢim Formatı)
GIS : Geographical Information Systems (Coğrafi Bilgi Sistemleri) GKE : Görsel Kontrol Edilebilirlik
GKK : Görsel Katsayı Kümelenmesi GOD : Görsel Ortalama Derinlik HH : Hillier and Hanson
JMP : John's Macintosh Project (Ġstatistiksel Analiz Yazılımı) MD, OD : Mean Depth (Ortalama Derinlik)
RA : Relative Asymmetry (Rölatif Asimetri)
RRA : Real Relative Asymmetry (Gerçek Rölatif Asimetri) UCL : Univesity College London
VGA : Visibility Graph Analysis (Görünürlük Grafik Analizi) 2D : Görsel Kontrol Edilebilirlik Two Dimensional (2 Boyutlu)
ix ÇĠZELGE LĠSTESĠ
Sayfa Çizelge 3. 1: Botta, Meier, Hejduk ve Loos evine ait dıĢbükey mekân sayısı ve
bütünleĢme değerleri ... 55 Çizelge 4. 1: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin isimleri, inĢa tarihleri,
kat sayısı, plan Ģeması ve barındırdığı konut sayısı (BKS) ... 131 Çizelge 4. 2: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin dıĢbükey mekân analizi
sonucu elde edilmiĢ ölçüm değerleri (dıĢ mekân hariç bütünleĢme, dıĢ mekân dahil bütünleĢme, bağlanma, ortalama derinlik (OD),
kontrol edilebilirlik (KE)) ... 133 Çizelge 4. 3: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin, dıĢ mekân dahil edilerek ve hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme
haritaları ... 137 Çizelge 4. 4: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin görünür alan analizi
sonucu elde edilen ölçüm değerleri (görsel bütünleĢme, görsel ortalama derinlik (GOD), görsel katsayı kümelenmesi (GKK), görsel kontrol edilebilirlik (GKE)) ... 142 Çizelge 4. 5: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin görsel bütünleĢme
haritaları ... 145 Çizelge 4. 6: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin eve giriĢ konumlarından
elde edilmiĢ isovistler ... 150 Çizelge 4. 7: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin eve giriĢ mekânlarının
merkez noktalarından elde edilmiĢ ... 151 Çizelge 4. 8: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin avlu ve merkezi holleri
dıĢındaki mekânların merkez noktalarından üretilmiĢ isovistler ... 153 Çizelge 4. 9: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin eriĢilebilirlik iliĢkilerine
dayanan mekânsal bütünleĢme değerleri ve görsel bütünleĢme
değerleri ... 154 Çizelge 4.10: Ġncelenen Geleneksel Kayseri Evleri‟nin mekânsal ve görsel
xi ġEKĠL LĠSTESĠ
Sayfa
ġekil 2. 1: Mekânsal düzenleyim örneği (Hillier, 1996) ... 6
ġekil 2. 2: DıĢbükey ve içbükey mekân tanımları (a) dıĢbükey mekân ve (b) içbükey mekân, (Hillier ve Hanson, 1984) ... 10
ġekil 2. 3: Bir düzenleniĢin mekânsal yapısını temsil eden sözdizimsel haritalar, (a) eksensel hat, (b) dıĢbükey mekân ve (c) dıĢbükey izovist (Hanson, 1994) ... 10
ġekil 2. 4: Farklı iki L biçimi için oluĢturulmuĢ dıĢbükey harita örnekleri ... 10
ġekil 2. 5: Eksensel harita ve görünür alan haritası gösterimi, (a) eksensel harita ve (b) görünür alan haritası (Hanson, 1994) ... 11
ġekil 2. 6: Temel eriĢim grafiği gösterimi (Hillier ve Hanson, 1984) ... 11
ġekil 2. 7: Farklı eksensel haritaların eriĢim grafiği ile temsili (Hillier&Hanson,1984) ... 12
ġekil 2. 8: EriĢim grafiği gösterimi, (a) çalı tipi eriĢim grafiği ve (b) ağaç tipi eriĢim grafiği (Hillier ve Hanson, 1984) ... 12
ġekil 2. 9: Simetrik/asimetrik ve dağılımlı/dağılımsız eriĢim grafiği gösterimleri ... 13
ġekil 2. 10: Bir mekânsal örgütlenmenin dıĢ mekâna göre oluĢturulmuĢ eriĢim ... 14
ġekil 2. 11: Londra'nın eksensel haritası ve global bütünleĢme değerinin Axman yazılımında gösterimi (www.spacesyntax.org) ... 19
ġekil 2. 12: Axman yazılımı uygulama örneği (www.spacesyntax.org) ... 19
ġekil 2. 13: Pesh yazılımı uygulama örneği (www.spacesyntax.org) ... 20
ġekil 2. 14: SpaceBox yazılımı uygulama örneği (www.spacesyntax.org) ... 20
ġekil 2. 15: NetBox yazılımı uygulama örneği (www.spacesyntax.org) ... 21
ġekil 2. 16: NewWave yazılımı uygulama örneği (www.spacesyntax.org) ... 21
ġekil 2. 17: Ovation yazılımı uygulama örneği (www.spacesyntax.org) ... 21
ġekil 2. 18: WebMapatHome yazılımı uygulama örneği (Dalton, 2007) ... 22
ġekil 2. 19: Mindwalk yazılımı uygulama örneği (Figueiredo, 2005) ... 22
ġekil 2. 20: Place Syntax yazılımı örneği ( Stahle, Marcus, Karlström, 2007) ... 23
ġekil 2. 21: Ajax yazılımı uygulama örneği (www.casa.ucl.ac.uk/ajax/)... 23
ġekil 2. 22: Confeego yazılımı uygulaması, (a) nokta derinlik değeri, (b) bütünleĢme (obje), (c) bütünleĢme (bağlantı-kavĢak), (d) mekânsal-istatistiksel keĢif (www.spacesyntax.org) ... 24
ġekil 2. 23: Üç farklı geometrideki Fransız evine ait mekânsal düzenleyim örneği . 26 ġekil 2. 24: Aynı geometrideki 4 farklı mekânsal düzenleyim (Hillier&Hanson,1984) ... 26
ġekil 2. 25: Alaniçi Köyü‟nden seçilen örnek konutlar ve yola göre düzenlenmiĢ eriĢim grafikleri ... 28
xii
ġekil 2. 26: Dağyolu Köyü‟nden seçilen örnekle konutlar ve yola göre
düzenlenmiĢ eriĢim grafikleri ... 28 ġekil 2. 27: On altı Türk evine ait eriĢim grafikleri
(Orhun, Hillier ve Hanson, 1995) ... 32 ġekil 3. 1: Görünür alan üretimi (Wiener & Franz, 2004) ... 35 ġekil 3. 2: BelirlenmiĢ bir bakıĢ noktasından elde edilmiĢ görünür alan çokgeni ... 36 ġekil 3. 3: Bir kare birim içine yerleĢtirilmiĢ temel T Ģekli ile iliĢkili farklı bakıĢ
açılarından elde edilmiĢ görünür alanlar ( Batty, 2001) ... 36 ġekil 3. 4: Radyal uzunluğa göre görünür alan tanımlaması (Benedikt, 1979) ... 37 ġekil 3. 5: Görünür alan grafik bileĢenleri (Benedikt, 1979) ... 37 ġekil 3. 6: Qx değerinin görünür alan ölçüsüne göre değerlendirilmesi,
(a) Qx=0 durumu ve (b) Qx>0 durumu (Benedikt, 1979) ... 38 ġekil 3. 7: Farklı bakıĢ noktalarından elde edilen M3 değerlerinin gösterimi ... 38 ġekil 3. 8: Görünür alanlar arasındaki yeterli yol uzunluğu (Benedikt 1979) ... 39 ġekil 3. 9: Ġki görünür alan arasındaki en kısa mesafe gösterimi (Benedikt, 1979) .. 39 ġekil 3. 10: Görünür alanlar arasında (a) birinci derece ve (b) ikinci derece
görünürlük iliĢkileri (Turner, Doxa, Sullivan, Penn, 2001) ... 41 ġekil 3. 11: Basit bir yapılandırmanın bağlantı örgüsünü gösteren bir birinci
derece görünürlük grafiği (Turner, Doxa, Sullivan, Penn, 2001) ... 42 ġekil 3. 12: Görünür alanın kuvveti ve komĢuluk büyüklüğü değeri gösterimi
(Turner, Doxa, Sullivan, Penn, 2001)... 43 ġekil 3. 13: Basit bir yapılandırmanın katsayı kümelenmesi değerinin gösterimi .... 44 ġekil 3. 14: Basit bir yapılandırmada en kısa yol uzunluğunun ortalama değerleri .. 45 ġekil 3. 15: Botta Evi‟nin, kat planları, dıĢbükey bölümlenme gösterimi,
dıĢbükey bütünleĢme haritaları, eksensel haritası ve eksensel
bütünleĢme dağılımı (Hanson, 1994) ... 47 ġekil 3. 16: Botta Evi‟nin (a) dıĢ, (b) oturma odası, (c) mutfak ve (d) ana yatak
odası kök mekân kabul edilerek oluĢturulmuĢ eriĢim grafikleri
(Hanson, 1994) ... 48 ġekil 3. 17: Botta Evi‟nin bütün katları için oluĢturulmuĢ görünür alan haritaları
(Hanson, 1994) ... 48 ġekil 3. 18: Meier Evi‟nin sırayla, kat planları, dıĢbükey bölümlenme gösterimi
ve dıĢbükey bütüneleĢme haritaları (Hanson, 1994) ... 49 ġekil 3. 19: Meier Evi‟nin eksensel haritası ve eksensel bütünleĢme dağılımı
gösterimi (Hanson, 1994) ... 49 ġekil 3. 20: Meier Evi‟nin sırayla ana giriĢ, oturma odası ve mutfak kök mekân
kabul edilerek oluĢturulmuĢ eksensel haritaları (Hanson, 1994) ... 50 ġekil 3. 21: Meier Evi‟nin bütün katları için oluĢturulmuĢ görünür alan haritaları
(Hanson, 1994) ... 50 ġekil 3. 22: Hejduk Evi‟nin sırayla, kat planları, dıĢbükey bölümlenme gösterimi
ve dıĢbükey bütünleĢme haritaları, eksensel haritası ve eksensel
bütünleĢme gösterimi (Hanson,1994) ... 51 ġekil 3. 23: Hejduk Evi‟nin dıĢarı ve ana oturma odası kök mekân olarak kabul
edilerek üretilen eriĢim grafikleri (Hanson, 1994) ... 52 ġekil 3. 24: Hejduk Evi‟nin sırasıyla; ana yaĢama mekânı, mutfak, giriĢ ve ana
xiii
ġekil 3. 25: Loos Evi‟nin sırayla, kat planları, dıĢbükey bölümlenme gösterimi ve dıĢbükey bütünleĢme haritaları, eksensel haritası ve eksensel
bütünleĢme gösterimi (Hanson, 1994) ... 53 ġekil 3. 26: Loos Evi‟nin mutfak ve ana yatak odası kök mekân olarak kabul
edilerek üretilmiĢ eriĢim grafikleri (Hanson, 1994) ... 54 ġekil 3. 27: Loos Evi‟nin dıĢarı ve oturma odası kök mekân olarak kabul
edilerek üretilmiĢ eriĢim grafikleri (Hanson, 1994) ... 54 ġekil 3. 28: Loos Evi‟nin hollerden ve odalardan üretilmiĢ görünür alan grafikleri . 55 ġekil 3. 29: Spatialist yazılım uygulaması (http://murmur.arch.gatech.edu/) ... 56 ġekil 3. 30: Syntax 2D yazılımı uygulama örneği (Dong, Hantratty, Torres, Xu) .... 57 ġekil 3. 31: Depthmap yazılımında grafik dosyası oluĢturma aĢaması
(Turner, 2001) ... 59 ġekil 3. 32: Depthmap yazılımın içerisine DXF formatındaki 2 boyutlu çizim
dosyasının alınmıĢ olduğu aĢama (Turner, 2001) ... 60 ġekil 3. 33: Depthmap yazılımında görünürlük grafik nokta konumları için elde
edilmiĢ grid düzeni ve oluĢturulmuĢ grid düzeninde analiz edilecek mekânların doldurulma aĢaması (Turner, 2001) ... 60 ġekil 3. 34: Depthmap yazılımında oluĢturulmuĢ görünürlük grafiği
(Turner, 2001) ... 61 ġekil 3. 35: Depthmap yazılımında dıĢbükey mekânların oluĢturulma aĢaması
(Turner, 2001) ... 65 ġekil 3. 36: Depthmap yazılımında sistemin dıĢbükey mekânlar aracılığı ile
tanımlanma evresi (Turner, 2001) ... 65 ġekil 3. 37: Depthmap yazılımında oluĢturulan dıĢbükey mekânların geçirgenlik
iliĢkilerine göre birbirlerine bağlanma evresi ve bunun sonucunda elde edilen bütünleĢme grafiği (Turner, 2001) ... 65 ġekil 3. 38: DXF formatında oluĢturulmuĢ bir eksensel haritanın depthmap
yazılımı içerisine alınarak analiz edilme aĢamaları (Turner, 2001) ... 66 ġekil 3. 39: DXF formatındaki bir planın depthmap yazılımı içerisine alınarak
eksensel haritasının oluĢturulma ve analiz aĢamaları (Turner, 2001) .... 66 ġekil 3. 40: DXF formatındaki bir planın depthmap yazılımı içerisine alınarak
yazılım içerisinde yer alan line komutu aracılığı eksensel haritasının oluĢturulma ve analiz aĢamaları (Turner,2001) ... 67 ġekil 4. 1: Kayseri‟den geleneksel sokak ve ev örnekleri (Ġmamoğlu, 2006) ... 73 ġekil 4. 2: Kayseri‟den geleneksel sokak ve ev örnekleri (Ġmamoğlu, 2006) ... 76 ġekil 4. 3: Ev 1 (Ahmet Karaca Evi)‟ in, (a) zemin kat planı (Gündoğdu, 1986), .... 79 ġekil 4. 4: Ev 1 (Ahmet Karaca Evi)‟ in görünür alan bütünleĢme haritası ... 80 ġekil 4. 5: Ev 2 (Körükçüoğlu Evi)‟nin, (a) zemin kat planı (Gündoğdu, 1986) ... 81 ġekil 4. 6: Ev 2 (Körükçüoğlu Evi)‟nin görünür alan bütünleĢme haritası ... 82 ġekil 4. 7: Ev 3 (ÖztaĢcı Evi)‟ ün, (a) zemin kat planı (Ġmamoğlu,2006), (b) dıĢ
mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân
bütünleĢme haritası ... 82 ġekil 4. 8: Ev 3 (ÖztaĢcı Evi)‟ün görünür alan bütünleĢme haritası ... 83 ġekil 4. 9: Ev 4 (Muhittin G. Evi)‟ün, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 84
xiv
ġekil 4. 10: Ev 4 (Muhittin G. Evi)‟ün zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 85 ġekil 4. 11: Ev 5 (Ġmamoğlu Evi)‟ in, (a) zemin kat planı (Ġmamoğlu, 2006),
(b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 86 ġekil 4. 12: Ev 5 (Ġmamoğlu Evi)‟in görünür alan bütünleĢme haritası ... 86 ġekil 4.13: Ev 6 (Gavremoğlu Evi)‟nın, (a) zemin kat planı (Ġmamoğlu, 2006),
(b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 87 ġekil 4. 14: Ev 6 (Gavremoğlu Evi)‟nın görünür alan bütünleĢme haritası ... 88 ġekil 4. 15: Ev 7 (Baldöktü Evi)‟nin, (a) zemin kat planı (Ġmamoğlu, 2006),
(b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 89 ġekil 4. 16: Ev 7 (Baldöktü Evi)‟nin görünür alan bütünleĢme haritası ... 90 ġekil 4. 17: Ev 8 (Hüseyin KıĢ Evi)‟ in, (a) zemin kat ve üst kat planları
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 91 ġekil 4. 18: Ev 8 (Hüseyin KıĢ Evi)‟ in zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 91 ġekil 4. 19: Ev 9 (Müftü Evi)‟ un, (a) zemin kat planı (Gündoğdu, 1986),
(b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 92 ġekil 4. 20: Ev 9 (Müftü Evi)‟un görünür alan bütünleĢme haritası ... 93 ġekil 4. 21: Ev 10,11 (Çayırağası Evi)‟ in zemin kat planı (Ġmamoğlu, 2006) ... 94 ġekil 4. 22: Ev 10 (Çayırağası Evi 1)‟un, (a) dıĢ mekân hariç tutularak elde
edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (b) dıĢ mekân dahil
edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 94 ġekil 4. 23: Ev 11 (Çayırağası Evi 2)‟ in, (a) dıĢ mekân hariç tutularak elde
edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (b) dıĢ mekân dahil
edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 95 ġekil 4. 24: Çayırağası Ev 1 ve Ev 2‟nin bir arada ve dıĢ mekân dahil edilerek
elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 95 ġekil 4. 25: Ev 10 ve 11( Çayırağası Evi 1-2)‟in görünür alan bütünleĢme
haritaları ... 96 ġekil 4. 26: Ev 12 (Hacı Ahmet A. Evi)‟nin, (a) zemin kat planı
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 97 ġekil 4. 27: Ev 12 (Hacı Ahmet Ağa Evi)‟nin görünür alan bütünleĢme haritası ... 97 ġekil 4. 28: Ev 13 (Mustafa Hızırel Evi)‟ ün, (a) zemin kat planı
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 98
xv
ġekil 4. 29: Ev 13 (Mustafa Hızırel Evi)‟ ün görünür alan haritası ... 99 ġekil 4.30: Ev 14 (Ali Pastırmacıoğlu Evi)‟ ün, (a) zemin kat ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 100 ġekil 4. 31: Ev 14 (Ali Pastırmacıoğlu Evi)‟ün zemin ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 101 ġekil 4. 32: Ev 15 (Nuri Sezer Evi)‟in (a) zemin ve üst kat planı
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 101 ġekil 4. 33: Ev 15 (Nuri Sezer Evi)‟ in zemin ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 102 ġekil 4. 34: Ev 16 (Çalıka Evi)‟nın, (a) zemin ve üst kat planları
(Ġmamoğlu, 2006), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 103 ġekil 4. 35: Ev 16 (Çalıka Evi)‟nın zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 103 ġekil 4. 36: Ev 17 (Hoca H. Evi)‟nin, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 105 ġekil 4. 37: Ev 17 (Hoca Haser Evi)‟ nin zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 105 ġekil 4. 38: Ev 18 (Hacı Ġbrahim G. Evi)‟in, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 106 ġekil 4. 39: Ev 18 (Hacı Ġbrahim G. Evi)‟ in zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 107 ġekil 4. 40: Ev 19 (Bezircioğlu Evi)‟un, (a) zemin kat ve üst kat planları
(Ġmamoğlu, 2006), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 108 ġekil 4. 41: Ev 19 (Bezircioğlu Evi)‟ un zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 109 ġekil 4. 42: Ev 20 (Camcıoğlu Evi)‟nin, (a) zemin ve üst kat planları
(Ġmamoğlu, 2006), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 110 ġekil 4. 43: Ev 20 (Camcıoğlu Evi)‟nin zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 111 ġekil 4. 44: Ev 21 (ġükrü K. Evi)‟ in, (a) zemin kat ve üst kat planları
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 112
xvi
ġekil 4. 45: Ev 21 (ġükrü Karaca Evi)‟in zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 112 ġekil 4. 46: Ev 22,23(Özkaramete Evi)‟ün zemin ve üst kat planı
(Ġmamoğlu, 2006) ... 113 ġekil 4. 47: Özkaramete Evi 1‟in, (a) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (b) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 113 ġekil 4. 48: Özkaramete Evi 2‟nin, (a) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (b) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 114 ġekil 4. 49: Özkaramete Evi 1 ve 2‟nin bir arada ve dıĢ mekân dahil edilerek
elde edilmiĢ zemin kat ve üst kat dıĢbükey mekân bütünleĢme
haritaları ... 115 ġekil 4. 50: Özkaramete Evi‟nin zemin kat ve üst kat görünür alan bütünleĢme
haritaları, (a) Özkaramete Evi 1 ve (b) Özkaramete Evi 2 ... 115 ġekil 4. 51: Ev 24 (Yapıkçılar Evi)‟ ün, (a) zemin kat ve üst kat planları
(Gündoğdu, 1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 116 ġekil 4. 52: Ev 24 (Yapıkçılar Evi)‟ ün zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 117 ġekil 4. 53: Ev 25 (Dülgeroğlu Evi)‟in, (a) zemin ve üst kat planı
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 118 ġekil 4. 54: Ev 25 (Dülgeroğlu Evi)‟in zemin kat ve üst kat görünürlük
bütünleĢme haritaları ... 119 ġekil 4. 55: Ev 26 (Hacı Ali Evi)‟nın (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 120 ġekil 4. 56: Ev 26 (Hacı Ali Y. Evi)‟nın zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 120 ġekil 4. 57: Ev 27,28 (Kuyumcuoğlu Evi) zemin ve üst kat planı
(Gündoğdu, 1986) ... 121 ġekil 4. 58: Ev 27 (Kuyumcuoğlu Evi 1)‟nin, (a) dıĢ mekân hariç tutularak
elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (b) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 121 ġekil 4. 59: Ev 28 (Kuyumcuoğlu 2) ‟in, (a) dıĢ mekân hariç tutularak elde
edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (b) dıĢ mekân dahil
edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 122 ġekil 4. 60: Ev 27 (Kuyumcuoğlu Evi 1) ve Ev 28 (Kuyumcuoğlu Evi 2)‟in
bir arada ve dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ zemin kat ve üst kat dıĢbükey mekân bütünleĢme haritaları ... 122 ġekil 4. 61: Ev 27 ve 28‟in zemin kat ve üst kat görünür alan bütünleĢme
haritaları, (a) Kuyumcuoğlu Evi 1 ve (b) Kuyumcuoğlu Evi 2 ... 123 ġekil 4. 62: Ev 29 (Türkaslan E.)‟un, (a) zemin ve üst kat planları
xvii
dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 124 ġekil 4. 63: Ev 29 (Türkaslan Evi)‟un zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 125 ġekil 4. 64: Ev 30 (Ahmet B. Evi)‟un, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986) (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 125 ġekil 4. 65: Ev 30 (Ahmet B. Evi)‟un, zemin kat ve üst kat görünür alan
bütünleĢme haritaları ... 126 ġekil 4. 66: Ev 31 (Efendi A. Evi)‟in, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 127 ġekil 4. 67: Ev 31 (Efendi A. Evi)‟ in zemin kat ve üst kat görünürlük
bütünleĢme haritaları ... 127 ġekil 4.68: Ev 32 (Gazioğlu Evi)‟nin, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu,1986), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 128 ġekil 4. 69: Ev 32 (Gazioğlu E.)‟nin zemin ve üst kat görünür alan haritaları ... 129 ġekil 4. 70: Ev 33 (Selçukoğlu Evi)‟ ün, (a) zemin ve üst kat planları
(Gündoğdu, 1992), (b) dıĢ mekân hariç tutularak elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası, (c) dıĢ mekân dahil edilerek elde edilmiĢ dıĢbükey mekân bütünleĢme haritası ... 130 ġekil 4. 71: Ev 33 (Selçukoğlu Evi)‟ ün zemin kat ve üst kat görünür alan
xix
MEKÂNSAL DĠZĠM VE GÖRÜNÜR ALAN BAĞLAMINDA GELENEKSEL KAYSERĠ EVLERĠ
ÖZET
Tezin ilk bölümünde tezin amacı ve yöntemi açıklanmıĢtır. Amaç; mekânsal dizim ve görünür alan yöntemlerini tanımlayarak, kullanım alanlarından biri olan evsel mekân üzerinde yapılan çalıĢmaları değerlendirip, bir alan çalıĢması üzerinde uygulayarak yorumlamaktır.
Ġkinci bölümde ise öncelikle, mekânsal dizim kuramı ve bu kuramın mekân ile sosyal yapı arasındaki iliĢkiye yaklaĢım biçimi tanımlanmıĢtır. Ardından, mekânsal dizim analizi ve analiz parametreleri tanımlanarak, bu analizin uygulama alanları üzerinde durulmuĢtur. Ayrıca mekânsal dizim analizi için geliĢtirilen analiz modelleri ve kullanıldıkları araĢtırma alanlarına değinilerek, mekânsal dizim analizinin temel uygulama alanlarından biri olarak görülen, konut üzerine gerçekleĢtirilmiĢ mekânsal dizim temelli üç çalıĢma değerlendirilmiĢtir. Böylelikle, mekânsal dizim yönteminde konutun ele alınıĢ biçimi ve analizlerin sonucunda ulaĢılan bilgiler üzerinde durularak, çeĢitli yorumlara ulaĢılmıĢtır.
Mekâna iliĢkin görünürlük yapılarını, mekânın düzenleyimsel ve sosyo-kültürel yapısını ortaya çıkarmada kullanan, görünür alan yöntemine üçüncü bölümde yer verilmektedir. Bu bölümde görünür alan kavramının tanımı yapılarak, görünür alan grafiğinin oluĢturulması ve analizi üzerinde durulmuĢtur. Daha sonra, görünür alan yönteminin uygulama alanları belirtilmiĢ, konutlarda gerçekleĢtirilen mekânsal dizim ve görünür alan temelli çalıĢmalar incelenmiĢ ve bu çalıĢmalar sonucunda ulaĢılan bilgiler konut ve görünür alan bağlamında irdelenmiĢtir. Ardından görünür alan analiz modelleri ve kullanıldıkları alanlardan bahsedilmiĢtir. Bu analiz modellerinden biri olan ve alan çalıĢmasında kullanılan Depthmap yazılımının çalıĢma prensibi, hangi analizlerin yapılmasına olanak tanıdığı ve bu analizlerin nasıl yapılacağı anlatılarak, görünür alan yönteminin mekânın ardında yatan sosyo-kültürel bilgiye ulaĢmaktaki önemli rolü üzerinde durulmuĢtur.
Dördüncü bölümde ise Depthmap yazılımı kullanılarak, evsel mekân bağlamında, Geleneksel Kayseri Evleri özelinde gerçekleĢtirilecek olan araĢtırmanın amacı, kapsamı ve yöntemi açıklanmaktadır. AraĢtırma sonucu cevabı aranacak temel soru, „Geleneksel Kayseri Evleri‟nin mekânsal modelleri ve genel olarak sahip oldukları görünür alan yapıları üzerinden, evsel mekâna dair belirli sosyal ve kültürel eğilimlere ulaĢmak mümkün müdür?‟ olmuĢtur. Ardından Kayseri kenti ve Geleneksel Kayseri Evleri ile ilgili elde edilen bilgiler derlenerek alan çalıĢmasına geçilmiĢtir. Alan çalıĢmasında tüm evlerin tek tek eriĢim iliĢkilerine dayanan
xx
dıĢbükey mekân analizi ve görünürlük iliĢkilerine dayanan görünür alan analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Analiz sonucunda, önce evlerin mekânsal yapılarına iliĢkin bilgiler kendi içerisinde yorumlanmıĢ, ardından görünür alan yapıları değerlendirilerek, sonuçta iki tip analizin verileri karĢılaĢtırmalı olarak ele alınmıĢtır. BeĢinci bölüm ise çalıĢma ile ilgili tüm yorumların ve değerlendirmelerin sunularak tezin sonuçlandırıldığı bölümdür. Sonuç olarak mekânsal dizim ve görünür alan analiz yöntemi, konut ve konutun biçimsel yapısını kullanıcı iliĢkisiyle birlikte ele alan ve somut verilerin üretildiği yöntemler olarak, sunduğu bilimsel yaklaĢım açısından önemli bulunmuĢtur. Genelde tüm mekânsal sistemlerin ve özel olarak konutların mekânsal düzenleyim açısından incelenirken, görünürlük iliĢkilerinin eriĢim iliĢkileri kadar önemli olduğu ortaya konmuĢtur. ÇalıĢma kapsamında elde edilen bulguların benzer çalıĢmalara ve yeni tasarımlara altlık oluĢturacağı düĢünülmektedir.
xxi
TRADITIONAL KAYSERI HOUSES IN CONTEX OF SPACE SYNTAX AND VISIBILITY GRAPH ANALYSIS
SUMMARY
The objective and method of the thesis are clarified in the first part of the thesis. The objective of the thesis is to define the methods of space syntax and visibility graph analysis so as to evaluate the studies carried out on domestic space, which constitutes one of the usage areas and to apply them on a fieldwork and consequently explicate the results.
In the second part, principally the theory of space syntax and the approach of this theory to the relationship between the space and social structure are defined. Afterwards, the analysis of space syntax and analysis parameters are defined, and the areas of usage about this analysis are emphasized. Besides, the analysis model developed for the analysis of space syntax and the areas of research for which they have been operated are addressed, and the three studies based on space snytax carried out in respect of housing, which is accepted to be one of the basic application areas about the analysis of space snytax, are evaluated. Thus, the approach to the housing within the framework of the method of space syntax and the results obtained at the end of the analysis are covered and various explications are concluded.
The visibility graph analysis, which is used in order to reveal the visibility structures in relation to the space and the configurational and socio-cultural structure of the space, is covered in the third part. In this part, the visibility graph analysis is defined while the way how the visibility graph is built and analyzed is also covered. Later on, the application areas of the visibility graph analysis are indicated, the studies based on space syntax and visibility graph analysis and realized on housings are examined, and the information obtained at the end of these studies are examined within the framework of housing and visibility graph analysis. Afterwards, the methods of visibility graph analysis and their areas of usage are mentioned. After the working principle of the software called Depthmap, which is used within the context of fieldwork and which is one of these analysis models, the analysises which Depthmap enables to be operated and the way how these analysises will be carried out are explained, the important role of the method of visibility graph analysis about reaching the socio-cultural information lying under the space is emphasized.
In the fourth part, the objective, scope and method of the study to be carried out especially for Traditional Homes in Kayseri within the context of domestic space by means of using Depthmap are explained. The fundamental question that should be answered at the end of the research is as follows: „Is it possible to reach certain social
xxii
and cultural tendencies in respect of domestic space on the basis of space models of Traditional Houses in Kayseri and their general visibility graph analysis structures?‟ Afterwards, the information acquired about the city of Kayseri and the Traditional Houses in Kayseri is gathered together and fieldwork gets started. Within the framework of fieldwork, convex space analysis based on the relationships of permeability of each house separately and visibility graph analysis based on the relationships of visibility are carried out. At the end of the analysis, firstly the information about the space structures of the houses are explicated in itself; afterwards, the visibility graph analysis structures are evaluated and consequently, the data obtained by the two different types of analysises are covered comparatively. The fifth part is the section where all the explications and evaluations about the study are presented and the thesis is concluded. As a consequence, space syntax and the method of visibility graph analysis are accepted to be important in terms of the scientific approach it presents as the methods which address the home and the stylistic structure of the home together with the user relationships and which enable to produce concrete data. It has been proved that the visibility relations are as important as permeability relations while investigating all the space systems generally and the homes in terms of space configuration dedicatedly. The data obtained within the framework of the study are deemed to provide a basis for similar studies and new designs.
1 1. GĠRĠġ
1.1 Tezin Amacı
Ġnsan yaĢadığı mekânı, sosyal ve kültürel yapısıyla biçimlendirirken, yaĢadığı çevreyle de sosyal ve kültürel kimliğini kazanır. Yani mekân; bireylerin ve toplumların sosyo-kültürel yapılarına ait bilgi ve anlamları içerirken, bir yandan da onu etkileyip Ģekillendirmektedir. Bu bakımdan mekânlar kiĢiliklerin, kent bağlamında ise kentin mekânları toplumların aynası olarak görülebilir.
Ġnsanın mekân olarak en benimsediği ve en çok zaman geçirdiği yer doğal olarak kendi evidir. Hangi gelenekte, hangi sosyal ve ekonomik çevrede olursa olsun, kentsel ve kırsal düzende insan, kendini bir Ģekilde koruma altına almak ister. Bu nedenle yüzyıllardır insanlar kendi ihtiyaçlarına ve olanaklarına göre kendi evlerini biçimlendirmiĢlerdir. Bu anlamda, mekân organizasyonu ve sosyal yapı arasındaki iliĢkinin en belirgin görüldüğü çalıĢma alanlarından biri, evsel mekândır. Yapılan araĢtırmalarla, konutların mekân organizasyonlarıyla sosyal ve kültürel bilgileri yansıttığı ve farklı kültürlerin farklı mekânsal modellerle ortaya konulduğu fikri giderek önem kazanmaktadır.
Bu noktada, mekânsal dizim kuramı ve analizi, bina ölçeğinden kent ölçeğine kadar olan her türlü mekân organizasyonu ile toplum etkileĢimi inceleyen, grafik tabanlı bir analitik mimarlık kuramı ve morfolojik analiz yöntemi olarak araĢtırmalarda yerini bulmaktadır. Bu çalıĢmalarla birlikte, bilgisayar ortamında bir dizi analiz tekniği geliĢtirilmiĢtir. Temel amaç, konuttan kente varan her ölçekte mekân kurgusunu anlamak ve ortaya koymaktır. Kurama göre, sosyal yapı ve mekân karĢılıklı bir etkileĢim içindedir.
Mekânsal dizim, mekân örgütlenmesi ve sosyal yapı arasında doğrudan iliĢki olduğu çıkıĢ noktası ile mekân örgütlenmesinde hareket ve görüĢ alanlarına bağlı olarak insanların mekânı algılama ve kullanma biçimlerini ortaya koymaya çalıĢmaktadır. Mekânların sosyal ve kültürel yönlerini araĢtırırken, harekete dayalı eriĢim yapılarını
2
araĢtırmak kadar, hareketli gözlemcinin algısına dayalı, görünürlük yapılarını da araĢtırmak önemlidir. Tüm mekânsal sistemlerde ve özel olarak evsel mekânda, eriĢilebilirlik ve görünürlük yapıları, sistemlerin mekânsal olarak iĢleyiĢini ve bina sakinleriyle ziyaretçiler tarafından binaların deneyimleme biçimini ortaya koyar. Bu noktadan yola çıkarak çalıĢmada, sunduğu objektif analiz araçları ile sezgisel tanımlamalar yerine daha bilimsel ve sosyal yapıya özgü sonuçlar veren mekânsal dizim ve mekânsal dizim kapsamında görünür alan kavramı araĢtırılarak, analiz tekniklerinin ortaya konması, bu yöntemlerin kullanım alanlarının araĢtırılması ve bu kapsamda yapılmıĢ çalıĢmaların incelenerek değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca, bir örneklem üzerinden de kültür ve sosyal yapı ile evsel mekân arasındaki iliĢkiyi anlamak ve var olan mekânsal örüntüleri ortaya koymak amacıyla; mekânsal dizim ve görünür alan analiz yöntemleri, Kayseri kenti özelinde, Geleneksel Kayseri Evleri üzerinde uygulanacaktır.
Sonuç olarak, elde edilen verilerle Geleneksel Kayseri Evleri‟nin mekânsal ve görünürlük yapıları ortaya konularak, evlerin ardında yatan sosyal ve kültürel bilgilere ulaĢılması ve evlerin sahip olduğu mekânsal düzenleyim ile konut kültürü arasındaki iliĢkinin yorumlanması amaçlanmaktadır.
1.2 Tezin Kapsamı ve Yöntemi
Hillier ve Hanson tarafından 1984‟de ortaya konan mekânsal dizim kuramı, sosyo-kültürel yapının ve süreçlerin, tek baĢına olmasa da mekânsal düzenleyim ile kendilerini mekânda ortaya koyduklarını ifade etmektedir. Mekânsal dizimin en temel stratejisi, mekân örüntüsündeki bir takım değiĢmezleri keĢfederek bunları kültüre özgü insan etkileĢim örüntülerine dönüĢtürmeye çalıĢmaktır (KırĢan & ÇağdaĢ, 2004).
Bu amaçla Hillier ve arkadaĢları, bina ölçeğinden kent ölçeğine kadar olan her ölçekteki mekânsal düzenleyimin tanımı, gösterimi, sayısallaĢtırılması ve yorumu için bir dizi analiz tekniği ve bilgisayar yazılımı geliĢtirmiĢlerdir. Sözü edilen bu araçlar mekânın düzenleyimsel analizi için kullanılır ve yapının bütününü düzenleyimsel olarak tanımlayarak, mekânsal organizasyonları analiz etmeye çalıĢır. Bunun yanı sıra Turner, temeli Benedikt‟in görünür alan tanımlamasına ve mekânsal dizim yöntemine dayanan görünür alan analiz yöntemini ortaya koyar ve bu analizi
3
gerçekleĢtiren bir yazılım geliĢtirir. Bu yönteme göre mekânsal düzenleyimin ortaya konulmasında, mekânların eriĢim iliĢkilerine dayanan mekânsal tanımlamalarının yanı sıra hareketli gözlemcinin algısına dayanan görünürlük yapıları da önemli rol oynar.
Bu tanımlardan yola çıkarak çalıĢmada, Geleneksel Kayseri Evleri‟nin mekânsal düzenleyimi ve sosyo-kültürel yapı arasındaki iliĢkiler ortaya konulmaya çalıĢılırken alana kavramsal yaklaĢmak yerine, tasarım süreci ve sonuçlarını analitik olarak değerlendiren, mekânı kullanan kiĢilerin davranıĢlarına somut açıklamalar getiren ve mekânsal organizasyonları inceleyen mekânsal dizim ve görünür alan yöntemleri kullanılacaktır.
Analiz sonucu elde edilen sayısal ve görsel verilerin nasıl yorumlanıp mekâna ait karakteristiklerin ne Ģekilde, sosyal yoruma dönüĢtürüleceği mekânsal dizim ve görünür alan yöntemleri üzerinden anlatılarak; Geleneksel Kayseri Evleri‟nin mekânsal ve görünürlük yapılarının tek tek değerlendirmesi yapılacak ardından da birbirleri ile karĢılaĢtırılacaklardır. Böylelikle, konutlara ait mekânsal düzenleyim yapıları, görünür alan yapıları ve iki yapılanıĢ arasındaki farklılıklar ve benzerlikler üzerinde durularak, mekânsal ve görsel yapılanma ile konut kültürü arasındaki iliĢki ortaya konulmaya çalıĢılacaktır.
5 2. MEKÂNSAL DĠZĠM KURAMI
Dizim terimi, basit ancak temel olarak birbirinden farklı mekânsal düzenlemelerin üretilmesi için gereken kurallar bütünü olarak tanımlanır (Hillier and Leaman, 1974). Hillier ve Hanson tarafından 1984‟de yayınlanan „The Social Logic of Space‟ kitabıyla ortaya konan mekânsal dizim kuramı, mekân ve sosyal yaĢam arasındaki iliĢkiyi anlamaya yönelik olarak tek binadan yerleĢim ölçeğine varan her ölçekteki mekân organizasyonu için, farklı bir bakıĢ açısıyla oluĢturulan yeni bir sentaktik kuramdır.
Bu kurama göre, biçimleri üreten dıĢ etkiler ile sosyal güçler arasında güçlü bir iliĢki vardır. Binaların ve daha büyük ölçekli yerleĢim birimlerinin, insanlar arası iliĢkileri ve sosyal yapıyı etkileyen mekânsal özellikleri olduğu ifade edilmektedir. Bir konut veya yerleĢimin mekânsal yapılanıĢıyla kullanıcılarının ekonomik, sosyal ve ideolojik iliĢkilerinin oldukça gerçekçi bir haritası olduğu düĢünülmektedir (Hanson, 1998).
Mekânsal dizim kuramına göre sosyal yapı ve mekân karĢılıklı bir etkileĢim içindedir. Mekân, toplumun ve sosyal yapının etkilediği bir ürün, aynı zamanda toplumu ve sosyal yapıyı etkileyen bir etken olarak ifade edilir.
2.1 Mekânsal Dizim Analizi
Mekânsal dizim analizi, yapılı çevrenin, mekânsal düzenleyim özelliklerinin analiz edilerek, mekânsal biçimleniĢi oluĢturan süreçleri ve altta yatan sosyal yapının tanımlanması için geliĢtirilmiĢ, kuram ile desteklenen bir teknikler bütünüdür. Düzenleyim, bir sistemin, parçalarından ziyade bütününü tarifleyen bir kavramdır. Bir sistemin genel yapısı içerisinde birbirine bağlı parçalar arasındaki iliĢkilerin bir takımını ifade eder. Eğer mekânsal iliĢkiler, iki mekân arasında herhangi bir bağlantı (komĢuluk-geçirgenlik) olduğunda var olan olarak tanımlanırsa, düzenleyim, iki mekân arasındaki iliĢkilerin, bu mekânlardan herhangi birisini ya da her ikisini
6
birlikte diğer bir mekân ile nasıl iliĢkilendirdiğine bağlı olarak değiĢtiğinde ortaya çıkar (Hillier, 1996).
Basit bir grafiksel örnek ile açıklanacak olursa;
ġekil 2. 1: Mekânsal düzenleyim örneği (Hillier, 1996)
ġekil 2.1a, aralarında bir kapı sayesinde geçirgenlik iliĢkisi kurulmuĢ a ve b olarak iki alt mekâna bölünmüĢ bir ana mekânı gösterir. Mekân a‟nın b‟ye aynı Ģekilde b‟nin a‟ya olan iliĢkisinin „simetrik‟ olduğu açıkça görülür. Eğer a, b‟nin komĢusu ise b de a’nın komĢusu olmalıdır. Bu „simetri‟, açıkça a ve b‟nin iliĢkisinin nesnel bir özelliğidir.
ġekil 2.1b ve 2.1c üçüncü bir mekânın (c), ġekil 2.1a‟ya farklı Ģekillerde iliĢkilendirilmesiyle oluĢmuĢtur. Fakat ġekil 2.1b‟de a ve b mekânları, c ile doğrudan iliĢkili, ġekil 2.1c‟de ise sadece a mekânı, c ile doğrudan iliĢkilidir. Bunun anlamı ġekil 2.1c‟de c‟den b‟ye geçebilmek için a‟dan zorunlu olarak geçmek gerektiğidir. Oysa, ġekil 2.1b‟de, c‟den her iki mekâna da doğrudan ulaĢabilir. Bu yüzden ġekil 2.1c‟de, a ve b, c‟ye göre farklıdır ve c‟den b‟ye gidebilmek için a‟dan geçmek gerekmektedir. Fakat c‟den a‟ya gidebilmek için b‟den geçmeye gerek duyulmamaktadır. Bu durumda, c‟ye göre olan iliĢki asimetriktir. BaĢka bir deyiĢle, a ve b mekânları arasındaki iliĢki her birinin üçüncü bir mekâna olan iliĢkisiyle tekrar tanımlanmıĢtır. Bu bir düzenleyimsel farklılıktır.
Düzenleyim, her bir mekânın diğerleri ile olan iliĢkilerinin aracılığıyla belirlendiği, bağımlılar arası iliĢkilerin bir takımıdır. Düzenleyimsel farklılıklar, ġekil 2.1b ve ġekil 2.1c‟ye dayanarak elde edilen ġekil 2.1d ve 2.1e‟de olduğu gibi, Hillier ve
7
arkadaĢları tarafından ortaya konan eriĢim iliĢkileri kullanılarak da ortaya konulabilir. ġekil 2.1d ile kıyaslandığında ġekil 2.1e‟deki, b ve c mekânları birbirine göre derinlik kazanmıĢtır. Bu yüzden iliĢkileri dolaylıdır ve sadece a‟nın sayesinde var olur. ġekil 2.1d‟de mekânların iliĢkileri özdeĢtir. ġekil 2.1e‟de ise b ve c mekânı özdeĢ, a mekânı farklıdır.
Mekânsal dizim yöntemi, mekânsal düzenleyimlerin özelliklerini sayısallaĢtırma sürecinde onların biçim, ölçek, doku gibi iç özelliklerinin yerine onların birbirleri ile olan bağlantıları, bütün içindeki konumları, düzenleyim içindeki diğer mekânlarla olan topolojik iliĢkileri gibi dıĢ özelliklerine odaklanır. Mekân her zaman güçlü iliĢkisel bir sistemdir, elemanlar arasındaki iliĢkiler sistemin kurgusu ve iĢleyiĢi anlamında bireysel mekânlardan daha önemlidir (Major ve diğ. 1997).
Mekânsal biçimleniĢin, fiziksel bileĢenlerinin kendi aralarındaki iliĢkileri ile sınırlı kalmayıp sosyal, ekonomik ve kavramsal olanla fiziksel olanın iliĢkisini kurarak bina ölçeğinden kent ölçeğine kadar ifadesi, sayısallaĢtırılması ve yorumlanması için Hillier ve arkadaĢları tarafından bir dizi teknik ve bilgisayar yazılımı geliĢtirilmiĢtir. Nesnel olarak mekânı okumaya yarayan mekânsal dizim analizi, sunduğu objektif analiz araçları ile bilimsel ve sosyal yapıya özgü sonuçlar ortaya koymaktadır. Mekânın soyut karakterlerini analitik olarak analiz ve ifade etmeye olanak sağlayan ilk sayısal tekniktir.
2.2 Mekânsal Dizim Analizinin Amacı
Mekânsal dizim, mekânsal örgütlenmeyi biçimleyen süreçleri ve altta yatan sosyal anlamları kavramayı amaçlar. Nesnel olarak mekânı okumaya yarayan mekânsal dizim analizi, mekân örgütlenmesi ve sosyal yapı arasında doğrudan iliĢki olduğu çıkıĢ noktası ile mekân örgütlenmesinde hareket ve görüĢ alanlarına bağlı olarak insanların mekânı algılama ve kullanma biçimlerini ortaya koymaya çalıĢmaktadır. Aynı zamanda içindeki harekete bağlı olarak fiziksel mekânın insanları bir araya getirme potansiyelini araĢtırmaktadır.
BaĢta mimarlara tasarımlarının olası etkilerini göstermek amacıyla geliĢtirilen mekânsal dizim analizi, tek binadan yerleĢim ölçeğine varan geniĢ bir yelpazede kullanıma olanak tanıması ve bilgisayar yazılımlarının geliĢtirilmesiyle hızlı bir ilerleme göstererek, çok geniĢ çaplı araĢtırmalarda ve tasarım uygulamalarında
8
kullanılmaktadır. Mekânların geliĢtirilen teknikler ve yazılımlar aracılığıyla analiz edilmesi sonucunda, elde edilen verilerle kentsel ve mimari mekânların karakterleri ortaya konularak yorumlanmaktadır.
2.3 Mekânsal Dizim Analizinin Uygulama Alanları
Son dönemlerde mekânsal dizim analizi, mimarlık, kentsel tasarım, planlama, iç mimarlık, peyzaj mimarlığı, arkeoloji, kent ve insan coğrafyası, ulaĢım, biliĢim ve enformasyon teknolojisi gibi birçok çalıĢma alanında kullanılmaktadır. Mekânsal dizim bina ve yerleĢim ölçeğinde, mekânın sosyal, kültürel ve organizasyonuna dair mevcut durumunun irdelenmesine, yeni tasarım kararlarının test edilmesine ve değerlendirilmesine olanak sağlayarak yol gösterici olmaktadır.
Mekânsal dizim analizinin uygulama alanları Ģu Ģekilde sıralanabilir;
Kent ve yapı ölçeğinde inĢa edilmiĢ çevrenin mekânsal biçimlenme özelliklerinin tanımlanması,
Kentsel geliĢimin incelenmesi ve tasarımlarda, özellikle yaya bağlantıları ve kamusal açık alanların tasarımında yeni önerilerin yaya ve taĢıt hareketleri üzerindeki olası etkilerinin sınanması,
Kentsel açık alanlarda hareket ve görüĢ alanlarını çakıĢtırarak insanların bir araya gelme potansiyelinin ortaya konulması,
Genel yaya hareketinin incelenmesine bağlı olarak yol bulma, mekânın algılanabilirliği ve ortak kullanım alanlarına ulaĢılabilirliğinin ortaya konulması,
Bir mekânın içinde insanların yollarını kaybetme korkusu olmadan hareket etmesinin ne kadar kolay ya da zor olduğu sayısal olarak ifade edilerek, Müze ve hastane gibi yol bulmanın önemli olduğu karmaĢık fonksiyonlu binalarda hareketin organizasyonu, planlama ve tasarımların uygulanmadan önce sınanması,
Yaya hareketi ve kentsel doku iliĢkisini anlama ve buna bağlı olarak yeni tasarım alternatiflerini karĢılaĢtırma ve değerlendirme, herhangi bir yapı ve
9
aktivite için yapım öncesi yer seçiminde ve eklenecek yapının hareketin organizasyonu bağlamında kente etkisinin kestirimi,
Suç- mekân iliĢkisinin kent bağlamında ortaya konulması, kentsel alanlarda yaya ve taĢıt hareketi dokularının arazi kullanımının ve suçun mekânsal dağılımının kentin yapısı ve mekânsal özellikleri ile ilgisinin irdelenmesi, Bir mekânın ya da bir yerin içe dönüklük - dıĢa açıklık açısından irdelenmesi ve sosyal anlamda mekâna iliĢkin mahremiyet, kontrol ya da sosyal yapılanmayı kavrama.
2.4 Mekânsal Dizim Kavramları
Kent ve bina ölçeğinde inĢa edilmiĢ çevrenin mekânsal biçimlenme özelliklerinin tanımlanması ve analiz edilmesi için geliĢtirilmiĢ mekânsal dizim analizi sayesinde açığa çıkartılan sonuçlarla mekânın sosyal içeriği ve yapısı hakkında bilgi edinmek mümkün olacaktır.
Mekânsal dizimde temsil, analiz, genotip ve teori olmak üzere dört temel düĢünme evresi vardır. Temsil, mekânın bileĢenlerinin, analiz ise sistemi oluĢturan bileĢenlerin arasında var olan düzenleyimsel iliĢkilerin tanımlanma evresidir. Mekânsal sistem bileĢenlere bağlı olarak bir grafiğe dönüĢtürülerek, bu bileĢenler arasındaki iliĢkiler analiz edilir. Genotip evresinde, farklı kültürlerin bina ve kent ölçeğinde mekânsal modellerinde var olan yaygın modeller ortaya konulurken, teori evresinde farklı kültürel genotipler arasındaki genel eğilimleri ortaya konulmaktadır (Dursun, 2001) Mekânsal dizim analizinde; mekânlar, yaya trafiğini ve/veya görsel alanı kesen duvarlar, çitler ve diğer engellerin arasında kalan boĢluklar (caddeler, meydanlar, odalar, alanlar, vb.) olarak tanımlanır. Mekânsal dizim analizindeki bazı temel terimlerin matematiksel olmayan basit tanımları Ģu Ģekildedir (Klarqvist, 1993). DıĢbükey Mekân, mekân içindeki bir noktadan mekân içindeki herhangi bir noktaya, mekânın sınırına çıkmaksızın düz çizgiler çizilebildiğinde var olduğu düĢünülebilir (ġekil 2.2a). Çokgenin içindeki bütün noktalar çokgenin içindeki diğer noktalardan görünürdür. Ġçbükey mekân için ise çokgenin içindeki bir noktadan diğer noktaların her zaman görünür olduğunu söylemek mümkün olmayabilir (ġekil 2.2b).
10
(a) (b)
ġekil 2. 2: DıĢbükey ve içbükey mekân tanımları (a) dıĢbükey mekân ve (b) içbükey mekân, (Hillier ve Hanson, 1984)
Eksensel Hat (görüĢ hattı), yürüyerek takip edilebilecek düz bir hattır (ġekil 2.3a). Görünür Alan/ Ġzovist, bir noktadan görülebilen toplam alandır (ġekil 2.3c).
(a) (b) (c)
ġekil 2. 3: Bir düzenleniĢin mekânsal yapısını temsil eden sözdizimsel haritalar, (a) eksensel hat, (b) dıĢbükey mekân ve (c) dıĢbükey izovist (Hanson, 1994) Bir düzenleniĢin mekânsal yapısı; dıĢbükey harita, eksensel harita ve görünür alan haritası olmak üzere üç tip sözdizimsel harita ile temsil edilir.
DıĢbükey Harita, bir katmanı tamamıyla kapatacak en az sayıdaki dıĢbükey mekânları ve arasındaki bağlantıları tanımlar. ġekil 2.4‟de farklı iki „L‟ biçimi için oluĢturulmuĢ dıĢbükey mekân haritaları yer almaktadır. Ara yüz haritası, dıĢ mekândaki dıĢbükey mekânlardan bitiĢik bina giriĢlerine olan geçirimli iliĢkileri gösteren bir dıĢbükey haritanın özel bir türüdür.
ġekil 2. 4: Farklı iki L biçimi için oluĢturulmuĢ dıĢbükey harita örnekleri Eksensel Harita, bir katmanın bütün dıĢbükey mekânlarını kaplayacak en az sayıdaki eksensel hatları ve onların bağlantılarını tanımlar (ġekil 2.5a).
11
Görünür Alan Haritası, dıĢbükey mekânlardan veya eksensel hatlardan görülebilen alanları tanımlar (ġekil 2.5b).
(a) (b)
ġekil 2. 5: Eksensel harita ve görünür alan haritası gösterimi, (a) eksensel harita ve (b) görünür alan haritası (Hanson, 1994)
Bu üç harita tipi analizin amacına göre grafiklere dönüĢtürülebilir.
Grafik; bir düzenleniĢin bütün eksensel hatlarının veya bütün dıĢbükey mekânların arasındaki geçirgenlik iliĢkilerini temsil eder.
Dizimsel AĢama; doğrudan bağlantı olarak tanımlanır. Bir mekân ile onun hemen yakınındaki komĢuları veya üst üste gelen görünür alanlar arasındaki iliĢkiyi tanımlar.
Derinlik, grafik üzerinde bir mekândan diğerine geçerken gerekli olacak en az sayıdaki sentaktik (sözdizimsel) aĢamalar olarak tanımlanır.
EriĢim Grafiği, mekânsal modellerdeki farklılıkları ifade edebilmek için geliĢtirilmiĢtir. Belirli bir mekânın baĢlangıç noktasına konumlanmasıyla yeniden yapılanan bir grafiktir. Grafikte içinde bulunulduğu düĢünülen mekân baĢlangıç-kök mekânı kabul edilerek, mekânların daireler, aralarındaki iliĢkilerin de onları bağlayan doğrular olarak temsil edilmesi ve baĢlangıç mekânından olan derinliklerine göre bu mekânın üzerine yerleĢtirilmesiyle biçimlendirilmektedir ( ġekil 2.6).
12
EriĢim grafiğinde, bütün mekânlar kök mekândan bir sentaktik aĢama kadar uzaklıkta ise 1. düzeydekiler, iki sentaktik aĢama kadar uzaklıktaysalar 2. düzeydekiler vb. Ģekilde isimlendirilirler. Doğrusal bir yapı oluĢturan grafiklerde derinlik daha çok, dallanmıĢ bir grafikte daha azdır.
ġekil 2. 7: Farklı eksensel haritaların eriĢim grafiği ile temsili (Hillier&Hanson,1984) Çalı tipi eriĢim grafiği, verilen kök mekâna bağlanan daha çok bütünleĢmiĢ elemanların düzeninden oluĢur. Kök mekâna yakın, daha çok halkalara sahiptir ve sistem sığ olarak tanımlanır (ġekil 2.8a).
Ağaç tipi grafikler, bağlantı sayısı mekân sayısından bir eksik olan grafiklerdir. Mekânlar, kök mekândan sıralı Ģekilde daha çok ayrıĢarak ağaç tipi ya da derin eriĢim grafiğini meydana getirirler. Böyle bir sistemde ana derinlik yüksektir ve sistem derin olarak isimlendirilir. Derin olan mekâna eriĢim zordur (ġekil 2.8b).
(a) (b)
ġekil 2. 8: EriĢim grafiği gösterimi, (a) çalı tipi eriĢim grafiği ve (b) ağaç tipi eriĢim grafiği (Hillier ve Hanson, 1984)
EriĢim grafikleri, simetrik/asimetrik, dağılımlı/dağılımsız gibi çeĢitli parametrelere göre de sınıflandırılmaktadırlar.
Simetrik eriĢim grafikleri; bir eriĢim grafiği simetrik ise dıĢarıdaki bir noktadan sistemin birçok mekânına eĢit kolaylıkta eriĢildiği anlamına gelir.
Asimetrik eriĢim grafikleri; sistemin çeĢitli noktalarına ardıĢık biçimde eriĢim söz konusudur.
13
Dağılımlı eriĢim grafikleri, bir mekândan diğerine tek bir yol yerine alternatif yolların olduğu durum döngüsel bir durumdur ve kullanıcıya seçme hakkı verir. Bu grafikler Hillier tarafından dağılımlı eriĢim grafikleri olarak tanımlanmıĢtır (Hillier ve Hanson, 1984).
Dağılımsız eriĢim grafikleri, bu grafiklerde hiçbir ring eriĢimi mevcut değildir. Dağılım değerleri 0‟dır.
EriĢim grafiği içinde bir mekândan diğerine doğrudan geçme söz konusu ise o mekân derinliği „1‟, eğer bir ara mekândan geçilmesi gerekiyorsa mekân derinliği „2‟ dir.
ġekil 2. 9: Simetrik/asimetrik ve dağılımlı/dağılımsız eriĢim grafiği gösterimleri (Hillier ve Hanson, 1984)
Hesaplanabilen dört dizimsel ölçüm vardır. Bu ölçümler; bina ve kentsel düzenlemelerin sayısal temsillerinde kullanılmaktadır (Klarqvist, 1993).
Bağlanma, bir mekâna doğrudan bağlanan komĢularının sayısıdır. Bu, statik lokal bir ölçümdür.
BütünleĢme, statik global bir ölçümdür. Sistemde bir mekânın diğer bütün mekânlara olan ortalama derinliğini tanımlar. Bir sistemin mekânları, en çok bütünleĢik olandan en çok ayrıĢık olana kadar sıralanabilir. Çekirdek, bir sistemin en çok bütünleĢen
14
mekânlarının takımıdır. Örneğin; % 10‟luk derecede en çok bütünleĢmiĢ mekânlar genellikle bütünleĢmiĢ çekirdek olarak tanımlanır.
Kontrol Değeri, dinamik lokal bir ölçümdür. Kontrol değeri bir hattın komĢularına ve komĢularından diğerlerine olan eriĢmeyi kontrol etme derecesini göstermektedir (Hillier vd., 1987).
Global Seçenek, bir mekân boyunca oluĢan akıĢın dinamik global bir ölçümüdür. Bir mekân en kısa ulaĢım yollarına sahip, bir sistemin bütün mekânları ile bağlantılı olduğunda ve kendi içinden geçiĢ sağladığında güçlü bir seçenek değeri vardır. Bu birinci sıralı dört ölçümle iliĢki kurarak ikinci sıralı ölçümleri geliĢtirmek mümkündür. Örneğin;
AnlaĢılabilirlik, bağlanma ve bütünleĢmenin arasındaki bağıntıdır. Bir mekânın düzenleyimden ne kadar derinlikte olduğunu tanımlar.
KarĢılaĢma oranı, kullanım yoğunluğunu iĢaret eden bir ölçüdür.
Mekânsal ölçümler, sosyo-mekânsal hipotezleri test etmek veya mekânsal düzenleniĢlerin sosyal etkilerini tahmin edici modelleri geliĢtirmek için sosyal göstergelerle iliĢkilendirilebilir. Bu göstergeler suç oranı, trafik akıĢı, memnuniyet v.b. olabilir. Sosyo-mekânsal faktörler arasındaki iliĢki doğrusal bağıntı gibi veriler kullanılarak hesaplanabilir ( Klarqvist, 1993).
2.5 Mekânsal Dizim Analiz Parametreleri
Mekân sayısı; düzenlenmiĢ eriĢim grafiğindeki baĢlangıç/kök mekân hariç tüm sistemi oluĢturan hücrelerin toplamı mekân sayısını verir (ġekil 2.10).
ġekil 2. 10: Bir mekânsal örgütlenmenin dıĢ mekâna göre oluĢturulmuĢ eriĢim grafiği (Hillier, 1994)
Terminal mekân; eriĢim grafiğinde bazı noktalarla grafiğin dallanması son bulur. Bu noktalar sistemde en son ulaĢılan ve baĢka bir mekâna geçiĢe olanak tanımayan mekânlardır. EriĢim grafiğindeki bu noktaların toplam sayısı terminal mekân
15
sayısıdır. Bu mekânların nokta değeri „1‟ dir. ġekil 2.10‟da toplam terminal mekân sayısı 6‟dır.
GeçiĢ mekân sayısı; eriĢim grafiğinde baĢlangıç/kök mekândan terminal mekânlara ilerlerken içinden geçilen mekânlardır. GeçiĢ mekânları mimari planda iki veya daha fazla giriĢi bulunan içinden geçilebilen mekânları simgeler. GeçiĢ noktalarının toplam sayısı geçiĢ mekân sayısını verir. Bu mekânların nokta değeri „2‟ veya daha fazladır.
En derin mekân derinliği; eriĢim grafiğinde baĢlangıç/kök mekândan en uzakta yer alan mekânın derinliğidir. Bu derinlik, mimari planda kapılardan oluĢmuĢ geçiĢlerle iliĢkilidir.
Tüm mekânların ortalama derinliği; eriĢim grafiğindeki bütün mekânların kök mekâna göre derinliğinin toplanıp, toplam mekân sayısına bölünmesi ile elde edilir. Ortalama derinlik „MD‟ ile ifade edilir. Ortalama derinlik Ģu Ģekilde formüle edilmiĢtir,
Ortalama Derinlik (MD)= L/(k-1) (2.1) Formülde;
L: tüm mekânların derinlikleri toplamı k: toplam mekân sayısı
Rölatif ortalama derinlik/ rölatif asimetri (RA); eriĢim grafiklerinde derinliğe bağlı olarak ortaya konan değiĢkenlik bütünleĢme adı verilen matematiksel bir biçim içinde tanımlanabilir. Bir mekânın bütünleĢme değeri grafik içindeki tüm diğer mekânlardan o mekânın rölatif derinliğidir (Hillier ve diğ., 1987). Rölatif ortalama derinlik Ģu Ģekilde formüle edilmiĢtir;
Rölatif Asimetri (RA) = 2( MD -1) / (k-2) (2.2) Formülde;
MD: bütünleĢme değeri bulunacak mekândan tüm mekânların ortalama derinliği k: toplam mekân sayısı
BütünleĢme değeri bulunacak mekândan tüm mekânların ortalama derinliğini hesaplamak için sistem içindeki her mekânın, kök mekâna kaç mekân uzakta olduğuna göre derinliği belirlenir. Bu değerler toplanarak grafikteki mekân sayısından 1 eksiğine bölünür.
16
Rölatif ortalama derinlik her zaman 0 ile 1 arasında bir değer alacaktır. 0 ile 1 arasındaki yüksek değer düzenleyimin bütünleĢmeye eğilimli olduğunu, düĢük değer ise düzenleyimin ayrıĢmaya eğilimli olduğunu belirtir. Böylece eğer değer düĢükse, planın simetri kalitesine sahip olduğu ve boĢlukların sırasıyla geçirgenlik kontrolüne daha eĢit olduğuna, eğer değer yüksekse, geçirgenliğin asimetrik olduğuna iĢaret eder. Yani elde edilen değerin yüksek olması mekânın diğer mekânlar ile olan daha az iliĢkisini, düĢük değer ise mekânın iliĢkisinin çok olduğunu betimler (Hiller ve Hanson, 1984).
Gerçek rölatif asimetri (RRA); farklı boyutların simetri sistemlerini kıyaslayabilmek için kullanılır. RRA, simetri/ asimetri ölçümü için daha duyarlı bir ölçümdür. 0 ile 1 arasında değiĢkenlik gösterir. Gerçek Rölatif Asimetri Ģu Ģekilde formüle edilmiĢtir; Gerçek Rölatif Asimetri (RRA) = RA / k) (2.3) Mekân sayısına karĢılık gelen D değeri, bulunur ve her bir mekânın RA değerinin bu değere bölünmesi ile elde edilir.
Farklı boyutlardaki kompozisyonlar karĢılaĢtırılmak istendiğinde her zaman Rölatif Asimetri (RA) yerine, Gerçek Rölatif Asimetri (RRA) kullanılmalıdır. Ancak Gerçek Rölatif Asimetri sadece 0 ile 1 arasında değil, 1 „den büyük de çıkabilir. Ama sonuç olarak değerin 0‟a yakın olması mekânın bütünleĢik, 1‟e yakın olması ayrık olduğunu ifade eder (Hillier ve Hanson, 1984).
Temel farklılık faktörü; mekânların ya da iĢlevlerin arasındaki farklılık derecesinin ortaya konulması için geliĢtirilmiĢ bir ölçümdür. Bu değer 0‟a yaklaĢtıkça mekânlar ve iĢlevler daha fazla farklılaĢma gösterir, eğer bu değer 1‟e yaklaĢma eğilimi gösteriyorsa farklılaĢma yok olur (Hanson, 1998).
Maksimum nokta değeri; eriĢim grafiğinde herhangi bir uca ait maksimum kenar çıkıĢı sayısını ifade etmektedir.
Ortalama nokta değeri; derinlik grafiği üzerindeki tüm noktaların dıĢ mekâna göre derinliklerinin toplanıp mekân sayısına bölünmesi ile elde edilir.
Döngü değeri: Bir mekândan çıkılıp tekrar aynı mekâna dönülmesi döngü olarak tanımlanmaktadır. Bir grafikte kaç adet olduğu döngü değerini verir.
Döngüye en uzak mekân derinliği: Döngüye sahip planlarda eğer döngü dıĢ mekândan geçiyorsa Hillier bu tip grafikleri „dağılımlı‟ olarak adlandırmıĢtır. Bir
17
grafiğin döngüsü yoksa ya da bu dıĢ mekândan geçmiyorsa buna da „dağılımsız grafikler‟ adını vermiĢtir. Döngü dıĢı mekânlar, dıĢ mekândan geçen döngü üzerinde yer almayan noktalardır (Hillier ve Hanson, 1984).
Döngü DıĢı Ortalama Derinlik: DıĢ mekândan geçen döngüden sonraki adımlarda yer alan noktalar döngü dıĢı mekânlardır. Bu mekânların bu döngüye olan uzaklıklarının toplanıp aritmetik ortalamalarının alınması döngü dıĢı ortalama derinliği verir.
Döngüdeki Ortalama Derinlik: Döngüdeki mekânların dıĢ mekâna olan uzaklıklarının toplanıp, bu noktaların sayısına bölünmesi ile bulunan değer o grafiğin dağılımlı mekânlarının ortalama derinliğini verir.
Mekânsal sistemleri soyut grafikler olarak ortaya koyan eriĢim grafikleri, eksensel hat, dıĢbükey mekân ve görünür alan haritaları mekânın birer tanımlaması olarak ifade edilebilirler. Bütün bu tanımlamalar insanların mekânı nasıl kurguladıklarının, bu mekânsal düzenleyim içinde nasıl yaĢadıklarının, ondan nasıl etkilendikleri ve onu nasıl etkilediklerinin bir temsilidir. Bu grafiklerin analiz edilmesi sonucu bütünleĢme gibi birçok sentaktik ölçüm elde edilir. Tariflenen temsil ve analizlerle mimari ve kentsel sistemlere iliĢkin biçimsel özellikler yerine mekânsal düzenleyime, kültürel ve sosyal yapıya iliĢkin sayısal ve görsel bilgilere ulaĢmak mümkün olmaktadır.
2.6 Mekânsal Dizim Analiz Modelleri
1980‟lerin baĢlarında mekânsal dizim kuramının ilk ortaya konulduğu dönemde analizlerin çoğu elle üretilmiĢtir. Ancak çok geçmeden, karmaĢık düzenlemelerin analizinin zorluğunun ve hesaplama gerektirdiğinin ortaya çıkmasıyla birlikte, mekânsal dizim araĢtırmalarında, hesaplamalar ve özellikle bilgisayar kullanımının mekânsal düzenleyim hakkındaki kurama nasıl katkı sağladığı üzerinde durulmuĢtur. Bilgisayar teknolojisinin geliĢimi; araĢtırma konularının, deneysel uygulamaların ve sonuçların da değiĢmesine ve geliĢim göstermesine yol açmıĢtır. Bu alanda kuram ve yöntem birbirine karĢılıklı etkide bulunarak bir geliĢim göstermiĢ dolayısıyla bir geri besleme süreci yaĢanmıĢtır.
Major, Penn, ve Hillier‟in (1997) belirttiği gibi, çalıĢmalarında mekânsal dizim yöntemini kullanan yüksek lisans ve doktora araĢtırmacıları topluluğunun sayısı giderek artıĢ göstermektedir. AraĢtırma sınırlarını geniĢletmek ve bazen de tamamen
