Mekânsal Dizim Kavramları

Kent ve bina ölçeğinde inĢa edilmiĢ çevrenin mekânsal biçimlenme özelliklerinin tanımlanması ve analiz edilmesi için geliĢtirilmiĢ mekânsal dizim analizi sayesinde açığa çıkartılan sonuçlarla mekânın sosyal içeriği ve yapısı hakkında bilgi edinmek mümkün olacaktır.

Mekânsal dizimde temsil, analiz, genotip ve teori olmak üzere dört temel düĢünme evresi vardır. Temsil, mekânın bileĢenlerinin, analiz ise sistemi oluĢturan bileĢenlerin arasında var olan düzenleyimsel iliĢkilerin tanımlanma evresidir. Mekânsal sistem bileĢenlere bağlı olarak bir grafiğe dönüĢtürülerek, bu bileĢenler arasındaki iliĢkiler analiz edilir. Genotip evresinde, farklı kültürlerin bina ve kent ölçeğinde mekânsal modellerinde var olan yaygın modeller ortaya konulurken, teori evresinde farklı kültürel genotipler arasındaki genel eğilimleri ortaya konulmaktadır (Dursun, 2001) Mekânsal dizim analizinde; mekânlar, yaya trafiğini ve/veya görsel alanı kesen duvarlar, çitler ve diğer engellerin arasında kalan boĢluklar (caddeler, meydanlar, odalar, alanlar, vb.) olarak tanımlanır. Mekânsal dizim analizindeki bazı temel terimlerin matematiksel olmayan basit tanımları Ģu Ģekildedir (Klarqvist, 1993). DıĢbükey Mekân, mekân içindeki bir noktadan mekân içindeki herhangi bir noktaya, mekânın sınırına çıkmaksızın düz çizgiler çizilebildiğinde var olduğu düĢünülebilir (ġekil 2.2a). Çokgenin içindeki bütün noktalar çokgenin içindeki diğer noktalardan görünürdür. Ġçbükey mekân için ise çokgenin içindeki bir noktadan diğer noktaların her zaman görünür olduğunu söylemek mümkün olmayabilir (ġekil 2.2b).

10

(a) (b)

ġekil 2. 2: DıĢbükey ve içbükey mekân tanımları (a) dıĢbükey mekân ve (b) içbükey mekân, (Hillier ve Hanson, 1984)

Eksensel Hat (görüĢ hattı), yürüyerek takip edilebilecek düz bir hattır (ġekil 2.3a). Görünür Alan/ Ġzovist, bir noktadan görülebilen toplam alandır (ġekil 2.3c).

(a) (b) (c)

ġekil 2. 3: Bir düzenleniĢin mekânsal yapısını temsil eden sözdizimsel haritalar, (a) eksensel hat, (b) dıĢbükey mekân ve (c) dıĢbükey izovist (Hanson, 1994) Bir düzenleniĢin mekânsal yapısı; dıĢbükey harita, eksensel harita ve görünür alan haritası olmak üzere üç tip sözdizimsel harita ile temsil edilir.

DıĢbükey Harita, bir katmanı tamamıyla kapatacak en az sayıdaki dıĢbükey mekânları ve arasındaki bağlantıları tanımlar. ġekil 2.4‟de farklı iki „L‟ biçimi için oluĢturulmuĢ dıĢbükey mekân haritaları yer almaktadır. Ara yüz haritası, dıĢ mekândaki dıĢbükey mekânlardan bitiĢik bina giriĢlerine olan geçirimli iliĢkileri gösteren bir dıĢbükey haritanın özel bir türüdür.

ġekil 2. 4: Farklı iki L biçimi için oluĢturulmuĢ dıĢbükey harita örnekleri Eksensel Harita, bir katmanın bütün dıĢbükey mekânlarını kaplayacak en az sayıdaki eksensel hatları ve onların bağlantılarını tanımlar (ġekil 2.5a).

11

Görünür Alan Haritası, dıĢbükey mekânlardan veya eksensel hatlardan görülebilen alanları tanımlar (ġekil 2.5b).

(a) (b)

ġekil 2. 5: Eksensel harita ve görünür alan haritası gösterimi, (a) eksensel harita ve (b) görünür alan haritası (Hanson, 1994)

Bu üç harita tipi analizin amacına göre grafiklere dönüĢtürülebilir.

Grafik; bir düzenleniĢin bütün eksensel hatlarının veya bütün dıĢbükey mekânların arasındaki geçirgenlik iliĢkilerini temsil eder.

Dizimsel AĢama; doğrudan bağlantı olarak tanımlanır. Bir mekân ile onun hemen yakınındaki komĢuları veya üst üste gelen görünür alanlar arasındaki iliĢkiyi tanımlar.

Derinlik, grafik üzerinde bir mekândan diğerine geçerken gerekli olacak en az sayıdaki sentaktik (sözdizimsel) aĢamalar olarak tanımlanır.

EriĢim Grafiği, mekânsal modellerdeki farklılıkları ifade edebilmek için geliĢtirilmiĢtir. Belirli bir mekânın baĢlangıç noktasına konumlanmasıyla yeniden yapılanan bir grafiktir. Grafikte içinde bulunulduğu düĢünülen mekân baĢlangıç-kök mekânı kabul edilerek, mekânların daireler, aralarındaki iliĢkilerin de onları bağlayan doğrular olarak temsil edilmesi ve baĢlangıç mekânından olan derinliklerine göre bu mekânın üzerine yerleĢtirilmesiyle biçimlendirilmektedir ( ġekil 2.6).

12

EriĢim grafiğinde, bütün mekânlar kök mekândan bir sentaktik aĢama kadar uzaklıkta ise 1. düzeydekiler, iki sentaktik aĢama kadar uzaklıktaysalar 2. düzeydekiler vb. Ģekilde isimlendirilirler. Doğrusal bir yapı oluĢturan grafiklerde derinlik daha çok, dallanmıĢ bir grafikte daha azdır.

ġekil 2. 7: Farklı eksensel haritaların eriĢim grafiği ile temsili (Hillier&Hanson,1984) Çalı tipi eriĢim grafiği, verilen kök mekâna bağlanan daha çok bütünleĢmiĢ elemanların düzeninden oluĢur. Kök mekâna yakın, daha çok halkalara sahiptir ve sistem sığ olarak tanımlanır (ġekil 2.8a).

Ağaç tipi grafikler, bağlantı sayısı mekân sayısından bir eksik olan grafiklerdir. Mekânlar, kök mekândan sıralı Ģekilde daha çok ayrıĢarak ağaç tipi ya da derin eriĢim grafiğini meydana getirirler. Böyle bir sistemde ana derinlik yüksektir ve sistem derin olarak isimlendirilir. Derin olan mekâna eriĢim zordur (ġekil 2.8b).

(a) (b)

ġekil 2. 8: EriĢim grafiği gösterimi, (a) çalı tipi eriĢim grafiği ve (b) ağaç tipi eriĢim grafiği (Hillier ve Hanson, 1984)

EriĢim grafikleri, simetrik/asimetrik, dağılımlı/dağılımsız gibi çeĢitli parametrelere göre de sınıflandırılmaktadırlar.

Simetrik eriĢim grafikleri; bir eriĢim grafiği simetrik ise dıĢarıdaki bir noktadan sistemin birçok mekânına eĢit kolaylıkta eriĢildiği anlamına gelir.

Asimetrik eriĢim grafikleri; sistemin çeĢitli noktalarına ardıĢık biçimde eriĢim söz konusudur.

13

Dağılımlı eriĢim grafikleri, bir mekândan diğerine tek bir yol yerine alternatif yolların olduğu durum döngüsel bir durumdur ve kullanıcıya seçme hakkı verir. Bu grafikler Hillier tarafından dağılımlı eriĢim grafikleri olarak tanımlanmıĢtır (Hillier ve Hanson, 1984).

Dağılımsız eriĢim grafikleri, bu grafiklerde hiçbir ring eriĢimi mevcut değildir. Dağılım değerleri 0‟dır.

EriĢim grafiği içinde bir mekândan diğerine doğrudan geçme söz konusu ise o mekân derinliği „1‟, eğer bir ara mekândan geçilmesi gerekiyorsa mekân derinliği „2‟ dir.

ġekil 2. 9: Simetrik/asimetrik ve dağılımlı/dağılımsız eriĢim grafiği gösterimleri (Hillier ve Hanson, 1984)

Hesaplanabilen dört dizimsel ölçüm vardır. Bu ölçümler; bina ve kentsel düzenlemelerin sayısal temsillerinde kullanılmaktadır (Klarqvist, 1993).

Bağlanma, bir mekâna doğrudan bağlanan komĢularının sayısıdır. Bu, statik lokal bir ölçümdür.

BütünleĢme, statik global bir ölçümdür. Sistemde bir mekânın diğer bütün mekânlara olan ortalama derinliğini tanımlar. Bir sistemin mekânları, en çok bütünleĢik olandan en çok ayrıĢık olana kadar sıralanabilir. Çekirdek, bir sistemin en çok bütünleĢen

14

mekânlarının takımıdır. Örneğin; % 10‟luk derecede en çok bütünleĢmiĢ mekânlar genellikle bütünleĢmiĢ çekirdek olarak tanımlanır.

Kontrol Değeri, dinamik lokal bir ölçümdür. Kontrol değeri bir hattın komĢularına ve komĢularından diğerlerine olan eriĢmeyi kontrol etme derecesini göstermektedir (Hillier vd., 1987).

Global Seçenek, bir mekân boyunca oluĢan akıĢın dinamik global bir ölçümüdür. Bir mekân en kısa ulaĢım yollarına sahip, bir sistemin bütün mekânları ile bağlantılı olduğunda ve kendi içinden geçiĢ sağladığında güçlü bir seçenek değeri vardır. Bu birinci sıralı dört ölçümle iliĢki kurarak ikinci sıralı ölçümleri geliĢtirmek mümkündür. Örneğin;

AnlaĢılabilirlik, bağlanma ve bütünleĢmenin arasındaki bağıntıdır. Bir mekânın düzenleyimden ne kadar derinlikte olduğunu tanımlar.

KarĢılaĢma oranı, kullanım yoğunluğunu iĢaret eden bir ölçüdür.

Mekânsal ölçümler, sosyo-mekânsal hipotezleri test etmek veya mekânsal düzenleniĢlerin sosyal etkilerini tahmin edici modelleri geliĢtirmek için sosyal göstergelerle iliĢkilendirilebilir. Bu göstergeler suç oranı, trafik akıĢı, memnuniyet v.b. olabilir. Sosyo-mekânsal faktörler arasındaki iliĢki doğrusal bağıntı gibi veriler kullanılarak hesaplanabilir ( Klarqvist, 1993).