Batı bilim anlayışında gerçeklik meselesi

Giriş

B

anlayışında gerçeklik kavramının yerini inceli-yoruz. Bu incelememiz fizik bilimlerle sınırlı tu-tulmuştur. Batı’da özellikle son dört yüzyıl içinde gelişen bilim anlayışı ve genel olarak bunu geriden izleyen bilim felsefesi yakından incelendiğinde dikkat çekici bazı özellikler tesbit etmek mümkündür.

Geçtiğimiz yüzyılın başından bu güne kadar geliştirilmiş olan bilim fel-sefelerinde bilimsel teori ve hipotezlerin olaylarla sağlanabilirliği, yanlışla-nabilirliği, sınayanlışla-nabilirliği, ve teorilerin tarihsel gelişimi, rekabeti ve izafili-ği gibi konular ele alınmıştır. Ancak bunlardan hemen hiçbirinde bilimsel teorilerin dayandığı temel kavramlar ve bunların teori içinde meydana ge-tirdiği kavramsal yapılar tafsilatlı bir şekilde ele alınmamıştır. Böyle bir kavramsal analizin eksikliği yüzünden bilimle lisan ve gerçeklik arasında-ki alaka daima karanlıkta kalmıştır. Hatta diyebiliriz arasında-ki modern felsefede ‘bilim ve gerçeklik’ konusunda hemen hemen hiçbirşey söylenmemiştir. Aslında bir açıdan bu duruma şaşmamak gerekir, çünkü böyle bir soruş-turma ve araştırma öncelikle ciddi bir kavramsal araştırma ve soruşsoruş-turma- soruşturma-yı gerektirmektedir.

İnsanlar kelimeler ve bunların meydana getirdiği bir kavramlar1 örgü-sü, yani bir lisan içinde düşünür. Birbirinden farklı kavramsal yapılar, en genel manada birbirinden farklı lisanlar demektir. Lisanları birbirinden farklı kavram yapılarına sahip insanların olayları algılama şekilleri ve ölçü-leri de farklı olacaktır. Burada esas mesele, olayların doğru bir şekilde an-laşılmasıdır.

Fizik bilimlerle gerçeklik arasındaki alakanın ne olduğu konusuna gir-meden önce bilgi ve gerçeklik arasındaki kavramsal alakaya bakmamız ge-rekiyor. Genel olarak ‘bilgi’ kelimesi lisanda kullanım açısından birbirin-den farklı birkaç alandaki önerme dizileri için kullanılmaktadır: Mantık, matematik, gramer bilgisi; teorik bilgiler, tecrübi bilgiler, tarih bilgisi gi-bi. Dikkat edilirse burada saydığımız bilgi çeşitlerini iki ana sınıfta topla-yabiliriz: Lisanla ilgili bilgiler ve olaylarla ilgili bilgiler. Gerçekliğin anla-şılmasında, bilinmesinde ve ifade edilmesinde her iki bilgi türünün de ay-rı fakat önemli bir yeri vardır.

D‹VAN 2000/1

29

Batı bilim

anlayışında

gerçeklik

meselesi

fiakir KOCABAfi

1 ‘Kavram’ı, bir kelime ve bunun bir lisan içindeki bütün kullanımları diye tarif edebiliriz.

Fizik bilimlerde gaye, tabiatta gerçek olarak meydana gelen değişimleri bir lisan içinde ve belli bir kavram sistemi üzerine kurulan ve ‘teori’ adını verdiğimiz lisan araçları kullanarak incelemek, araştırmak ve teorinin ve içinde bulunduğu lisanın kavramlarıyla ifadelendirmektir. Fizik bilimlerde incelenen olaylar deney, gözlem, ölçme ve hesaplamaya dayanan metotlar-la tesbit edilmeye çalışılır. Fakat, deney, gözlem, ölçme ve hesapmetotlar-lamametotlar-lar da teori çerçevesinde yapılır.

Teorilerin en önemli fonksiyonlarından biri araştırma konularıyla ilgili meseleler üzerinde bilim adamları arasında iletişimi sağlayan bir üst lisan olmalarıdır. Öyle ki, bu lisanın gramerini bilmeyenler çoğu zaman iletişim çevresine alınmazlar.

Bilim adamları teoriyi kullanarak yaptıkları mantıksal çıkarım ve mate-matiksel hesaplarla teori konusuna giren olaylar hakkında öngörülerde (predictions) bulunurlar. Bu öngörülerin, gene teoriye göre yapılan deney, gözlem ve ölçme sonuçlarıyla uyumlu olması bilim adamları tarafından te-orinin geçerli sayılması için yeterlidir.

Bilim adamları aynı zamanda bir teorinin kapsamına giren olayları teori-yi kullanarak yaptıkları hesaplarla açıklamak isterler. Teori konusuna giren olayların açıklamaları neticede teorinin gramer yapısı içinde yer alan temel kabuller ve hipotezlere dayandırılarak yapılır. Hipotezler genel olarak basit veya bileşik kurallar şeklinde ifade edilir. Temel kabuller ise olgular şeklin-de ifaşeklin-de edilir; mesela ışık hızının boşlukta sabit olduğunun kabulü gibi.

Bir teori ne kadar az hipotez ve kabulle, konusu içine giren en çok sa-yıda olayla ilgili öngörü ve açıklama yapabilme imkanı sağlıyorsa bilim adamları tarafından o kadar ‘şık’ bir teori olarak kabul edilir.

Fizik bilimlerin konusu tabiatta meydana gelen değişimler olduğuna gö-re, bu bilimlerle gerçeklik arasında nasıl bir alaka olmalıdır? Bu bilimlerde geliştirilen teorilerde kullandığımız kavramlar ve bunların meydana getir-diği yapı ve daha geniş manada teorinin içinde yer aldığı lisan, gerçekliği anlamamız açısından ne kadar uygundur? Teorileri gerçekliği anlamada kullanılabilecek bir lisan aracı olarak görebilir miyiz? Yoksa teori geliştir-menin amacı sadece, teoriyi kullanan bilim adamlarına bunun kapsamına giren olaylar hakkında öngörüler ve açıklamalar yapabilme imkanı sağla-ması mıdır? Halen geçerli teori anlayışına göre bilim ve gerçeklik arasında ne gibi bir alaka vardır?

Bu sorular aslında bilim felsefesinin en temel sorularıdır, fakat bu günün Batı bilim felsefelerini bilim ve gerçeklik açısından incelediğimizde temel bir özellik olarak şunu tesbit ediyoruz: Batı bilim felsefelerinde bilim ve gerçeklik diye bir mesele görünmemektedir. Hatta denilebilir ki genel ola-rak Batı felsefelerinde gerçeklik kavramı temel bir kavram olaola-rak yer alma-maktadır. Batı bilim anlayışı ve düşüncesinin bazı istisnalar dışında büyük ölçüde eski Yunan düşüncesine dayandığı bilinmektedir. Bilim felsefecisi Bechtel bunu şöyle ifade etmektedir:

DİVAN 2000/1

30

“Milattan önce beşinci ve dördüncü yüzyıllarda yaşamış üç Yu-nanlı felsefeci sonraki dönemde Batı dünyasında bilim ve zihin fel-sefesi hakkındaki düşüncenin gündemini tesbit etmiştir.”2 Bu üç felsefeci Sokrat (Socrates), Eflatun (Plato) ve Aristo (Aristot-le)’dur. Bu çerçevede Sokrat’ın çabaları kavramların açık bir şekilde tarif edilmesi üzerine yoğunlaşmıştı. Ona göre felsefi faaliyetin amacı kavram-larımızın herkes tarafından kabul edilebilir doğru tariflerinin yapılmasıydı. Herhangi bir alanda bilgi kazanmamız da bu alanda kullanılan kavramla-rın tariflerinin geliştirilmesine bağlıydı.3 Sokrat, bir kavramı tarifini orta-ya çıkarma işini o kavramla çeşitli nesneler arasındaki muhtemel alakalar üzerine çeşitli sorular sorarak yapıyordu.

Ancak Sokrat kavramların tarifini yaparken elinde sağduyudan ve yaşa-dığı dönemdeki lisanın kurallarından başka herhangi bir kriter yoktu. Do-layısıyla o, daha çok mücerret (soyut) kavramlarla nesneler arasındaki ala-kalar üzerinde durmuştur. Halbuki lisanda en çok ihtiyaç duyulan çalışma mücerret kavramlar arasındaki –mesela gerçeklikle bilgi ve bilgi ile adalet kavramları arasındaki– alakalardır. Bazı sathi istisnalar dışında böyle bir felsefi çalışmaya ne eski Yunan düşüncesinde ne de Batı düşüncesinde rastlıyoruz. Bunun yapılabilmesi için herşeyden önce güvenilir bir lisanın bir kriter olarak elde bulunması gerekiyor.

Sokrat’ın öğrencisi Eflatun kavramları, kendi başına ‘var olan’ fikirlerle (idea) veya formlarla özdeşleştirerek esas olanın bunlar olduğunu öne sürdü. Onun öğrencisi Aristo ise dikkatini dünyadaki varlıklar üzerinde yoğunlaştırarak bunların form ve maddeden meydana geldiğini söylüyor-du. Dünyadaki olaylar içinde maddenin değişimini ve başka formlar ka-zandığını gaye ve sebeplerle açıklamaya çalışıyordu. Aristo’nun varlık ve tabiat anlayışı onyedinci yüzyıla kadarki bilim anlayışının temelini oluştur-muştur:

“Aristo’nun özellikle varlıklar hakkındaki görüşleri 17nci yüzyıla kadarki bilim anlayışının temeli olacak ve tabiat olaylarını tasvir edip sınıflandırmayı sağlayacak kapsamlı bir yapı sağlamıştır. Ancak bu görüşler tabiattaki dinamik süreçleri anlamaya yarayacak uygun bir yapı vermiyordu. Bilim devriminin esas ilgi odağı, varlıkların aslının ne olduğunu anlamak değil, fiziksel maddedeki hareketle-rin terimleriyle değişimin modellendirilmesi olan dinamik bir tabi-at anlayışının geliştirilmesiydi.”4

Burada Bechtel’in açık olarak ifade etmediği husus, eski Yunan gelene-ğinde tabiatı anlamada sistematik deney, gözlem ve ölçmeye dayanan bir

araştırma metodunun gelişmediği ve bunun müslümanlar tarafından bili- D‹VAN_2000/1

31

2 Bechtel, W. (1988a). Philosophy of Mind: An overview for cognitive science. N.J.: Lawrence Erlbaum Associates, s. 5.

3 Bakınız: Bechtel, 1988a, s. 6. 4 Bechtel, 1988a, s. 9.

me kazandırıldığıdır.5 Deneysel metot dışında esas olarak Aristo’nun tabi-at anlayışı üzerine kurulan modern bilim anlayışının gayesi, gerçekliği araştırmak değil, varlıkların değişim süreçlerini modellendirmektir.

Görüldüğü gibi, eski Yunan felsefi düşünce geleneğinde ‘gerçeklik’ bir temel kavram olarak yer almamaktadır. Bunun yerine en temel kavram ola-rak ‘varlık’ kavramı benimsenmiş, diğer kavramlar da bunun etrafında ya-pılanmıştır. Eski Yunan düşüncesinin müslümanlar tarafından Avrupa’ya taşınmasından sonra Batı’da gelişmeye başlayan felsefi düşüncenin en ön-de gelen temsilcilerinön-den biri şüphesiz Kant olmuştur diyebiliriz. Kant, felsefesini Aristo gibi varlık kavramı etrafında sistemleştirmiştir, öyle ki, en meşhur eseri Critique of Pure Reason (Saf Aklın Tenkidi) isimli kitabında gerçekliği ‘varlık’ kavramına göre tarif etmektedir.6

Kant’ın sistemleştirdiği kavramsal yapıyı bugün hemen hemen bütün Batı bilim ve zihin felsefelerinin temellerinde görmek mümkündür.7 Kant varlıkları algılamamızın, zihnimizde gelişen kategoriler vasıtasıyla olduğu-nu söylemiştir. Bu kategoriler varlıkların genel özelliklerini ve aralarındaki alakaları tesbit etmektedir. Kant bu kategorilerin zihnimizde şemalaştırıl-dığını ve nesneleri bu şemalarla algıladığımızı öne sürmüştür:

“Bir cismi algılayabilmemiz için zihnimizin, şemalaştırılmış kate-gorileri duyu verilerimize uygulaması gereklidir. Buna göre, algıla-dığımız varlıklar, şemalaştırılmış kategorilerin duyu verilerine uy-gulanmasının ürünleridir. Bilgimiz bu şekilde [zihnimizde] oluş-turulmuş varlıklarla sınırlıdır. Kant, kategoriler altına getirilmeyen saf duyu algılamasının ve bu duyu algılamasının kaynağı olan var-lıkların (Kant bunlara kendi zatında nesneler demektedir) biline-meyeceğini öne sürmüştür. Bu yüzden nesnelerin kendi zatında gerçekte nasıl olduklarını araştırmak anlamsızdır.”8

Böylece Kant’ın görüşleri, ‘gerçekliği hiçbir zaman idrak edemeyiz’ so-nucunda düğümleniyor. İşte bu görüş günümüze kadar gelen bilim anla-yışının da temelini oluşturmaktadır. Bu anlayışın teorilerin geliştirilmesi açısından ne gibi sonuçları olduğunu ilerki bölümlerde tafsilatıyla incele-yeceğiz. Fakat burada hemen şöyle bir soru zihnimize takılmaktadır: Eğer gerçekliği idrak etmeye çabalamak insanlar için anlamsız kabul edilirse, başka hangi varlık için bu iş anlamlı olacaktır? Kant’ın kategorilerinde ve bu günkü Batı düşüncesinde ve bilim anlayışında eksik olan işte bu ger-çeklik kavramıdır.

DİVAN 2000/1

32

and the West. Cambridge U.P., 209; Leicester, H.M. (1956). The Historical Background of Chemistry. New York: Dover, s. 16-73.

6 Bakınız: Kant, E. (1781/1993). Critique of Pure Reason. Tr. By: Vasilis Politis. London: Everyman, s. 146.

7 Kant’ın ‘şema’ fikri bile bu gün yapay zekada bilgi temsilinde kullanılan önemli bir metot olan ‘çerçeve’ (frame) yapılarının esasını teşkil etmektedir.

Kant bir yandan nesnelerin gerçekte nasıl olduklarını bilemeyeceğimizi söylerken öte yandan da klasik fiziğin bazı prensiplerinin kesin doğru ol-duğunu bilebileceğimizi söylemektedir.9 Bu gün klasik fiziğin prensiple-rinin doğruluğunun kesin olmadığını biliyoruz. Bir hükmün, prensibin veya ifadenin kesin doğru olması için gerçekliği ifade ettiğinin bilinmesi gerekir. Gerçekliğin algılanması da ancak mükemmel, yani kusursuz bir kavram sistemi içinde olabilir.

I. Avrupa’da Bilim Geleneğinin Oluşması

Aristo ile en gelişmiş şeklini alan eski Yunan düşüncesini Avrupa’ya ta-şıyan, Klasik Devir (9-12. Yüzyıl) müslüman bilginleri de –mesela Farabi, İbni Sina ve İbn Rüşd– bu düşünce sisteminden etkilenmişlerdir. Eski Yu-nan düşüncesinin tesirleri sadece felsefi düşünce ile sınırlı kalmamış, ke-lam ve akaid tartışmalarına kadar girmiştir. Bu etkilenmenin boyutlarını görebilmek için vücud (varlık) kavramının, bu dönem müslüman bilgin-lerinin eserlerindeki yerine bakmak yeterli olacaktır. Abbasiler dönemin-de (750-1254) eski Yunan mirasına sahip çıkan müslümanların bundan etkilenmelerine bir açıdan bakıldığında fazla şaşmamak gerekir, çünkü bu miras onlara oldukça gelişmiş görünen sistematik bir düşünce geleneği sunmuştur.

Müslümanlar bu mirasa sahip çıkarken, bunun sağladığı teknik ve siste-matik düşünme imkanlarına kavuştuklarını hesap etmişlerdir. Burada tek-nikten kasıt mantık ve geometrinin sağladığı imkanlar; sistematik düşün-me imkanlarından kasıt ise bu mirasın getirdiği kavram sistemidir. Fakat ne yazık ki bunu yaparken farkında olmadan, kendilerine gelen Kur’an ile kazandıkları kavram sisteminden de uzaklaştıklarını görememişlerdir. Es-ki Yunan düşünce geleneğinin kavramsal yapıları müslüman düşünürler ve kelamcılar tarafından Kur’an’daki kelime dokusuyla ciddi bir şekilde kar-şılaştırılarak değerlendirilmemiştir. Bu durum, müslümanların ‘tabii lisa-nında’ kavramsal bozulmalara yol açmıştır. Bu bozulmanın en çarpıcı ör-neklerinden biri vücud (varlık) kavramının lisanlarında, Kitap’ta en temel kavramlardan biri olan hakk (gerçeklik) kelimesinin yerine geçmiş olma-sıdır. Bu kavramsal bozulma Kitap’taki diğer birçok kelimenin de kulla-nım çerçevelerinin dışına itilmesine yol açmıştır.10 Halbuki bu kelimeler gerçekliğin tanınmasında ve bilinmesinde en zengin ve en uygun kavram-lar ağacını meydana getirmektedir.

Müslümanların lisanında meydana gelen bu ciddi kavramsal değişim so-nunda onları dünyaya ve olaylara bakışlarında, gerçeklik (hakk) kelimesi yerine varlık (vücud) merkezli bir kavramlar örgüsünün çerçevesi içine sokmuştur. Bilgi ile gerçeklik arasındaki alakanın bu şekilde kopması

İs-D‹VAN 2000/1

33

9 Kant (1781/1993), s. 39.

10 Bu kavramsal bozulma ve sonuçları konusunda tafsilatlı bilgi için bakınız: Ko-cabaş, Ş. (1997). İslam’da Bilginin Temelleri. İstanbul: İz Yayıncılık.

lam medeniyetinde bilim ve felsefe çalışmalarının farz oluşunu11 ve hatta meşruiyetini hukuki temellerinden koparmış ve sonunda bu medeniyette araştırma geleneğinin ortadan kalkmasına yol açmıştır. Müslümanların bi-limsel araştırmalardan çekilmesi de onların mirasını devralan Avrupa’da yapılan çalışmalarda bilim ve gerçeklik arasındaki alakanın tamamen ihmal edilmesine yol açmıştır. Bu konunun ayrıca ve ciddi bir şekilde incelenme-si gerekmektedir. İncelememizin sonuç bölümünde bilim ve gerçeklik ko-nusuyla ilgili bazı ön tesbitlerimizi ortaya koyacağız. Fakat şimdi, Avru-pa’da bilim geleneğinin oluşması konusuna devam edelim.

Batı düşüncesi, bilim anlayışında müslümanlardan devralınan ve deney-sel metoda dayanan araştırma geleneği ile eski Yunan’dan gelen felsefi mi-rasın ve bunun kavramsal yapısının büyük ölçüde etkisi altında kalmıştır. Böylece, Avrupa’da geliştirilen bilim felsefesi temelde varlık kavramı etra-fında şekillenmiştir. Bu gün bile geçerli sayılan madde, atom ve parçacık kavramları bu yapı içinde yerini bulan kavramlardır. İşte ‘varlık’ merkezli bu bilim anlayışı, Ptoleme’den (Batlamyus, y. 90-168) Pierre Duhem’e (1861-1916) ve ondan da günümüze kadar gelen bir bilimsel teori anla-yışının da temelini oluşturmaktadır. Bu anlayışa göre, bilimsel teorilerin içinde geliştirildiği lisanın gerçeklikle alakası önemli değildir, yeter ki bu lisan içinde teoriye veya bunun modellerine göre yapılan hesaplar gözlem sonuçlarıyla ‘sağlanıyor’ olsun. Bu meseleye açıklık kazandırmak için ince-lememize Ptoleme’nin astronomi teorisinden başlamamız gerekiyor.

Ptoleme’nin dünya merkezli astronomi modelinde gök cisimlerinin yörünge hareketleri eksantrik ve episaykıl adı verilen karışık geometrik eğrilerle gösterilmekteydi.12 Ptoleme teorisini öğrenen müslümanlar buna dayanarak yaptıkları hesaplarda gök cisimlerinin hareketlerinin bu modelle yeterli bir doğrulukla ön görülebileceğini tesbit etmişlerdi. Ab-basiler zamanında, Beytü’l–Hikme’nin gelişmesinde büyük rolü olan ha-life el-Me’mun (M. 813-833) tarafından, zamanın matematikçi ve astro-nomi bilginlerinin de içinde bulunduğu bir heyet, Ptoleme’nin astrono-mi kitabındaki verilerle Hintli bir astronomun kitabındaki verilerden hangisinin daha güvenilir olduğunun araştırılması için Bağdat’ın kuze-yindeki Sincar vadisinde gözlemler yapmak üzere görevlendirilmişti. Bu heyet birkaç ay süren astronomik gözlemlerden sonra Ptoleme’nin yıl-dızların ve diğer gök cisimlerinin pozisyonları ile ilgili olarak verdiği bil-gilerin gözlem sonuçlarına daha uygun olduğunu tesbit etmişti.13

DİVAN 2000/1

34

Aver-roes: On the harmony of religion and philosophy. London: Luzac & Co.

12 Eksantrik, bir eğri parçası üzerinde gidip gelen; episaykıl, bir daire çemberine teğet olarak yuvarlanan ikinci bir dairenin çemberi üzerindeki bir noktanın çiz-diği şekil.

Fakat müslüman gökbilimciler çok geçmeden, gözlem sonuçlarına uy-sa da gerçeğe uymadığı düşüncesiyle bu modele karşı çıktılar. Ptole-me’nin astronomi modeline İslam bilginlerinden ilk ciddi tenkidler, Beytü’l–Hikme astronomlarından Sabit bin Kurra (834-901) ve optik alanındaki çalışmalarıyla da ünlü bir bilgin olan ve Mısır’da yaşamış olan İbn Heysem (965-1051) tarafından gelmişti.14

Endülüs’te ise İbn Tufeyl (ö. 1185) daha da ileri giderek, içinde Pto-leme’nin kullandığı eksantrik ve episaykıl gibi karışık eğriler olmayan ye-ni bir astronomi geliştirmeye çalışmıştı.15 Fakat Ptoleme’ye-nin eksantrik ve episaykıl daireler ile gök cisimlerinin hareketlerini açıklayan modeline en sistematik tenkid, gençliğinde hocası İbn Tufeyl ile Merakeş’te astrono-mik gözlemler yapmış olan büyük İslam düşünürü İbn Rüşd (1126-1198) tarafından yapılmıştır. İbn Rüşd, Ptoleme modelinin ‘gerçeklere uymadığını’, çünkü buna dayanarak gök cisimlerinin hareketlerini taklit edecek fiziki bir modelin geliştirilmesinin imkansız olduğunu, dolayısıyla yeni bir astronomi teorisinin mutlaka geliştirilmesi gerektiğini açık bir şe-kilde öne sürmüştür.16 İbn Rüşd bu durumdaki bir astronomi teorisini kabul edemiyordu. Ona göre gök cisimlerinin hareketleri fizik prensiple-rine dayandırılmalıydı:17

“Şu halde gökbilimci öyle bir astronomi sistemi geliştirmelidir ki, gök cisimlerinin hareketi bundan çıkarılabilmeli ve bunda fizik açı-sından imkansız olan bir husus bulunmamalıdır... Ptoleme, astro-nominin doğru temellerini görememiştir... Episaykıl ve eksantrik-ler fizik prensipeksantrik-leri açısından mümkün değildir. İşte bu nedenle biz, fiziğin prensipleri üzerine kurulacak gerçek bir astronomi üzerinde çalışmalarımızı yoğunlaştırmalıyız... Doğrusunu söyle-mek gerekirse, zamanımızda astronomi diye birşey yoktur; elimiz-deki [Ptoleme modeli], hesaplara uyan fakat gerçeklere uymayan birşeydir.”18

Bilim felsefecisi Duhem ise farklı bir yaklaşımla burada İbn Rüşd’ü, Ptoleme ve onun gibi düşünen Eski Yunan gökbilimcilerinin yaptığı işin mahiyetini ve gayesini iyi anlamamış olmakla vasıflandırıyor ve bir bilim-sel teoriyi destekleyen hipotezlerin ‘doğru’ olmasının gerekmediğini söy-lüyor. Bilim adamı için, teoriye göre yaptığı hesapların gözlemlerle uyuş-masının –gene kendi ifadesiyle ‘olayları kurtaruyuş-masının’– yeterli olduğunu ifade ediyor.19

D‹VAN 2000/1

35

14 Duhem, P. (1969). To save the phenomena. Tr. by: E. Doland & C. Maschler. Chicago: The University of Chicago Press, s. 26; Huff, 1993, s. 56.

15 Duhem, 1969, s. 29. 16 Duhem, 1969, s. 30.

17 İbn Rüşd burada Aristo’nun fizik prensiplerini kasdetmektedir. Aristo’ya göre en mükemmel hareket dairesel hareketti.

18 Duhem, 1969, s. 31. 19 Duhem, 1969, s. 31.

İbn Rüşd ise, Aristo’nun Fizik kitabını iyi incelemiş bir felsefeci olarak şunları söylüyor:

“Aristo mantığı, fiziği ve metafiziği kurdu ve geliştirdi. Bunları o kurdu diyorum, çünkü bu bilimler üzerine ondan önce yazılmış eserler bahsedilmeye değmez ve [Aristo’nun] yazdıkları yanında çok sönük kalmaktadır. Bunları tamamlamıştır diyorum, çünkü on-dan sonra ta günümüze kadar, yani yaklaşık onbeş asırdır hiç kim-se onun yazdıklarına ne bir ilave yapabilmiş, ne de onlarda önemli bir hata bulabilmiştir.”20

Duhem ise İbn Rüşd’den aktardığı bu sözlerin hemen öncesinde şöyle demektedir:

“Bu konuda o [İbn Rüşd] Aristo’ya fanatik bir şekilde sadık kalmak-taydı. Aristo’nun Fizik kitabı üzerine yaptığı yorumda şöyle demek-tedir: …” 21

Duhem’in burada göremediği şey, yalnız İbn Rüşd’ün değil, ondan 800 yıl sonra bile bütün klasik ve modern fiziğin en temel kavramlarının Aris-to’nun Fizik kitabında tekrar tekrar tarif ettiği kavramlar olmasıdır. Dola-yısıyla, temel kavramlar açısından bu günkü fizikçileri de Duhem’in deyi-miyle ‘Aristo fanatiği’ olarak görmemiz mümkündür. Bu gün fiziğin en gelişmiş iki teorisinin –genel relativite ve kuantum teorisi– birleştirileme-mesi de büyük ölçüde bu yüzdendir. Bu kavramların neler olduğu ve bun-ların klasik ve modern fizikteki fonksiyonbun-larını Bölüm 4’te göreceğiz. Şimdi tekrar İbn Rüşd’ün Ptoleme teorisi hakkında söylediklerine ve bu-nun yankılarına dönelim.

İbn Rüşd’ün yukarıdaki sözleri başta öğrencisi el–Bitruci (1200’ler) ol-mak üzere batıda Endülüs’te ve doğuda Meraga rasathanesinde Tusi (ö. 1274) gibi gökbilimciler tarafından İslam dünyasında yeni astronomi ça-lışmalarının başlamasına yol açmıştır. Bu şekilde İbn Rüşd, bilim tarihinde ilk defa, bilim felsefecisi Lakatos’un deyimiyle bir ‘araştırma programı’nın başlatılmasına öncülük etmiştir.22 İbn Rüşd’ün görüşleri onüçüncü yüz-yıldan itibaren Avrupa’da da geniş yankı yapmış ve başta skolastik felsefe-ci Thomas Aquinas (1225-74) olmak üzere özellikle İtalya’da astronomi ve felsefeyle uğraşan birçok kişi tarafından benimsenmiştir.23

Avrupa’daki bu kültürel atmosfer içinde yeni astronominin kuruluşu, Tusi’nin çalışmalarını da incelemiş olduğu anlaşılan Kopernik (1473-1543) tarafından tamamlanmıştır.24 İbn Rüşd’ün bu konudaki ısrarcı gö-rüşleri olmasaydı, yeni astronominin gelişmesi daha ne kadar sürerdi, bu-nu düşünmek gerekiyor. DİVAN 2000/1

36

23 Ptoleme astronomisi hakkında İbn Rüşd’ün söylediği ‘zevahiri kurtarmak’ sö-zü uzun süre Latin felsefecilerin kitaplarında salvare apparentias (görüntüyü kurtarmak) olarak yer almıştır. Bakınız: Duhem, 1969, s. 41-60.

Özetle Avrupa’da bilim geleneği, (1) eski Yunan düşüncesinden gelen temel kavramlar, mantık ve geometri, (2) Müslümanların geliştirdiği ce-bir ve trigonometri ile deney, gözlem ve ölçmeye dayanan araştırma ge-leneği üzerine kurulup gelişmiştir.

Duhem’in bilimsel teoriler hakkındaki yukarıda bahsettiğimiz görüşle-ri kendisinden sonraki bilim felsefecilegörüşle-ri tarafından da kabul görmüştür. Birazdan göreceğimiz gibi, ne mantıksal pozitivistler, ne onları eleştiren Popper, Kuhn ve Feyerabend gibi felsefeciler Duhem’in bilimle gerçeklik arasında bir alaka olmasının gerekmediği konusundaki görüşlerine ciddi bir itirazda bulunmamışlardır. Mantıksal pozitivistlerin sağlanabilirlik (ve-rifiability) ve Popper’in yanlışlanabilirlik (falsifiability) kriterleri ile Kuhn’un relativist ve Feyerabend’ın çoğulculuk prensipleri Duhem’in sa-vunduğu bilim anlayışıyla çelişmemektedir.

Bu görüşler geçtiğimiz yüzyılda bilim adamları tarafından da benim-senmiş ve yirminci yüzyıl fiziği büyük ölçüde bu bilim anlayışı üzerinde gelişmiştir. Fakat daha yirminci yüzyılın ilk yarısında, halen fiziğin en ge-lişmiş ve en başarılı iki teorisi olan genel relativite teorisiyle kuantum te-orisinin, dünyanın en iyi fizikçilerinin yarım yüzyılı aşan bütün çabalarına rağmen birleştirilememiş olması, bu meselenin temelinde mevcut fizik te-orilerinin üzerine kurulduğu lisanın temel kavramlarıyla gerçeklik arasın-da ciddi bir uyuşmazlığın bulunduğunu düşündürmektedir.

II. Batı Bilim Felsefesi ve Gerçeklik

Modern Batı bilim felsefesinin gelişmesinde İbn Rüşd’den sonra birçok Avrupa’lı felsefecinin katkısı olmuştur. Bunlar arasında Bacon, Dekart (Descartes), Locke, Hume, Kant gibi önde gelen isimleri sayabiliriz. Biz burada yirminci yüzyıl bilim felsefesinin gelişme seyrini Duhem ve Mach gibi hem fizikçi ve hem de felsefeci iki isimden başlayıp mantıksal poziti-vistlerden Laudan’a kadar kısaca özetleyeceğiz.

Pozitivist olmadığı halde pozitivizmin25 öncülerinden sayılan Du-hem’e göre teorinin ve genel olarak bilimin amacı, sonuçta teoriyi kulla-narak yapılan hesaplara dayakulla-narak olaylara uygun açıklama ve öngörüler yapmamızı sağlamasıdır.26 Bu anlayış günümüz teori ve bilim anlayışını da özet olarak ifade etmektedir. Duhem bu görüşünü The Aim and Struc-ture of Physical Theory (Fiziksel Teorinin Amacı ve Yapısı) isimli kitabın-da altını çizerek şöyle ifade etmektedir:

“Deneylerle uyum içinde olması bir fizik teorisinin doğru sayılması

için tek kriterdir.”27 _D‹VAN

2000/1

37

25 Pozitivizm felsefi bir terim olarak ilk defa Fransız felsefecisi Comte tarafından kullanılmıştır.

26 Duhem, 1969, s. 31.

27 Duhem, P. (1991). The Aim and Structure of a Physical Theory. Tr. by. P.P. We-iner. N.J.:Princeton University Press. s. 21.

Aslında hangi amaçla geliştirilmiş olursa olsun bir teorinin doğruluğun-dan veya yanlışlığındoğruluğun-dan bahsetmek anlamsızdır. Teorilerin ancak geliştiril-dikleri amaç için uygun olup olmadıklarından bahsedilebilir.

Duhem’in anlayışına göre teoriler belli bir çerçeve içinde yapılan göz-lem sonuçlarını matematiksel yapılar kullanarak yasalar şeklinde özetleyen lisanlardır. Bu anlayış, birazdan göreceğimiz gibi, bilimsel teorilere lisan içinde temel bir fonksiyon yüklemeye çalışan mantıksal pozitivistlerin te-ori anlayışından farklıdır.

Mantıksal pozitivizmin temel prensiplerini ortaya koyan bir fizikçi ve bi-lim felsefecisi olarak kabul edilen Mach’a göre bibi-lim birtakım temel unsur-lar ve bununsur-ların birbirleriyle bağıntıunsur-ları üzerine kurulur. Bu unsurunsur-ların özel-likleri başlangıçta bilinmez, fakat keşfedilmesi gerekir. Mach’ın görüşleri mantıksal pozitivistlerin ilham kaynağı olmuştur. Bilimin gerçeklikle alaka-sı konusunda ciddi birşey söylememiş olmaalaka-sına karşılık, bizim açımızdan Mach’ın en önemli sözü bilimin her yanının araştırma konusu yapılabil-mesi ile ilgili olan sözüdür. Kendi çağının ‘donuk’ bilim anlayışını değer-lendirirken, zaman ve nesnel varlık (objective existence) gibi kavramların tartışmasız kabul edilmesini eleştirmiştir. Mach’ın düşünceleri sadece mantıksal pozitivistleri etkilemekle kalmamış, Wittgenstein’ın ilk dönem felsefesini ve Einstein’ın fizik (uzay-zaman) anlayışını da etkilemiştir.

Mantıksal Pozitivizm 1920’lerde Orta Avrupa’da (özellikle ‘Viyana Çevresi’ ile Avusturya’da) ortaya çıkmıştır. Mantıksal pozitivistler, yeni fi-ziğin hayranları olarak bilimin mahiyetini ve onu güvenilir yapan yönleri-ni araştırmayla işe başlamışlardır.

Pozitivistler bilimsel teorileri, hatta teori geliştirme ve yenileme gibi bi-limsel faaliyetleri formel hale getirmek için sembolik mantığın sağladığı imkanları kullanmışlardır. Ancak sembolik mantık dedüktif bir yapıya sa-hiptir ve bilim adamları teori geliştirmede çoğu zaman dedüktif kalıplara uymazlar, soyutlama, analojik ve ters-dedüktif (abductive) çıkarım gibi de-düktif olmayan düşünce yapılarını kullanırlar. Bu yüzden bilimsel faaliyet-leri ‘bilimsel buluşlar çerçevesi’ ve bunların rasyonel olarak değerlendiril-diği ‘hipotez sağlama çerçevesi’ olmak üzere iki çerçeveye ayırdılar. Buluş-lar çerçevesinin mantıksal olmayabileceğini ve buluşBuluş-larla ilgili araştırmala-rın psikolojinin konusuna girdiğini kabul ettiler.

Bu şekilde bütün dikkatlerini, bilimsel teorilerin eldeki verilere dayana-rak doğru sayılıp sayılmayacağına karar verebilecekleri hipotez sağlama yordamlarına yoğunlaştırdılar. Mantıksal pozitivistlere göre bazı hüküm-ler tecrübeyle doğrudan doğruya sağlanabilir. Duyularımız bunların doğ-ru mu, yanlış mı olduğunu dolaysız olarak bize söyleyebilir. Pozitivistler bunlara ‘protokol cümleleri’ adını vermişlerdir. Gözlem hükümlerinin fi-ziksel dünyadaki nesnelerin durumlarını anlattığını söylemişler ve böylece fiziksel gözlemlenebilirliğe büyük önem vermişlerdir.

Mantıksal pozitivistler için bilimin esas meselesi tabiattaki olayları açık-lama ve teoriyi kullanarak yapılan öngörülerdir. Pozitivistlere göre bir ola-DİVAN

2000/1

38

yın açıklanması, o olayı anlatan bir ifadenin teorinin hipotezlerinden tü-retilmesidir. Bu yüzden dedüksiyon (kıyas) pozitivistlerin açıklama anla-yışında merkezi bir öneme sahiptir. Pozitivistler daha sonra istatistiksel açıklamaları da bu şemaya ilave etmişlerdir.28

Mantıksal pozitivistlerin üzerinde durduğu diğer bir konu ise teorilerin aksiyomatik hale getirilmesidir. Pozitivistler matematikteki gibi, bilimsel teorilerin de bir dizi ilkel terimler ve aksiyomlar üzerine kurulacak dedük-tif yapılara çevrilebileceğini ileri sürmüşlerdir.

Pozitivistler, aksiyomatikleştirmenin bilim adamlarının teorik terimleri dikkatli kullanmaya zorlayacağını ve bunun da bilimsel çalışmaya açıklık kazandıracağını düşünüyorlardı. Bundan başka aksiyomatikleştirme bi-limlerin birleşmesine de yol açacaktı. Bütün bibi-limlerin birleştirilmesi ve tek bilim halinde toplanması sonuçta ‘teori indirgeme’ olarak karşımıza çıkmaktadır. Pozitivistlere göre bilimlerin kat kat ve farklı disiplinler ol-ması mevcut anlayışın yetersizliğinden kaynaklanmaktadır.

Mantıksal pozitivistlerin teori indirgeme programı tamamen yanlış bir anlayışa dayanmaktadır. Aristo’dan günümüze kadar gelen ve bilim adamlarınca halen revaçta olan teori anlayışına göre, bir teorinin geçerli sayılabilmesi için teoriyi kullanarak yapılan hesapların gözlem sonuçlarına uyması yeterlidir. Bilimin gerçeklikle alakasının prensip olarak dışlandığı bir anlayış içinde tabiat hakkında birtakım hükümlere dayanarak farklı alanlardaki teorilerin bir diğerine indirgenebileceğini söylemek sadece bir spekülasyondur.

Bu şekilde mesela hücre biyolojisinin fiziğe indirgenmeye çalışılması fi-ziğe birşey katmayacağı gibi, biyolojideki muhtemel gelişmeleri de engel-lemektedir. Özellikle canlı hücresinin sadece bir fiziksel sistem olarak gö-rülmesi fiziğin en çok test edilmiş entropi yasasına da aykırıdır. Çünkü bir canlı hücresi, diğer tabii fiziksel sistemlerin aksine çevreyle etkileşimlerin-de kendi içinetkileşimlerin-deki düzenliliği koruyabilen hatta bazan arttırabilen, yani entropisini azaltabilen bir sistemdir. Biyolojik sistemlerde canlılığın ne ol-duğu tam olarak anlaşılmadan yapılacak bu tür indirgeme çalışmaları an-lamsız kalmaktadır. Canlı sistemlerin davranışları cansız kimyasal sistem-lerden farklı olarak ‘amaç’ ve ‘fonksiyon’ kavramlarından bağımsız olarak tanımlanamaz ve fiziksel kavramlarla açıklanamaz.

Ayrıca ve en önemlisi mevcut kavram sistemi içinde geliştirilmiş iki bü-yük fizik teorisi bile birleştirilemezken biyolojik teorilerin bunlar üzerine nasıl yerleştirileceği ciddi bir mesele olarak karşımıza çıkmaktadır.

Mantıksal pozitivistler ayrıca, Duhem’in aksine bilime ve dolayısıyla bilimsel teorilere lisanda merkezi bir yer ayırmaya çalışmış, hatta bunun dışında bilgi olarak öne sürülen ifadeleri anlamsız saymışlardır. Bu şekil-de teorilere, bunların sahip olmadığı yeni bir fonksiyon yüklemeye çalış-mışlardır.

D‹VAN 2000/1

39

28 Bakınız: Carnap, R. (1971), Logical Foundations of Probability, Chicago: The Chicago University Press.

Mantıksal pozitivizme ilk büyük eleştiri Viyana Çevresi üyeleri ile te-masta olan Felsefeci Karl Popper’dan geldi.29 Pozitivistler olumlu testle-rin bir hipotezi destekleyeceğini düşünüyorlardı. Popper, Hume’un genel bir hükmün doğruluğunun gözlemlerle kanıtlanamayacağı sözüne ben-zer bir şekilde, pozitivistlerin bu kabulünün doğru sayılamayacağını öne sürdü. Hiçbir sonlu sayıda deney bir hipotezin doğruluğunu sağlayamaz. Popper bunun yerine klasik mantıkta ters kıyasa (modus tollens) dayanan kendi çözümünü önerdi: yanlışlanabilirlik. Bu kriterden hareketle hipo-tezlerin yanlışlanabilir olmasını ve yanlışlanmadığı sürece de teyid edilmiş (corraborated) sayılabileceğini önerdi.

Popper, kendi programını ‘tahminler ve çürütmeler’ (conjectures and re-futations) olarak vasıflandırdı. Buna göre bir bilim adamı dünya hakkında tahminler yapmalı sonra da bunların yanlış olduğunu bulmaya çalışmalıy-dı. Bir hipotezin yanlış olduğu görülünce de bu terkedilmeliydi. Bu şekil-de bilimsel teoriler bilimsel olmayanlardan yanlışlanabilirlik riski ile ayrıl-malıydı. Ona göre, eğer bir teori doğru ise, bazı şeylerin olamayacağını söylemesi gerekiyordu.30 Bir teori ne kadar fazla ihtimali dışlıyorsa o ka-dar güçlü, yani bilgi verici bir teoriydi.

Popper, mantıksal pozitivistlerin doğrulanabilirlik kriteri yerine teorile-rin ‘sınanabilirlik’ (testability) kriteteorile-rini getiriyordu. Esas bilimsel teoriler Einstein’in genel relativite teorisi gibi kritik testlerden geçirilebilenlerdi. Buna karşılık Popper, Freud ve Adlerci psikolojiyi bu tür yanlışlanabilirlik testleri için uygun bulmuyor ve bu yüzden bunları bilimsel teori olarak görmüyordu.

Pozitivizm-sonrası bilim felsefesinin gelişmesinde ilk etken Kuhn’un Structure of Scientific Revolutions kitabı olmuştur.31 Kuhn bilim tarihin-de yaptığı çalışmalara dayanarak bilimsel disiplinlerin gelişmesintarihin-de beş saf-hadan bahseder: (1) Olgunlaşmamış bilim, (2) normal, olgun bilim, (3) kriz bilimi, (4) devrimci bilim, (5) çözülüm ve normal bilime dönüş.32

Normal bilim, Kuhn’un tabiriyle bir ‘paradigma’ veya ‘teorik kafes’ oluşmasını gerektirir. Bir paradigma basit bir model veya teoriden başka bu teori veya modelin nasıl geliştirileceğini ve daha ileri araştırmalarda na-sıl uygulanacağını da ihtiva eder. Kuhn’a göre bir teorinin aksiyomatik ya-pıya kavuşturulabilir olması şart değildir. Teori kendisinden gözlemlerin türetileceği bir aksiyomlar cümlesi de değildir. Bir bilim adamının amacı da teorileri ne doğrulamak ne de yanlışlamaktır, teoriyi tabiata uygun ha-le getirmektir.33

DİVAN 2000/1

40

30 Bechtel (1988b, s. 34) Popper’in bu konudaki görüşünü böyle özetliyor, fakat teorilerin doğruluğundan veya yanlışlığından bahsetmek anlamsızdır. 31 Kuhn, T.S. (1962). The structure of scientific revolutions. Chicago: Chicago

U.P., 1962.

32 Bakınız: Bechtel, 1988b, s. 52. 33 Bechtel, 1988b, s. 53.

Bilim adamının davranışı, bilimin gelişme safhalarına göre birbirinden farklıdır. Normal bilimde teorik öngörüler ve gözlemler arasındaki farklar bilim adamı tarafından teoriyi yanlışlama olarak görülmez, bilim adamı-nın çözmesi gereken yeni bilimsel problemler olarak görülür. Kuhn’a gö-re deneyler teoriyle uyuşmadığında genellikle problem deneylegö-re atfedi-lir, teoriye değil. Deneycinin görevi teoriye uyan deney sonuçları elde et-mektir.

Özet olarak Kuhn, tarih içinde bilimin hangi safhalardan geçerek nasıl geliştiği üzerinde durmuş fakat teorilerin dayandığı temel kavramlar, bunların bilim tarihi içinde nasıl gelişip ve bir kavramlar örgüsü meyda-na getirdiği ve teorilerde bunların meyda-nasıl iş gördüğü gibi konularla ilgilen-memiştir.

Kuhn’un paradigmaların birbirinin yerini nasıl aldığı konusundaki gö-rüşleri pozitivistler tarafından eleştirilere uğradı. Fakat Feyerabend34 Kuhn’dan da ileri giderek, pozitivist felsefenin iki özelliğine karşı çıktı: ‘Tutarlılık şartı’ ile ‘anlam değişmezliği şartı’. Tutarlılık, yeni teorinin mevcut teorilerle tutarlı olmasıdır. Anlam değişmezliği ise aynı terimlerin anlamının teoriler arasında değişmezliği prensibidir. Feyerabend bu iki prensibi bilim tarihinden örnekler vererek reddetmektedir.

Feyerabend aynı zamanda, bilim adamlarının bir teori yanlışlanana ka-dar onu kabul etmesi gerektiği anlayışını da reddeder. Ona göre, bir te-oriyi yanlışlayacak verileri bulabilmek için alternatif teoriler de geliştiril-melidir.

Feyerabend’a göre bilim, çoğulcu bir araştırmanın korunmasıyla müm-kündür. Pozitivizmi ve Kuhn’cu anlayışı böylece reddettikten sonra Feye-rabend, bilime uygulanmak istenen katı metodolojik prensipleri inkar eden ‘metodolojik anarşizm’ adını verdiği bir prensip geliştirdi. Ona gö-re, önerilen bütün metodolojik kurallar bilimin gelişmesi sürecinde iyi bi-lim adamları tarafından ihlal edilmiştir. Kendisini Popper’e yakın görmek-le beraber, yanlışlanmış teorigörmek-lerin bigörmek-le izgörmek-lenmesi gerektiğini savunmuştur. Ona göre bilimin gelişmesine en büyük katkıları yapanlar, ilkeleri çiğne-yenlerdir. Feyerabend aynı zamanda teoriler arasında seçim yapmak için rasyonel kriterler geliştirilmesine de karşı çıkmıştır.

Diğer bir bilim felsefecisi Lakatos, bilim tarihinden örnekleri dönem olarak alıp analiz ederek ve pozitivist bir çerçevede bunları yeniden dü-zenleyerek rasyonel bir faaliyet olarak bilimin nasıl geliştiğini göstermeye çalışmıştır.35 Lakatos, Kuhn’un aksine bilimin normal bilim safhasında sadece bir paradigma tarafından yönetildiğini kabul etmez, bir paradigma içinde gelişmeler devam ederken, alternatif paradigmalar arasındaki

reka-bet de devam eder. D‹VAN

2000/1

41

34 Feyerabend (1975). Against method. London. Verso.

35 Lakatos, I. (1974). “Falsification and the methodology of scientific research programmes”. In I. Lakatos & A. Musgrave: Criticism and the Growth of

Lakatos, Kuhn’un ‘paradigma’ kavramı yerine ‘araştırma programı’ kav-ramını getirmiştir. Bir araştırma programı içindeki farklı teorilerin ortak bir ‘çekirdeği’ ve bir de ‘koruyucu halkası’ vardır. Çekirdek, o araştırma programı devam ettiği sürece korunur, fakat araştırıcılar araştırma sırasın-da buldukları verileri yorumlayabilmek için koruyucu halka içindeki kabul-lerini değiştirebilirler. Bilim felsefesine getirdiği bu kavramlar çerçevesin-de bilim tarihinçerçevesin-deki bazı araştırma programlarının nasıl geliştiğini örnek-lerle anlatmaktadır.36

Lakatos bir araştırma programının gelişimci olup olmadığını, onun hem teorik hem de ampirik gelişme göstermesi şartına bağlar. Gelişme göster-meyen araştırma programı Lakatos’a göre çözülüyor demektir, fakat bir araştırma programının çözülüyor olduğuna karar vermek onun tamamen terkedilmesine yol açmamalıdır. Bir program başlangıçta çok gelişmeci olabilir, sonra duraklayabilir, sonra tekrar gelişebilir. Lakatos’a göre ümit vadeden yeni araştırma programları başlangıçta bunlara gelişme fırsatı ve-rilmesi için desteklenmelidir.

Görüldüğü gibi Lakatos, bilim felsefesine ‘araştırma programı’, ‘ortak çekirdek’ ve ‘koruyucu halka’ gibi bazı faydalı kavramları kazandırmakla beraber, söyledikleri genel olarak tarihi gelişme içinde bilim adamlarının davranışlarının bir modelinden ibaret kalmaktadır.

Son olarak Laudan37, Kuhn ve Lakatos gibi bilim felsefecilerinin kuv-vetli yanlarını alan ve zayıf taraflarını giderecek bir bilimsel faaliyet anlayı-şı ortaya koymaya çalışmıştır. Öncekiler gibi o da bilim adamının başlıca işinin problem çözmek olduğunu kabul etmiştir.38 Fakat bize göre bu gö-rüş Kuhn tarafından ‘normal bilim’ adı verilen faaliyetler için sözkonusu olabilir. Esas önemli olan, problem çözmek değil, problemleri tesbit et-mek, hem de doğru tesbit edebilmektir. Problem çözme ancak bundan sonra söz konusu olabilir. Bunun için de iyi bir bilim adamının aynı za-manda iyi bir felsefeci olması gerekmektedir. Burada ‘felsefe’ derken, me-tafiziği değil, kavramların gündelik lisanda, mantık ve matematik gibi for-mel lisanlarda, fizik ve kozmoloji gibi teorik lisanlarda nasıl kullanıldığını ve ne iş gördüğünü iyi bilmeyi kastediyoruz.

Laudan, bilim felsefesine Lakatos’un ‘araştırma programları’ kavramın-dan sonra yeni bir kavram getirmiştir: ‘Araştırma geleneği’. Bunun, Laka-tos’un araştırma programlarından farkı, bir dizi teoriyi içine almakla bera-ber değişmez bir çekirdeği olmamasıdır. Araştırma geleneğini bir arada tu-tan şey, tabiat ve dünya hakkındaki ortak kavramlar ve kabuller ve teorile-rin nasıl geliştirileceği ve nasıl yenileneceğine dair metodolojik kurallardır. Laudan’ın bilim ve gerçeklik arasındaki alaka açısından önemli sayılabile-cek bazı görüşleri bulunmaktadır. Ona göre araştırma geleneğinin karşıla-DİVAN

2000/1

42

36 Lakatos, 1974, s. 138-154.

37 Laudan, L. (1977). Progress and its problems. Berkeley: University of California Press.

şabileceği iki tür problem vardır: Mevcut teorilerin ampirik yetersizlikleri ve bu gelenek içindeki teorilerle ilgili kavramsal problemler. Ampirik problemlerin çözümünde izlenecek yollar Kuhn ve Lakatos’un önerdiği yollardır. Laudan’ın esas katkısı, bilimsel araştırmalarla ilgili kavramsal problemleri önemli bir problem türü olarak görmesidir.39

Laudan’a göre bilim adamının görevi hem ampirik hem de kavramsal problemleri çözmektir. Bu çabada, birbirine rakip araştırma gelenekleri-nin karşılaştırmasını yapabilmek de önem kazanmaktadır. Laudan da, La-katos gibi, araştırma geleneklerinin karşılaştırılmasında gelişmeciliği esas alır; ayrıca gerektiğinde iki farklı araştırma geleneğinin bir arada yürütül-mesini de uygun görmektedir.

Laudan, gelişmeci görüşü kabul etmekle beraber, diğer birçok felsefe-cinin aksine bilimin gerçeğe giderek yaklaştığı düşüncesini kabul etmez. Laudan’a göre bilimsel araştırma için gerçekliğe ulaşmak bir amaç değil-dir, gelişme yeterli bir amaçtır.

Bu değerlendirmelerden de gördüğümüz gibi, Laudan’ın görüşleri bi-limsel araştırmanın karakteri hakkında önemli şeyler söylemekle beraber, bilimle gerçeklik arasındaki alaka konusunda Ptoleme’den Duhem’e, on-dan da günümüze kadar gelen anlayış dışında birşey söylememektedir. Bi-ze göre bilimsel araştırmanın en büyük meselesi bilimle gerçeklik arasın-daki alakadır ve bu konuda halen hiçbir ciddi felsefi çalışma görülmemek-tedir.

Bilim felsefesi alanında son yıllardaki en önemli gelişme bilimsel buluş-ların bilgisayar programları ile modellendirilmesi ve bilgisayarla bilim fel-sefesi çalışmalarıdır. Bilimsel buluşlar üzerine 1970’lerin sonlarında BA-CON40 programıyla başlayan ilk çalışmalar 1980’lerde hızlanmış ve STAHL41 [Zytkow & Simon, 1986], STAHLp42 ve BR-343 gibi sis-temlerle devam etmiştir. BACON programı klasik fizikte iki değişkenli li-neer, polinom ve hiperbolik fonksiyonlarla ifade edilen birçok bağıntıyı bulabildiği gibi ideal gaz kanunu gibi çok değişkenli bağıntıları da bula-bilmektedir.44 STAHL programı onsekizinci yüzyılda Alman kimyacısı Stahl’ın flojiston teorisine dayanarak kimyasal bileşiklerin bileşenlerinin

D‹VAN 2000/1

43

39 Bechtel, 1988b, s. 63.

40 Langley, P. (1977). ‘Bacon: A production system that discovers empirical laws’.

Proccedings of the Fifth International Joint Conference on Artificial Intelligen-ce. Cambridge, MA: Morgan Kaufmann.

41 Zytkow, J.M. and Simon, H.A. (1986). ‘A theory of historical discovery: The construction of componential models’. Machine Learning, 1, 107-137. 42 Rose, D., & Langley, P. (1986). ‘Chemical discovery as belief revision’.

Mac-hine Learning, 1, 423-452.

43 Kocabaş, Ş. (1991). ‘Conflict resolution as discovery in particle physics’.

Mac-hine Learning. Kluwer Academic Press, vol. 6. s. 277-309.

44 Tafsilatlı bilgi için bakınız: Langley, P., Simon, H.A., Bradshaw, G.L., & Zytkow, J.M. (1987). Scientific discovery: Computational explorations of the

bulunmasını modellendirmektedir. STAHLp ise önceki sisteme ilaveten Stahl’ın flojiston teorisinden Lavoisier’in oksijen teorisine nasıl geçildiği-ni, yani Kuhn’un tabiriyle bir paradigma değişikliğinin hangi şartlar için-de oluştuğunu moiçin-dellendirmektedir.

BR-3 programı ise 1930-60 yılları arasında parçacık fiziğinde elemen-ter parçacıkların kuantum özelliklerinin bulunuşunu modellendirmekte-dir. Bu program, çalışması sırasında çelişki çözümleme yoluyla teori yeni-leme ve teori geliştirmeyi de modellendirmektedir. Bu programın genel-leştirilmiş bir versiyonu Valdes-Perez45 tarafından geliştirilmiştir.

Bilimsel buluşların modellendirilmesi çalışmaları, bilimsel araştırmanın safhaları konusunda bilim felsefecilerinin dikkatinden kaçan birçok ayrın-tıyı da ortaya çıkarmıştır.46 Bu çalışmalar bilimsel araştırmanın bir düzi-neden fazla sayıda faaliyeti ihtiva edebileceğini göstermiştir ki bu faaliyet-lerden bazıları şunlardır: Bilimsel problemlerin formüle edilmesi, problem seçimi, strateji ve metot seçilmesi, deney planlaması, deney maddelerinin seçimi, deneylerin yürütülmesi, verilerin toplanması, veri değerlendirme, hipotez oluşturma, hipotez yenileme, teori yenilenmesi, teorik açıklama-ların formüle edilmesi ve teori geliştirme.

Bilimsel buluşlar üzerine yapılan çalışmalar son yıllarda yeni buluşlar ya-pabilecek yardımcı sistemlerin geliştirilmesine yönelmiştir. Bu tür çabalara iki örnek katalitik kimyada reaksiyon mekanizmalarını bulan MEC-HEM47 ve astrofizikte nükleer reaksiyonları ve element sentezlerinin me-kanizmalarını bulan ASTRA48 sistemidir. Bu alanda başka yeni sistemler üzerinde çalışmalar da devam etmektedir.

Fakat bilgisayarlı bilim çalışmaları henüz kavramsal çalışmalara yeteri ka-dar ciddi bir ölçüde yönelmemiştir. Bu alanda Thagard’ın49 bilim tarihin-de kavramsal dönüşümler üzerine yaptığı çalışmaları konumuz açısından önemli bir başlangıç olarak görüyoruz. Thagard50 Conceptual Revoluti-ons kitabında bilim tarihinde geliştirilmiş bazı teorilerin ne tür kavramsal değişim ve dönüşümlere uğradığını kimya, fizik, biyoloji, jeoloji ve psiko-loji tarihinden örneklerle anlatmaktadır. Thagard bu tür kavramsal

dönü-DİVAN 2000/1

44

45 Valdes-Perez, R.E. (1996). ‘A new theorem in particle physics enabled by mac-hine discovery’. Artificial Intelligence, 82, pp. 331-339.

46 Kocabaş, Ş. (1996). “AI and Philosophy of Science”. In the Proceedings of the

Third Meeting of Istanbul-Vienna Philosophical Circle. Istanbul 11-12

Novem-ber, s. 127-138.

47 Valdes-Perez, R.E. (1995). ‘Machine discovery in chemistry: New results’.

Ar-tificial Intelligence, 74, 191-201.

48 Kocabaş, Ş. (1998). “Automated formulation of reactions and reaction path-ways in nuclear astropysics”. ECAI-98 Machine Discovery Workshop. 24 Ağus-tos 1998, Sussex Üniversitesi, Brighton.

49 Thagard, P. (1988). Computational Philosophy of Science. MIT Press. s.103-111; Thagard, P. (1992). Conceptual Revolutions”. New Jersey: Princeton Uni-versity Press.

şümleri modellendirmek için geliştirdiği ECHO programının bilgi göste-rim ve çıkarım metotlarını verdiği örnekler üzerinden anlatmaktadır. Bi-ze göre bu çalışma bazı önemli eksiklikleri bulunmasına rağmen şimdiye kadar bilim tarihinde kavramsal değişimler üzerine yapılmış en tafsilatlı analizdir.51

Bu bölümde anlatılanları özetleyecek olursak; mantıksal pozitivistler esas olarak teorilerin geliştirilmesi için formel kurallar ortaya koymuşlar-dır. Pozitivizm sonrası bilim felsefecilerinden Kuhn, bilimin tarih içinde nasıl geliştiğini ve yeni teorilerin hangi şartlarda kabul gördüğünü incele-miştir. Feyerabend, kuralcı yaklaşımlara karşı çıkarak, bilimin bütün kav-ram ve kurumlarının eleştiriye açık tutulması gerektiğini savunmuştur. Lakatos ve Laudan ise araştırma programları ve araştırma geleneği çerçe-vesinde bilimin sosyolojik gelişme ve değişim şartlarını incelemişlerdir. Görüldüğü gibi, yirminci yüzyıl bilim felsefecileri esas olarak teorilerin hangi şartlarda nasıl geliştiği konusu ile ilgilenmişlerdir.

Modern bilim felsefesinde kavramsal meseleler ‘ontoloji’ başlığı altında hapsedilip bir kenara itilmiş görünmektedir. Halbuki teorilerin kavramsal yapıları çok önemlidir, çünkü bir teoriyi kabul etmek demek onun kav-ramlarını ve bunların bağlı olduğu yapıyı da kabul etmek demektir. Me-sela genel relativite teorisi kabul edildiği zaman, bunun dayandığı ge-ometrik kavramlar, uzay-zaman ve süreklilik gibi kavramlar da kabul edil-miş demektir. Teoriler üzerinde tartışılırken bunların kavramsal yapıları nedense ortaya konmamakta ve tartışmalar, bu teoriler kullanılarak yapı-lan öngörüler ve açıklamalar üzerinde topyapı-lanmaktadır.

Kavramsal analizin önemini şöyle basit bir örnek üzerinden açıklayabi-liriz: Newton’dan günümüze kadar geliştirilen fizik teorileri gündelik li-sandan alınan zaman, ağırlık (kütle), uzunluk, hareket gibi kavramlarla nokta, doğru, eğri ve süreklilik gibi geometrik kavramların karışımı bir ya-pı üzerine kurulmuştur. Fizik ders kitaplarında Newton mekaniğinin üç temel fiziksel kavram -zaman, uzunluk ve kütle- üzerine kurulduğu, di-ğer bütün kavramların -hız, ivme, kuvvet, moment, iş, güç, v.s.- bu üç kav-ramdan türetildiği söylenir. Fakat bu şekilde bir vasıflandırma Newton mekaniğinin dayandığı geometrik uzay ve zaman anlayışını gözardı ettiği için eksik bir vasıflandırmadır. Halbuki bu teori hiçbir şekilde üzerine ku-rulduğu uzay ve zaman anlayışından bağımsız olarak düşünülemez, çün-kü bu anlayıştan tecrit edildiği takdirde bir fizik teorisi olmaktan çıkar ve olaylarla hiçbir alakası olmayan anlamsız bir formel sisteme dönüşür.

Bize göre bilim felsefecisinin esas görevi bilimin gelişmesiyle ilgili özet tasvirler geliştirmek yerine, mevcut teorilerin temel kavramlarını ortaya koymak, teorilerde bunların hangi yapılar içinde birbirine bağlandığını araştırmak ve açık bir şekilde ifade etmek olmalıdır. Bilim adamlarından pek azı araştırma yaptıkları bilim dalının felsefi meseleleriyle uğraşacak

D‹VAN 2000/1

45

51 Thagard’ın çalışmalarıyla ilgili geniş bir değerlendirme yakında yayınlamayı dü-şündüğümüz bir kitapta yer almaktadır.

zamana ve motivasyona sahiptir. Bilim felsefecisinin görevi sadece bilim adamlarının rasyonel bir çerçevede nasıl davrandıklarını birtakım özetle-yici kavramlarla anlatmak olmamalıdır. Eğer İbn Rüşd de bir felsefeci ola-rak çağının gökbilimcilerinin yaptığı çalışmaları ve kullandıkları fiziksel ve geometrik araçları ve metotları tasvir etmekle yetinseydi, modern astro-nominin ve buna bağlı olarak bilimin gelişmesi çok daha uzun zaman ala-bilirdi.

III. Modern Fizik ve Gerçeklik

Modern fiziğin hemen hemen bütün konuları yirminci yüzyılın başların-da geliştirilen iki büyük teori üzerine kurulmuştur. Bunlarbaşların-dan ilki Einste-in’ın genel relativite teorisi, diğeri ise Bohr, Heisenberg, Schrödinger, Pa-uli ve Dirac gibi fizikçilerin geliştirdiği kuantum teorisidir. Genel relativi-te relativi-teorisi o zaman bilinen iki relativi-temel kuvvetrelativi-ten biri olan gravitasyonla ilgili olayları, kuantum teorisi ise elektromanyetik etkileşimleri açıklamak için geliştirilmişti. Kuantum teorisi daha sonra zayıf ve güçlü çekirdek etkile-şimlerini de kapsayacak sekilde genişletildi.

İki teori birbirinden çok farklı alanlardaki fiziksel olayları açıklamak için geliştirildiklerinden genel olarak bunların birbirinden tamamen farklı kav-ramlar üzerine kurulmuş teoriler olduğu zannedilir. Halbuki bu iki teori en temelde 2400 yıl kadar önce Aristo’nun Fizik kitabında tarif ettiği or-tak kavramlara sahiptir. Bu kavramlardan bazıları şunlardır: Zaman, uzun-luk, hareket, süreklilik, sonsuzluk ve sonsuz bölünebilirlik.52 Aristo’nun kavram tarifleri Öklid geometrisinin nokta kavramıyla birleştirildiğine gü-nümüz fizik teorilerinin temel kavramları -sonsuz bölünebilir uzay ve za-man, noktasal kütle- tarif ve tesbit edilmiş olmaktadır.

Bu kavramlardan bazıları -mesela süreklilik, sonsuz bölünebilirlik ve nokta kavramları- fizik teorilerinde kullanılan matematiksel yapıların da te-mel kavramlarıdır. Newton’dan günümüze fizik teorilerinin matematiksel yapısı ağırlıklı olarak diferansiyel denklemler üzerine kurulmuştur. Fiziksel sistemler genellikle diferansiyel denklemlerle modellendirilir. Kuantum te-orisinde Schrödinger’in dalga denklemi ve genel relativite tete-orisinde Eins-tein’in alan denklemleri diferansiyel denklemlerdir. Diferansiyel hesap da süreklilik kavramı üzerine kurulmuştur.

Aşağıda da göreceğimiz gibi, yüzyıllardır hemen hemen hiç tartışmasız bir şekilde kabul edilmiş bu kavramlar üzerine kurulan fizik teorilerinin en gelişmiş ikisi olan kuantum teorisi ve genel relativite teorisini birleştirme-ye çalışan fizikçiler birleştirme-yetmiş yıldır bu temel kavramlar yüzünden ciddi prob-lemlerle karşı karşıya bulunmaktadır.

DİVAN 2000/1

46

52 Bu kavramların tarifleri için bakınız: Aristotle, Physics, Kitap VI, Bölüm 2. Bu bölümde Aristo’nun fizikle ilgili kavramlar hakkındaki önermelerinden bazıları şunlardır: Hareket süreklidir. Zaman süreklidir. Hareket zaman işgal eder. Me-safe sonsuz bölünebilir. Zaman sonsuz bölünebilir. Sonsuzluk iki türdür: Son-suz küçük ve sonSon-suz büyük. Zaman ve uzunluk bu iki türden sonSon-suzdur.

Bu açıklamalardan sonra şimdi Heisenberg, Feynman, Deutsch, Wein-berg ve Penrose gibi yirminci yüzyılın bazı tanınmış fizikçilerinin konu-muzla alakalı görüşlerini özet olarak değerlendirmeye geçebiliriz. Heisenberg

Yirminci yüzyılın en önde gelen fizikçilerinden ve kuantum mekaniği-nin kurucularından biri Heisenberg’dir. Heisenberg klasik ve modern fel-sefeyi iyi bilen ender fizikçilerden biriydi. Eski Yunan felsefecilerinden Kant’a, mantıksal pozitivistlerden Wittgenstein’a kadar geniş bir felsefi perspektife sahip olduğunu ‘Fizik ve Felsefe’ (Physics and Philosophy) isimli eserinde görmek mümkündür. Bu hatırlatmadan sonra şimdi He-isenberg’in bilim ve gerçeklik konusundaki düşüncelerine geçebiliriz.

Heisenberg, atom altı olaylar üzerine yapılan deneylerde elde edilen so-nuçları Bohr’la nasıl uzun uzun tartıştıklarını bu kitabında anlatmaktadır. Bu müzakerelerin sonundaki duygu ve düşünceleriyle ilgili olarak şunları söylemektedir:

“Bohr’la yaptığımız ve gece geç saatlere kadar süren ve sonunda ümitsizlikle biten tartışmaları hatırlıyorum. Bu tartışmaların so-nunda yürüyüş için yakındaki bir parka gittiğimde kendi kendime tekrar tekrar şu soruyu sorduğumu da: Tabiat bu atomik deneyler-de göründüğü gibi saçma (absurd) olabilir mi?”53

Görüldüğü gibi, Aristo’nun formüle ettiği temel kavramlar üzerine ku-rulmuş bir fizik lisanı çerçevesinde olaylara bakan Heisenberg’in geldiği yerde karşılaştığı soru tabiatın saçma (absurd) olup olmadığı sorusudur. Bu meselenin çözümü için iki yol düşündüklerini söylüyor: Bunlardan bi-rincisi, fizikte kullanılan matematik yapıların yeterli olup olmadığını sor-gulamak. İkincisi ise dalga-parçaçık ikiliğini kabul etmek.

İkinci çözüm 1927 yılından beri kuantum mekaniğinde birçok fizikçi tarafından kabul edilmektedir. Fakat burada şu soru sorulabilir: Heisen-berg de dahil bu fizikçiler dalga ve parçacık kavramlarının kullanımına sı-nır çizildiği sürece bunların birbiriyle tutarlı olduğunu söylemektense bu iki kavram yerine çelişkiyi ortadan kaldırabilecek bir kavram getirmeyi dü-şündüler mi acaba? Birazdan göreceğimiz gibi bazı meşhur fizikçiler bu-nu yapmaya çalıştılar, fakat başaramadılar; çünkü bu iş, hem dalga hem de parçacık kavramı üzerine kurulmuş geniş bir matematiksel yapılar külliya-tını bir kenara bırakıp yeni matematik yapılar icad etmeyi gerektiriyordu. Buradan da görüyoruz ki, matematik yapılar fiziğe ifade gücü kazandıra-bildiği gibi, bu yapıların kendisinden kaynaklanan sınırlamaları da berabe-rinde getirebilmektedir.

Heisenberg fizikçilerin mevcut matematik kataloğunu nasıl devrettikle-rini şu şekilde ifade ediyor:

D‹VAN 2000/1

47

53 Heisenberg, W. (1971). Physics and Philosophy. Northampton: Unwin Univer-sity Books, s. 43.

“Fizikçiler şimdi bütün elementer parçacıkların ve bunların özellik-lerinin matematiksel olarak türetilebileceği temel bir maddesel ha-reket kanunu bulmaya çalışmaktadırlar.”54

Fakat, aradan geçen zaman içinde hâlâ elementer parçacıkların kütlele-rinin ve öteki kuantum özelliklekütlele-rinin matematiksel olarak türetilebileceği hiçbir formül bulunamamıştır. İşte bu yüzden son onbeş yılda, giderek ar-tan sayıda fizikçi yeni kavramlar ve yeni matematiksel yapılar kullanarak bu meseleyi çözmeye çalışmaktadır. Fakat bu kavramların ve matematiksel ya-pıların ne kadar ‘yeni’ olduğu ayrı bir soru olarak kalmaktadır.

Heisenberg kuantum fiziğindeki kavramsal çelişkinin çözümünü Herak-lit’in (Heraclitus) ‘oluş’ kavramında ve zıtların birliği prensibinde gör-mektedir:

“Burada şunu söyleyebiliriz ki modern fizik bir bakıma Heraklit’in doktrinlerine çok yakındır.”55

Heisenberg, burada Heraklit’in ‘ateş’ kavramı ile fizikteki enerji kavra-mı arasında benzerlik kurarak, enerji ile madde arasındaki dönüşümleri bu felsefecinin ‘oluş’ kavramına kadar dayandırmaktadır. Burada bizim açı-mızdan önemli olan husus şudur: Heisenberg gibi teorik fizikçiler, teoriy-le ilgili kavramsal bir probteoriy-lemteoriy-le karşılaştıklarında meseteoriy-leyi kendi ‘tabii li-sanları’ içindeki kaynaklardan bulabilecekleri ‘yeni’ kavramlarla çözmeye çalışmaktadırlar.

Heisenberg daha sonra Wittgenstein’ın Tractatus’unda öngördüğü, ol-guları (facts) esas alan bir dünya anlayışı ile karşımıza çıkıyor:

“Dünya böylece, farklı türden bağlantıların değiştiği veya çakıştığı veya birleşerek bütünün dokusunu belirlediği karmaşık bir olaylar dokusu olarak görünmektedir. … Fakat bu şekilde tam bir açıklığa kavuşsak bile bu kavramlar dizisinin gerçekliği tasvir ettiği biline-mez.”56

Fakat sözünün son cümlesinde görüldüğü gibi, Tractatus’taki olgu esas-lı dünya anlayışı da gene, olguların tasvirinde kullanılan kavramların ger-çekliği hangi güvenirlikle tasvir edebileceği sorusuna takılmaktadır. Bizce burada önemli olan husus Heisenberg’in, dünyayı ne şekilde tasvir edersek edelim –olgular, olaylar, bağıntılar, vs.– sonunda bunları bir kavramlar ör-güsü ile tasvir etmek zorunda olduğumuzu ifade etmiş olmasıdır.

Heisenberg, relativite teorisinin Newton mekaniğinin uzay-zaman kav-ramını nasıl değiştirdiğini anlatıyor ve bundaki ‘uzaktan etki’ yerine ‘nok-tadan noktaya etki’ kavramını getirdiğini söylüyor. Bunun için de en uy-gun yapının diferansiyel denklemler olduğunu ifade ediyor. Relativite te-orisi diferansiyel denklemlerle sınırsız kesinlikte hesaplamaya imkan veren DİVAN 2000/1

48

bir yapıya kavuşmuş oluyordu. Öte yandan, kuantum teorisindeki belir-sizlik prensibi eşzamanlı (simultaneous) olarak pozisyon ve momentin –veya zaman ve enerjinin– hassas olarak ölçülebilmesine bir sınır koymak-taydı. Bu durumun ise relativite ve kuantum teorilerinin birleştirilmesin-de matematiksel çelişkilere yol açacağını söylemektedir.57

Heisenberg, kitabının onuncu bölümünde fizikte lisan ve gerçeklik ko-nusuna gelerek, yeni fizikle birlikte gelen durumun, yani kuantum meka-niğinin sonuçlarının ifadesinde mevcut matematiksel lisanın yetersiz kal-dığına işaret ediyor:

“Bu aynı zamanda belki şu anlama gelmektedir: Yeni durum hak-kında konuşabileceğimiz doğru bir lisanı henüz bulmuş deği-liz.”58

Fizikçilerin birçok hesaplamayı yapmalarına imkan veren matematiğin dili ile gündelik lisan arasında geçişin sağlanmasının fizikçilerin vazifesi ol-duğunu belirtiyor:

“Fizikçi … kendi çıkardığı sonuçları fizikçi olmayan kişilere de an-latmak zorundadır, aksi halde herkesin anlayacağı tabii lisanda ba-zı açıklamalar verilmediği takdirde bu insanları ikna etmek müm-kün olmaz.”59

Heisenberg, sonuçta kavramları ne kadar muğlak olursa olsun bilginin gelişmesinde herşeye rağmen tabii lisanın, kavramları kesin olan matema-tik lisanınkinden daha önemli bir rol oynadığını söylüyor:

“Dahası, modern fiziğin gelişmesinin ve analizinin en önemli hu-susiyetlerinden biri, kavramları kesin tarif edilmemiş olsa da bilgi-nin gelişmesinde tabii lisanın kavramlarının, bilim lisanının bazı olaylardan idealleştirme yoluyla türetilen kesin terimlerinden daha güvenilir olduğunun anlaşılmasıdır. … Fakat [bilim lisanında yapı-lan] bu idealleştirme ve kesin tarifler sürecinde gerçeklikle doğru-dan bağlantı kaybolmaktadır.”60

Heisenberg’in bilim lisanı ile tabii lisan arasındaki ilişkiyi ortaya koyan bu tesbiti bizce çok önemlidir. Çünkü bilim adamları tarafından lisan aracı olarak geliştirilen teorilerin temel kavramları da tabii lisana dayan-maktadır.

Son söz olarak Heisenberg önemli bir tesbitte bulunarak bilginin so-nuçta mutlaka, gerçeklikle temas halinde olduğundan emin olabileceği-miz tek merci olan tabii lisana dayandırılması gerektiğini belirtiyor:

D‹VAN 2000/1

49

“Biliyoruz ki, her anlayış sonunda tabii lisana dayandırılmalıdır, çünkü sadece onda gerçeklikle temas halinde olduğumuzdan emin olabiliriz.” 61

Fakat biz burada bir adım daha öteye giderek tabii lisanın kavramlarının nereden geldiğinin de araştırılması gerektiğini söylüyoruz. Böyle bir araş-tırma veya soruşturmanın bilim ve gerçeklik arasındaki alaka açısından son derece önemli olduğunu düşünüyoruz.

Feynman

Geçtiğimiz yüzyılın tanınmış teorik fizikçilerinden ve kuantum elektro-dinamiğinin kurucularından olan Richard Feynman, teorilerin esas fonksi-yonunun, teorinin öngörüleriyle deney veya gözlem sonuçlarının uyuşma-sı olduğunu şu sözlerle ifade etmektedir:

“[Fizikçiler] şunu öğrendiler ki, esas mesele bir teoriyi beğenmek veya beğenmemek değildir. Önemli olan teorinin deneylerle uygun öngörüler yapmamızı sağlayıp sağlamadığıdır.”62

Burada Feynman, Ptoleme’den günümüze kadar gelen ve Duhem tara-fından da desteklenen ‘olayları kurtarmak’ (saving the phenomena) anlayı-şının takipçisi olduğunu açık bir şekilde ifade etmektedir. Kuantum meka-niğinin sağduyu ile ters düşen, anlaşılmaz yapısı konusunda da şunları söy-lemektedir:

“Benim kendi öğrencilerim de [kuantum teorisini] anlamaz. Bu-nun sebebi, ben de onu anlamıyorum. Kimse de anlamıyor.”.63 Feynman daha sonra da bu teorinin anlaşılmaz yapısının, tabiatın ken-disinden kaynaklandığını, hatta daha da ötesi, tabiatın saçma/abes oldu-ğunu söylemektedir:

“Kuantum elektrodinamiği teorisi sağduyu açısından Tabiat’ı saç-ma olarak tasvir eder. Ancak deneylerle de tam bir uyum içindedir. Bu yüzden de umarım Tabiat’ı olduğu gibi –yani saçma olarak– ka-bul edersiniz.”64

Ve devam ederek tabiatın neden böyle anlaşılmaz davrandığını açıklaya-bilecek bir teori bulunmadığını ifade ediyor:

“Tekrar edelim, biz Tabiat’ın neden böyle acayip bir şekilde davran-dığıyla uğraşmayacağız, bunu açıklayabilecek iyi bir teori yoktur.”65 DİVAN

2000/1

50

61 Heisenberg, 1971, s. 172.

62 Feynman, R.P. (1990). QED: The strange theory of light and matter. Penguin Books, s. 10.

63 Feynman, 1990, s. 9. 64 Feynman, 1990, s. 10. 65 Feynman, 1990, s. 12.

Bu ifadelerden görüldüğü gibi Feynman, deneylerle büyük bir uyum içindeki kuantum teorisinin değil, bunun yerine tabiatın saçma olduğu-nun kabul edilmesini tercih etmektedir. Çünkü, mevcut matematik yapı-ları kullanarak, deneylerle uyumlu ve anlaşılabilir yeni bir teori geliştirme-nin imkansızlığı karşısında tabiatın saçma olduğunu kabul etmek ona da-ha makul gelmektedir.

Genel relativite ve kuantum teorisi çoğu zaman büyük bir hassasiyet sı-nırı içinde deney ve gözlem sonuçlarıyla uyumlu olduğundan, bu teorile-rin üzeteorile-rine kurulduğu lisanın gerçekliği bilmek için uygun olup olmadı-ğı sorusu uzun süre birçok bilim adamı tarafından pek dikkate alınmamış-tır. Çünkü teoriye göre tarif edilen olaylarla uyuşmazlık durumlarında –aynı Ptoleme’nin astronomi modeline yeni eğriler eklenmesinde olduğu gibi– matematik hileler ‘olayları kurtarmaktadır’. Çağdaş fizikçiler arasın-da en açık sözlülerinden biri olan Feynman kuantum mekaniğinde karşı-laşılan böyle bir problemi nasıl hallettiklerini şöyle açıklamaktadır:

“Dirac’ın teorisi elektronun manyetik momentinin –bu küçüçük bir mıknatısın kuvveti gibi birşeydir– büyüklüğünün belli birimler cinsinden tam 1 olduğunu söylüyordu. Sonra 1948’de yapılan de-neylerde bu sayının 1.00118’e yakın olduğu bulunmuştu. … Fa-kat bu değer [teoriye göre] yapılan hesaplarda 1.00118 yerine sonsuz çıkıyordu ki, bu deneysel değere hiç uymuyordu! Efendim, kuantum teorisinde hesapların nasıl yapılacağı meselesi Julian Schwinger, Sin-Itiro Tomanaga ve benim tarafımdan 1948’de hal-ledildi. Schwinger bu yeni ‘üç kağıt oyunuyla’ ilk hesaplamayı yap-tığında teorik değeri 1.00116 olarak çıkarttı ki bu sayı deneysel değere oldukça yakındı.”66

Aslında Feynman’ın anlattıkları günümüz bilim (fizik) anlayışı içinde gayet normal sayılması gereken işlerden. Çünkü zaten mevcut bilim layışının daha en baştan gerçekliği bilmek gibi bir amacı yoktur. Esas an-laşılmaz olan husus, bazı fizikçilerin gene bu bilim anlayışı içinde gelişti-rilmiş olan teorileri kullanarak yaptıkları hesaplarla gözlem sonuçları ara-sında tezatlar ortaya çıktığında bundan ‘tabiat anlamsızdır’ şeklinde bir sonuç çıkarmalarıdır.

Deutsch

Son yıllarda gerçeklik meselesiyle ilgilenen çağdaş kuantum fizikçilerin-den biri de David Deutsch’tur. Royal Society üyesi bu fizikçi ilk felsefi ese-ri The Fabese-ric of Reality (Gerçekliğin Dokusu) kitabında gerçeklik kavra-mıyla ilgili görüşlerini ortaya koymaktadır. Bu meselenin çözümünü enin-de sonunda günenin-delik lisanda gören meslekdaşı Heisenberg’in aksine De-utsch, kuantum teorisinin ‘çoklu dünyalar’ yorumundan işe başlamaktadır.

D‹VAN 2000/1

51

Deutsch kitabında ‘gerçekliğin dokusunun’ parçacık fizikçilerinin kur-maya çalıştığı ‘herşeyin teorisi’ (theory of everything) gibi teorilerle değil, merkezinde kuantum teorisi olan ve evrim teorisi, epistemoloji ve hesapla-ma teorisinin oluşturduğu dört kollu bir yaklaşımla anlaşılabileceğini öne sürüyor.67 Kuantum fiziğinin çoklu evrenler yorumunu benimseyen yazar bütün fiziksel gerçekliğin, çok sayıda (en az 1012 kadar) paralel evreni içerdiğini kabul etmektedir.68

Deutsch, çift yarık deneyinde fotonların davranışını kuantum mekaniği-nin çoklu dünyalar yorumuna göre ‘gölge’ fotonlarla açıklamaktadır:

“İşte böylece ekranda 1012 kadar (yani bir trilyon) mümkün delik-yer vardır. Bu yüzden de her sahici fotona eşlik eden en az bir tril-yon gölge foton olmalıdır.”69

Yani çift yarık deneyi gibi, tabii lisanda bir iki kısa cümleyle ifade edilen bir deneyi açıklamak için çoklu evren yorumuna göre en az 1012 gölge evren varsayımında bulunmak gerekiyor. Feynman’ın bu deneyle ilgili açıklaması ise fotonların çift yarıktan geçmeden önce etrafı, c ışık hızından çok daha büyük bir hızla ‘yokladığı’ varsayımına dayanıyordu. Yukarıda bahsedildiği üzere, Bohr ve Heisenberg gibi fizikçilerin savunduğu başka bir anlayışa göre ise fotonların çift yarık deneyinde hem dalga hem de par-çacık şeklinde davrandığı kabul edilmektedir.

Bize göre çift yarık deneyinin ve diğer bazı optik deneylerin açıklanabil-mesi için yeni temel kavramlara, ve dolayısıyla yeni bir lisana ihtiyaç var-dır. Bu yeni kavramlarla ışık, dalga veya parçacık olarak değil bunlardan daha genel bir şekilde ifade edilecektir. Bu kavramlar ayrıca bizi, basit bir olayı trilyonlarca gölge fotonlarla veya öteki tutarsız kavramlarla açıkla-maktan kurtaracaktır.

Deutsch, kitabının sonlarına doğru dört teorinin –kuantum teorisi, ev-rim teorisi, epistemoloji ve hesaplanabilirlik teorisi– herbirinin ‘doğru te-oriler’ olmasına rağmen kendilerine yöneltilen eleştirilerle başa çıkamadı-ğını kabul ediyor ve vakit geçirmeden bu dört teoriyi birleştirmek gerek-tiğini söylüyor.70 Evrimci epistemolojinin tafsilatlı bir tenkidi Thagard71 tarafından verilmektedir. Thagard kitabının bu bölümünde teorilerin ge-lişmesinin evrimci kavramlarla açıklanmasının nasıl ciddi yanlışlıklara yol açacağını her bir kavram için karşılaştırmalı örneklerle anlatmaktadır.

Özet olarak ifade edecek olursak, Deutsch şu hususlar açısından eleştiri-lebilir: Mevcut bilim anlayışında teori geliştirmenin amaçları arasında ger-çekliği anlamak diye bir amaç olmadığı ve kendisi de aynı bilim anlayışının temel kavramlarını hiçbir şekilde tartışmadığı halde, dört teoriyle ‘gerçek-DİVAN

2000/1

52

67 Deutsch, D. (1997). The Fabric of Reality, Londra: Penguin Books, s. 18 68 Deutsch, 1997, s. 54.

69 Deutsch, 1997, s. 44. 70 Deutsch, 1997, s. 342. 71 Thagard, 1988, s. 102-111