BELLET EN
Cilt: LXVI
A~ustos 2002
Say~: 246
DO~U ANADOLU YÜKSEK YAYLASI'NDAN M. Ö. 2. B~NYIL
KURGANLARI
AYNUR ÖZFIRAT*
Bilindi~i üzere, "kurgan", Bat~~ dillerindeki "tumulus", yapay mezar te-pesi kar~~l~~~~ kullan~lan Türkçe bir sözcüktür. Anadolu ve Ön Asya'ya ya-banc~~ olan bu türde mezar an~t~~ gelene~inin en erken temsilcilerine Asya bozk~rlar~nda M.Ö. 5. biny~l~n ikinci yar~s~ndan beri rastlan~lmaktad~r. Ana-dolu'ya bu türdeki mezar an~tlar~, Balkan kökenli bir halk olan Phrygler ta-raf~ndan Orta Anadolu'ya getirilmi~tir ve en eskileri de M.Ö. 800 y~llar~~ civa-r~na tarihlenir'. Buna kar~~l~k kurgan türü mezar an~t~~ gelene~inin Trans-kafkasya'da M.Ö. 3. biny~l~n ortalar~ndan beri var oldu~u Gürcistan'daki Martkopi, Bedeni ve Trialeti gibi birçok nekropolden bilinmektedir. Bu ade-tin giderek tüm Transkafkasya ve Do~u Anadolu'ya da yay~lm~~~ oldu~u son y~llarda yürütülen yüzey ara~t~rmalanyla belirlenmi~tir. A~a~~da Mu~~ ve A~r~~ illerinde sürdürdü~ümüz yüzey ara~t~rmalar~~ s~ras~nda saptad~~~m~z kurgan-lar etrafl~~ ~ekilde tan~t~kurgan-larak, bu konuda ilk ad~mkurgan-lardan biri at~lmaya çal~~~la-cakt~r2.
Do~u Anadolu Yüksek Yaylas~'n~n M.Ö. 2. binphyla ili~kili çal~~malar~-m~z 1992 ve 1999 y~llar~~ aras~nda yürütülmü~~ ve bunun sonucunda Erzurum ve Mu~~ aras~nda çekilecek bir hatt~n do~usunda ve Güneydo~u Toroslar'~n kuzeyinde kalan bölgenin, Transkafkasya ve ~ran Azerbaycan'~ndan bilinen M.Ö. 2. biny~l boyal~~ çanak çömlek kültürlerinin yay~l~m alan~~ içinde oldu~u * Yrd. Doç. Dr. Aynur Özfirat, Yüzüncü Y~l Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dal~, Zeve Kampüsü, 65080-VAN.
I Young 1981.
2 Prof. Dr. V. Sevin'in dan~~manl~~~~ alt~ nda ve ~stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
belirlenmi~tir'. Günümüzde Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Nahç~van ve iran Azerbaycan~'mn bulundu~u ve bu kültürün yay~ld~~~~ geni~~ bölge bir-tak~m bölgesel farkhl~klarla birlikte (Trialeti, Tazekent, Sevan-Üzerlik ve Van-Urmiye), özellikle çanak çömlek gelene~inde kendini gösteren ortak bir kültürü payla~m~~ur. Yerle~im alanlar~, kronoloji, köken ve sosyal yap~~ gibi henüz çözülmemi~~ birçok problemi olan bu kültürün genel anlamda baz~~ özellikleri belirgindir. Söz konusu kültür en iyi ~ekilde pek ço~u kaz~larla ara~t~r~lm~~~ olan mezarl~klardan tan~nmaktad~r ve bunlar genellikle çok sa-y~da kurgan içermektedir.
Her ne kadar 20. yüzy~l~n ba~lar~nda Kars yak~nlanndaki Küçük Çatma (eski Maly Pergit, res. 1) köyünde kurganlar ortaya ç~kar~lm~~sa da bu adetin Do~u Anadolu'daki yay~l~m~~ ve ayr~nular konusunda yak~n zamana de~in hiç bir bilgi yoktu 4. A~a~~da belirtilece~i üzere, yüzey ara~urmalanyla ortaya koydu~umuz en dikkat çekici sonuçlardan biri kurgan tipi gömü adetinin Do~u Anadolu'daki varl~~~n~n iyiden iyiye belirlenmi~~ olu~udur.
Kurgan türü mezarlara rastlad~~~m~z ilk yöre A~r~~ il merkezinin do~u-sundaki Sulu çem ilçesidirs. Buras~~ Aras Güneyi Da~lar~ n~n güney etekle-rinde, I~d~ r ve Do~ubeyaz~t halk~~ için önemli bir odak alan~~ olan Sinek Yay-las~'n~n güney ucunda, denizden 1750 m. yüksekliktedir. Volkanik bir ara-zide kurulu bulunan Suluçem'de 1995 y~l~nda 6 adet kurgan saptad~k (Res. 1-2). Bunlardan üçü Suluçem ilçe merkezinin içinde, di~er ikisi Güllüce kö-yüne giden yolun sa~~nda ve solunda, sonuncusu ise Güllüce köyünde bu-lunmaktad~r.
ilçe merkezindeki kurganlardan ikisi (II-III) tarla açmak amac~yla, hiç bir izleri kalmayacak ~ekilde tahrip edilmi~tir. Sonuncusu ise (I) sa~lam du-
3 Müze çal~~malar~~ ve yüzey ara~urmalar~m~z Kültür Bakanl~~~~ An~tlar ve Müzeler Genel
Müdürlü~ü'nün sa~lad~~~~ izinler ve 1992 y~l~nda ARIT, 1996-1997 y~llar~nda da ~stanbul Üniversitesi Rektörlii~il Ara~t~rma Fonu taraf~ndan kabul edilen projeler çerçevesinde gerçekle~tirilmi~tir. Her üç kuruma da ilgi ve desteklerinden dolay~~ te~ekkurii zevkli bir görev sayar~m. Tüm çal~~ma boyunca hocam Prof. Dr. Veli Sevin yard~ mlar~ n~~ ve yak~ n ilgisini esirgemedi, kendisine bu konuda çok ~ey borçlu oldu~umu belirtmek isterim. Yüzey ara~urmalar~m~z~n ilk sonuçlar~~ için bkz. Özfirat 1994: 359 vdd.; 1999: 1 vdd.; 2000: 194 vdd. 2001 a: 67 vdd.; 2001b: 124; Do~u Anadolu Yüksek Yaylas~'n~n M.Ö. 2. biny~l~~ ile ilgili ilk çal~~malar için bkz. Çilingiro~lu 1983; 1984; 1986'; 1986 b; 1988; 1990'; 1990 b; 1994.
4 Martirosyan 1964: 61; Özfirat 2001a: 67 vdd.; Köro~lu 2000. Ayr~ca Korucutepe'nin Geç
Kalkolitik Ça~~ tabakas~nda rastlanan tu~ladan yap~lm~~~ ve üzeri olas~l~kla ah~apla kapat~lm~~~ olan bir mezar~n kurgan türü mezarlarla ili~kili oldu~u dii~ünülür, bkz. Winn 1981.
5 Özfirat 2001a: 71 vd.; "Erste Berrachtungen zum ostanatolischen Hochland im 2. Jt. v.
rumdad~r (Res. 3). Yakla~~k 43.00 m. çap~nda ve 4.00-5.00 m. yüksekli~inde-dir. Bugün üzeri modern bir çit duvanyla iki lusma ayr~lm~~~ bulunan kurga-n~n yüzeyi yo~un bitki örtüsüyle kapl~d~r. Bununla birlikte y~~ma tepesinin ta~~ ve topraktan yap~ld~~~~ belirgindir.
Suluçem kurganlar~ndan en dikkate de~er olan~~ Güllüce köyüne do~ru uzanan yolun 500 m. kadar sa~~ndad~r (IV). Ta~~ ve topraktan yap~lm~~~ olan bu kurgan~n çap~~ 60.00 m. yi, yüksekli~i ise yakla~~k 10.00 m.'yi bulmaktad~r. Görülebildi~i kadar~yla, kurgan merkezi bir tepe (ana kurgan) ile bunun eteklerindeki küçük ta~~ kümelerinden olu~turulmu~tur (Res. 4-8). Merkez-deki ana kurgan~n etraf~n~~ ku~atan ve küçük birer kurgan olmas~~ gereken bu tepecilder 5.00-6.00 m. kadar çap~ndad~r. Doku olarak aynen merkezi kur-gan~~ and~r~rlar, say~lar~~ da belirlenebildi~i kadar~yla 9 kadard~r. Kaz~~ yap-maks~z~n sa~l~kl~~ bir sonuç al~nmas~~ mümkün olmamakla birlikte, yüzey bul-gular~~ aç~s~ndan, büyük tepenin alt~nda tek bir gömüden çok, fazla say~da gömü yap~lm~~~ olabilece~i ihtimalinden söz edilebilir. Bu türde gömü anla-y~~~n~n varl~~~n~~ Gürcistan'daki Meskhed kurganlar~ndan da biliyoruz6.
Kurgan yine ayn~~ yolun üzerinde, Tutumlu köyünü geçer geçmez yo-lun 300-400 m. kadar soyo-lundad~r.
Kurgan Suluçem ilçe merkezinin 6 km. kadar kuzeybat~s~ndaki Gül-lüce köyü içindedir. 1994 y~l~nda bir define kaz~s~~ s~ras~nda büyük çapta tah-rip edilmi~tir. Bu kaz~dan günümüze kalan yaln~zca 5.50 m. derinli~inde bir çukurdur (Res. 9). Bu çukurdaki kesider ve dolgunun adeta bir konglome-ray~~ and~ran dokusundan y~kma tepenin iri çak~l ta~lar~~ ve topralda yükseltil-di~i anla~~lmaktad~r (Res. 10).
Bu define kaz~s~~ s~ras~nda çekilen foto~raflardan anla~~ld~~~na göre kur-gan~n alt~nda do~u-bat~~ yönünde uzanan 3.50 x 1.50 m. kadar boyutlar~nda bir ta~~ sand~k mezar bulunmaktad~r; üzeri 3 adet çok büyük sal ta~~~ kapak ile örtülüdür (Res. 11-12). Hediyelerle birlikte tek ki~ilik bir gömünün bulun-du~u mezara tek bir kapak ta~~n~n kald~r~lmas~yla girilmi~tir. Aç~lan çukur içinde duran 1.90 x 1.20 x 0.20 m. boyutlar~ndaki ta~~ levhan~n bu kapak ta~~~ ya da bunlardan biri oldu~u söylenebilir. Çukurun içinde hemen hemen ayn~~ boyudarda 2 adet sal ta~~~ daha görülmektedir (Res. 13). Kurgan~n oriji-nal yüksekli~i ve görünümü hakk~nda her hangi bir bilgiye sahip de~iliz7.
6 Lordkipanidse 1991: 69 vd.; Djaparidze 1995: 93 vdd.
7 Burada da ana tepenin etraf~nda daha küçük tepeciklerin olup olmad~~~~ konusunda
bir~ey söylenemez. Ancak, köylüler önceki y~llarda tepenin çe~itli yerlerinde 4 ayr~~ mezar daha açt~klar~n~~ ifade etmi~lerdir. Nitekim aç~lm~~~ olan çukur içinde duran 2 sal ta~~~ levha -e~er ana mezan kapatan kapak ta~lar~~ de~illerse- bu mezarlardan birine ait olabilir.
IV no'lu kurgan~n zirvesinde yap~lan küçük çapl~~ bir kaçak kaz~~ çuku-rundan baz~~ parçalar bulunmu~tur. Bunlar kiremit astar üzerine siyah renlde bezenmi~~ (monokrom boyal~) iki gövde parças~~ ile siyah açk~l~~ mala sahip olan içe kapal~~ a~~z kenarl~~ bir çömlektir (Res. 14/3). irice çömleklere ait olan gövde parçalar~ ndan biri kal~n dalgal~~ hatlar (Res. 14/2) di~eri ise bu türde bir band~n her iki yan~na yap~lm~~~ çengellerle bezelidir (Res. 14/1).
1994 y~l~ nda VI no'lu kurganda yap~lan define kaz~s~nda ele geçirilen ve bugün Erzurum Müzesi'nde bulunan iki adet alçak boyunlu çömlek, M.Ö. 2. biny~l boyal~~ çanak çömlek kültürlerine ait Do~u Anadolu Yüksek Yaylas~ nda konteksini tam olarak anlayabildi~imiz ilk buluntular olmas~~ aç~s~ndan önemlidir. Monokrom boyal~~ olan çömleklerden birinin bezemesi içi dalgal~~ hatlarla dolu geni~~ dörtgen dizileridir (Res. 14/4). Bu motif Sevan-Üzerlik Kültürünün en belirgin özelliklerindendir. Di~eri ise kelebek motifleri, içi paralel hatlarla dolu üçgenler ve dalgal~~ hatlanyla Tazekent grubuna girer (Res. 14/5; 15). Her ikisininde a~~z kenar~~ paralel kal~nca çizgilerle bezeli-dir.
Suluçem kurganlar~~ hem yap~sal özellikleri hem de çatlak çömlek para-lelleriyle (bkz. katalog) Ermenistan'da yo~un olarak görülen Tazekent ve Sevan-Üzerlik kültürleriyle benzer özellikler gösterir8. Ta~~ ya da ta~~ ve toprak y~~ma tepelerin alt~nda mezar odalar~, ta~~ sand~k veya topra~a aç~lm~~~ çukur mezarlar bulunan kurganlar Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'~ n kuze-yinde çok yayg~ nd~r. Bunlardan içinde boyal~~ çanak çömlek bulunan kurgan-lara, Transkafkasya'da amtsal kurganlanyla Trialed9 ve Zurtaketim ba~ta ol-mak üzere, Meskheti", Lça~en'2, Ariç'3, Kedi'', Verin Naver 15, Ayge~at'8, Ta-zekent '7, Eçmiadzin'8, Metsamor19 ve Ezneburdw gibi birçok mezarl~ kta rast-lamak mümkündür.
8 Tazekent ve Sevan-Üzerlik kültürleri hakk~nda geni~~ bilgi için Uz: Ku~nareva 1993: 134
vdd., Özfirat 2001°: 20 vdd.
9 Rubinson 1976: 25 vdd., lev. 1, 5-7, 12, 15.
1()Djaparidze 1964: 106 vdd., res. 5-7, 11; 1969: 274 vdd., res. 5-8, 30-31, lev. VII-X, XVIII. 1lDjaparidze ve d~~. 1985: 21 vdd., lev. 3, 14.
12 Khanzadyan 1962; Ku~nareva 1985: 93; 1993:158. 13 Khaçatriyan 1975: 91 vdd.; Ku~nareva 1993: 144. uKu~nareva 1993: 145, res. 56.
15 Simonyan 1984: 122 vdd.. res. 1, 4; 1996; Ku~nareva 1993: 122, res. 51-52. 16 Ku~nareva 1993: 140. res. 53.
12 Ku~nareva 1960. 18 Martirosyan 1964: 56 vdd. 19 Khanzadyan 1995: 6 vdd.
Do~u Anadolu'da kurgan türü mezarlara rastlad~~~m~z ikinci yöre, Mu~~ ili Malazgirt ilçesi'nin 19 km. kuzeybat~s~ndaki Nurettin köyüdür 2°. Murat'~n kollar~ndan Alagöz Deresinin sa~~ k~y~s~~ üzerindeki köy 1540 m. rak~ml~d~r. Hemen kuzeyinde, Kaletepe ad~n~~ ta~~yan yakla~~k 250 x 150 x 40 m. boyut-lar~nda bir höyük22 ve bunun do~u etelderi üzerinde ise kurgan olarak ta-n~mlanabilecek 3 tepecik bulunmaktad~r (Res. 1; 16).
Düzgün konik biçimleriyle do~al bir görünüm veren tepecikler yakla~~k 10-15 m. çap~nda ve 7-8 m. kadar yüksekli~indedir (Res. 17-20). Bunlar gerçekten bizim tan~mlamaya çal~~t~~~m~z gibi birer mezar tepesi yani kur-gan iseler, üzerlerinde definecilerce aç~lm~~~ olan çukurlardan toprak y~~ma türünde olduklar~~ anla~~lmaktad~r.
Tepecilderden ortadaki (II) köylüler taraf~ndan k~smen tahrip edilmi~tir (Res. 19). Bu kaçak kaz~~ s~ras~nda boya bezemeli baz~~ çanak çömlekler, te-penin kuzeydo~usunda aç~lm~~~ toprak bir çukur içinden ç~kar~lm~~t~r (Res. 21). Yo~un bir tahribat görmü~~ olan bu tepenin güneyinde, kayala~m~~~ sert topra~a oyulmu~, düzgün plan vermeyen bir mekan yine kaçak kaz~lar s~ra-s~nda ortaya ç~kar~lm~~t~r. Kap~~ görünümlü alçak bir giri~ten içeri girilen bu mekan, önce 1.00 m. kadar geni~li~inde koridorumsu ve alçak, düzensiz, ince-uzun bir geçit, sonra da yine oldukça düzensiz bir oda görünümünde-dir. Ancak bu mekan~n içinde bir mezar oldu~una i~aret eden hiç bir iz yok-tur. Buna kar~~l~k, hemen giri~in önüne r~~lm~~~ olan kaz~~ topra~~~ içinden birkaç boyal~~ çanak çömlek parças~~ ele geçirilmi~tir.
Olas~l~kla ana toprak üzerinde yükseltilmi~~ yapay bir y~kma olarak ta-n~ mlayabilece~imiz bu tepelerin alt~nda gerçekten bir gömü mekata-n~~ olup olmad~~~n~, tek bir ~üpheli örne~e dayanarak, söyleyebilecek durumda de~i-liz. Buna kar~~l~k, köylülerin ifadeleri ve boyal~~ kaplar~n ele geçti~i II no'lu tepedeki kaçak kaz~~ çukuru ayn~~ kurganda birden fazla gömünün yap~lm~~~ olabilece~ini dü~ündürür. Bu çukur tepenin orta k~sm~nda ve yüzeye yak~n-d~r, e~er alttaki mekan~~ da bir gömü odas~~ olarak kabul edersek Suluçem IV no'lu kurgan gibi, burada da ayn~~ tepenin alt~nda birden fazla mezar anlay~ -~~yla kar~~~ kar~~ya oldu~umuzu söyleyebiliriz. Buna kar~~l~k söz konusu kur-
21 Özf~rat 1994: 363 vd.; 2001a: 77 vd.
22 Höyük üzerinde, ~üpheli bir parça d~~~nda Orta Tunç Ça~~~ çanak çömleklerine
rastlanmam~~t~r. Yüzey buluntular~na göre höyükteki tabakala~ma durumu ~öyledir: Erken Transkafkasya Dönemi, Erken Demir Ça~, Urartu, Ortaçag.
ganlar tamamen topraktan yap~lm~~~ olmalar~yla Suluçem'dekilerden farkl~-d~rlar, bu özellikleriyle Ermenistan'daki Eçmiadzin'le benzerlik gösterirler. II no'lu tepenin güneyindeki kaçak kaz~~ topra~~n~n aras~nda buldu~u-muz parçalar~n üçü.kiremit üzerine siyah yani monokrom türde boyal~~ (Res. 22/1-3), di~eri ise polikrom boyal~d~r (Res. 22/ 4). Monokrom boyal~~ parça-lar küçük olmakla birlikte, bezemelerinin basit oldu~u ve kal~nca çizgilerden yap~lm~~~ içiçe üçgenler ile lüle dizileriyle bezendikleri anla~~ lmaktad~ r. Po-likrom boyal~~ parça bir çömle~e ait küçük bir a~~z parças~d~r. Üzerinde be-zemelere rastlamam~~~ olmam~za ra~men a~z~n alt~ndaki aç~k krem astar po-likrom boyal~~ oldu~unu gösterir. Bu kültüre ait popo-likrom boyal~~ kaplarda bezemeler krem bir astar~n üzerine ço~unlukla kiremit ve siyah renklerle yap~lm~~t~r. A~~z k~sm~n~n hemen alt~ndan k~r~lm~~~ olmas~~ nedeniyle bu par-çada herhangi bir bezeme izine rastlanabilmi~~ de~ildir, ancak krem astar çok belirleyici oldu~u için bu gruba dahil edilmi~tir.
Kaçak kaz~~ s~ras~nda II no'lu tepede bulunan ve bugün Malazgirt Kültür Merkezi Müdürlü~ü'nde bulunan kaplar monokrom boyal~~ büyük bir çanak (Res. 22/5; 23) ve kapal~~ a~~zl~~ yuvarlak gövdeli çömlekle (Res. 22/7) beze-mesiz ancak mal olarak di~erleriyle ayn~~ olan boyunlu bir çömlekten (Res. 22/6; 24) ibarettir. Her iki kap da müzelerimizden ve Urmiye Gölü k ~y~s~n-daki merkezlerden gayet iyi bilinen içi yatay dalgal~~ hatlarla dolu yar~m daire ve üçgen s~ralarlyla bezenmi~tir. Çömlekte üçgenlerin aras~nda ayr~ca iki s~ra dikey dalgall hat vard~r. Nurettin Kurganlar~~ çanak çömle~i Kuzeybat~~ Iran.-daki Geoytepe D ve Haftavantepe VIB malzemeleriyle tam bir paralellik içindedir (bkz. katalog) ve Van-Urmiye Kültürü içinde yer al~rlar.
içlerinde ele geçen boya bezemeli çanak çömlek parçalar~ndan anla~~la-ca~~~ üzere, A~r~~ ve Mu~~ bölgesi kurganlar~~ daha çok Orta Tunç Ça~~ na yani M.Ö. 2. biny~ l~n ilk yar~s~~ içlerine ait olmal~d~r". Bu türde mezarlara ~imdiye kadar Van Gölü havzas~nda rastlanmam~~t~r.
Yukar~da da de~inildi~i gibi, Transkafkasya'da en erken ve en görkemli kurganlar Gürcistan'da M. Ö. 3. biny~l~n ikinci yar~s~ndan sonra görülmeye ba~lar. Erken Kurganlar olarak adland~r~lan bu dönem Erken Transkafkasya Dönemi (Kura Aras) ve boyal~~ çanak çömle~in görüldü~ü Orta Tunç Ça~~'-
23 Martirosyan 1964: 56 vdd.
24 Do~u Anadolu Yüksek Yaylas~~ boya bezemeli çanak çömlek kültürlerinin kronolojisi
n~ n aras~ ndad~r25. Oysa bu türde mezar an~tlar~n~n Asya bozk~rlar~ndaki geçmi~i ise M.Ö. 5. biny~l~n ikinci yar~s~na de~in uzan~r. Bu kültüre ait insan-lar~n sonradan çe~idi yönlere özellikle bat~ya do~ru yay~ld~klar~~ bilinir26. Bu durum kurgan gelene~inin Transkafkasya" ve Do~u Anadolu'ya kuzeyden geldi~ine i~aret etmektedir. Ancak bu geli~in yönü ve zaman~~ konular~~ ~imdi-lik çok aç~k de~ilir.
Kurgan türü mezarlarda ele geçirilen boya bezemeli çanak çömlekler ile kurganlar aras~nda bir paralellik ~imdilik görülmez. Çünkü kurganlar~n ilk kez ve yo~un olarak görüldü~ü Gürcistan'da boyal~~ kaplar say~ca çok azd~r ve Orta Tunç Ça~~ nda görülmeye ba~lar. Erken Kurganlar Dönemi çanak çöm-le~i Kura Aras gelene~ini devam ettiren siyah açk~l~~ mala sahiptir28. Do~u Gürcistan ve Kuzey Azerbaycan'~ n d~~~nda Transkafkasya'n~n güneyinde Er-ken Kurganlar Dönemi görülmez. Yan~s~ra Güney Azerbaycan, Nahç~van ve ~ ran Azerbaycan'~nda boyal~~ çanak çömleklere çok daha yo~un olarak ve hem de yerle~im yerlerinde rastlanmas~na ra~men, bu güney bölgede kuzey-deki gibi büyük ta~tan y~~ma tepeler yoktur. Yine de mezarlarda genel anla-y~~~ aç~s~ndan ortak özellikler vard~ r: Nahç~van Orta Tunç Ça~~~ mezarlar~~ içinde topra~a aç~lm~~~ dikdörtgen çukur ve ta~~ sand~k mezarlar ço~unlukta-d~r. Üzerlerine bazen toprak ya da ta~~ ve toprak y~~ma tepeler yap~lm~~t~r, ancak bunlar fazla yüksek de~ildir, ço~unlukla belli belirsizdir ve en fazla 1.00 m. yüksekli~e ula~~rlar29. Ayr~ca taraf~m~zdan "Aras Boyal~lar~" olarak ad-land~r~lm~~~ olan boya bezemeli çanak çömleklerin anavatan~n~n Nahç~van çevresinde olmas~~ çok muhtemeldir30.
25 Djaparidze 1991: 325 vdd.; 1993; Lordkipanidse 1991: 54 vdd.; Edens 1995: 54 vd. 26 Anthony 1986: 291 vdd.; Nagler 1996.
27 Burney 1958: 178; 1977: 158; Burney ve Lang 1971: 94; Djaparidze 1969: 280 vdd.; 1993:
475 vdd.; Khanzadyan 1995: 36; Sevin ve Özfirat: "Hakkari Stelleri: Do~u Anadolu'da Sava~ç~~ Çobanlar ~lk Not", Belleten (bask~da).
28 Djaparidze 1991: 326 vdd.; 1993: 479 vd.; Lordkipanidse 1991: 61 vd.
29Azerbaycan ve Nahç~van kurganlar~~ için bkz. Aliev 1991: 65 vdd., Bakh~aliev 1997: 33 vd.
Urmiye Gölü'nün kuzeybat~s~ndaki yüzey ara~t~rmalar~nda (Kleiss 1969: 14 vdd.; 1978: 13 vd.; 1997) çok say~da kurgana sahip çe~itli büyüklüklerde nekropoller bulunmu~tur. Ancak bunlar~n M.Ö. 2 ve 1. biny~llar veya Urartu Krall~~~~ öncesine ait olduklar~~ d~~~ nda buluntu eksikli~i nedeniyle herhangi bir tarih belirtilememi~tir. Kidir Ali köyü yak~n~nda yer alan kurganlarda bulunan çanak çömlekler aras~ ndaki M.Ö. 2. biny~la ait monokrom boyal~~ bir parça (Kleiss 1969: Res. 10) ve mezarlar~ n yap~sal özelliklerinin kuzeyde yer alan kurganlara ve özellikle de Nahç~van mezarlar~ na çok benzemesi bu mezarlar~ n Orta Tunç Ça~~'na ait olabilece~ini dü~ündürmekle birlikte, kesin sonuçlar için veriler henüz yeterli de~ildir.
M.Ö. 3. biny~l~n ortalar~ nda Transkafkasya'n~n kuzeyinde yepyeni bir ölü gömme ve mezar biçiminin (kurgan) öncüsüz olarak birdenbire beliri~i, bu gelene~in çok köklü bir geçmi~i oldu~u kuzeyden güneye yani Avrasya bozk~ rlar~ndan Transkafkasya'ya do~ru yap~lm~~~ erken bir göçü dü~ündür-mektedir. Kurgan türü gömü adeti M.Ö. 2. biny~l~n ilk yar~s~~ içinde tüm Transkafkasya ve Do~u Anadolu'ya da yay~lm~~~ gibidir. Nitekim yukar~da ta-n~ tmaya çal~~t~~~m~z Suluçem ve Nurettin kurganlar~~ da bu ikinci yay~l~m a~amas~yla ilgili görünmektedir.
Transkafkasya ve Do~u Anadolu'da M.Ö. 3. biny~l~n ba~lar~ndan beri var olan güçlü yerle~ik kültür gelene~ine büyük çapta son vermi~~ görünen bu göçün hangi yönden ve kimler taraf~ndan yap~lm~~~ oldu~u sorusuna henüz sa~l~kl~~ bir cevap verme olana~~~ yoktur. Bu, üzerinde ba~hba~~na durulmas~~ gereken önemli bir sorundur.
B~BL~YOGRAFYA Aliev, V. G.
1977 Azerbaycan'da Tunç Devrinin Boyah Gaplar Medeniyeti, Bakü. 1991 Kultura Epokhi Sredneii Bronzi Azerbaiidjana, Bakü.
Anthony, D. W.
1986 "The 'Kurgan Culture,' Indo-European Origins, and the Domestica-don of the Horse: A Reconsideration", Current Anthropology 27: 291-314.
Bakh~aliev, V. B.
1997 Nahçlvan Arkeolojisi, ~stanbul. Burney, C.
1958 "Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age", Anato-lian Studies VIII: 157-209.
1977 From Village to Empire, Oxford. Burney, C. A., D. M. Lang
Burton-Brown, T.
1951 Excavations in Azerba~jan, 1948, London.
Çilingiro~lu
1983 "Van Gölü Havzas~nda M.Ö. 2. Bin Kültürüne Ait Baz~~ Veriler", I.
Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~ : 25-29.
1984 "The second millenium painted pottery tradition of the Van Lake Basin", Anatolian Studies XXXIV: 1984: 129-140.
1986a "Van Gölü havzas~nda 2. bin boyal~~ çanak-çömlek gelene~i", /X.
Türk Tarih Kongresi: 109-115.
1986b "Van Bölgesi ve Ordu ~li Yüzey Ara~t~rmas~", /V. Ara~t~rma Sonuçlar~~
Toplant~s~: 311-322.
1988 "Van Gölü havzas~nda M.Ö. 2. biny~la ait boyal~~ çanak-çömlek gele-ne~i", Ege Üniversitesi, Arkeoloji -Sanat Tarihi Dergisi IV: 5-18.
1990a "Gaziantep Müzesindeki Van-Urmiye boyal~lar~", Ege Üniversitesi,
Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi V: 25-44.
1990b "Van ve Urmiye bölgeleri aras~ndaki kültürel ili~kinin Van-Urmiye boyal~lar~~ ~~~~~ nda de~erlendirilmesi", X. Türk Tarih Kongresi: 169-173.
1994 "Van Gölü havzas~nda üretilen M.Ö. II. biny~l boyal~~ çanak çömle~i", Ege Üniversitesi, Arkeoloji Dergisi II: 1-31.
Djaparidze, O. M.
1964 "Arkheologicheskie Raskopki v Trialeti v 1959-1962 g.", Sovetskaya
Arkheologiya 2: 102-121.
1969 Archaeological Excavations in Trialeti: On the History of Georgian
Tribes in the Second Millenium B.C., Tbilisi.
1993 "Über die Ethnokulturelle Situation in Georgien gegen ende III Jahrtausend v. Chr.", M. Frangipane, H. Hauptmann, M. Liverani, P. Matthiae, M. Mellink (Yay.), Between The Rivers and Over the Mountains: Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri
Dedicata, Roma: 475-491.
1995 "Mittlere Bronzezeit", A. Miron, W. Orthmann (Yay.), Unter Wegs
zum Goldenen Vlies: Arcffiologische Funde aus Georgien, Stuttgart:
Djaparidze, O. M., G. B. Avali~vili, A. T. Tsereteli
1985 Pamyatniki Meskhed Epokhi Srednei Bronzi, Tbilisi. Edens, C.
1995 "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age" Bulletin of the American Schools of Oriental Research 299/300: 53-64.
Edwards, M. R.
1981 "The Pottery of Haftavan VIB (Urmia Ware)", Iran XIX: 101-140. 1983 Excavations in Azerbaijan (North-western ~ra~~) Hafta van, Period
VI, BAR Ini. S. 182, Oxford. Khaçatriyan, T. S.
1975 Drevniya Kultura ~iraka Tis. do. N. E.), Erevan. Khanzadyan, E. V.
1962 "Lça~enskii Kurgan 6", Kratkie Soob~çeniya Insdtuta Arkheologii 91: 66-71.
1969 Cami IV: Resultadi raskopok (1949-1966 g.), Erevan. 1979 Elar-Darani, Erevan.
1995 Metsamor 2, La Necropole: Les Tombes du Bronze Moyen et Re-cent, 1, Neuchatel-Paris.
Kleiss, W.,
1969 "Bericht über zwei Erkundungsfahrten in Nordwest-Iran", Archo-logische Mitteilungen aus ~ran 2: 7-119.
1978 "Hügelgraber in Nordwest Azerbaidjan", Archologische Mitteilun-gen aus ~ran 11: 13-18.
1997 "Hügelgraber in Nordwest- und Westiran", Archologische Mide-ilungen aus ~ran und Turan 29: 179-190.
Köro~lu, K.
Ku~nareva, Kh. K.
1960 "Tazekendskij mogilnik v Armenii", Sovetskaya Arkheologiya 1: 137-147.
1985 "Cevano-Üzerliskskaya Kultura Perioda Srednei Bronzii na Territorii Yujnogo Kavkaza", Kuluturnoe Naslegie Vostoka: 89-104.
1993 Yujrny Kavkaz v IX-II (Tis. do N. E.), Sankt Petersburg. ~ngilizce çe-virisi için bkz. The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of cultu-ral and socioeconomic development from the eight to the second millenium B. C., çev. H. N. Michael, University of Pennsylvania, Uni-versity Museum monograph 99, Philadelphia 1997.
Lordkipanidse, O.
1991 Archologie in Georgien Von der Altsteinzeit zum Mittelalter, We-inheim.
Martirosyan, A. A.
1964 Armeniya v Epokhi Bronz~~ i RannegoJeleza, Erevan. Nagler, A.,
1996 Kurgane der Mozdok-Steppe in Nordkavkasien, Archologie in
Eurasien 3, Espelkamp. Özfirat, A.
1994 "M.Ö. II. Biny~ l Do~u Anadolu Boyal~~ Seramik Kültürleri Üzerine Ara~t~rmalar", XL Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~: 359-377.
1999 "1997 Y~l~~ Bitlis-Mu~~ Yüzey Ara~t~rmas~: Tunç ve Demir Ça~lar", XVL Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ II: 1-22.
2000 '1998 Y~l~~ Bitlis-Mu~~ illeri Yüzey Ara~t~rmas~: Tunç ve Demir Ça~lar~", 17. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 2: 193-210.
2001 a Do~u Anadolu Yayla Kültürleri (M.Ö. IL Biny~l), ~stanbul.
2001 b "1999 Y~l~~ Mu~~ ~li Yüzey Ara~t~rmas~: Tunç ve Demir Ça~lar~", 18. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 2: 123-140.
Rubinson, K. S.
1976 The Trialeti Culture, (University Microfilms), Ann Arbor- Michigan. Belleten C. LXVI, 23
Seidov, A. G., V. B. Bakh~aliev, E. ~. Novruzlu, V. M. Babaev
1995 Nahç~vanin ve Babek Bölgesi'nin Arkheoloji Abideleri, Bakü. Simonyan, A. E.
1984 "Dva Pogrebeniya Epokhi Srednei Bronzi Mogilnika Verin Naver", Sovetskaya Arkheologiya 3: 122-135.
1996 "Pasteurs et chefs de guerre au Bronze Moyen (XXIII-XXII Siecle Avant J.C.)", J. Santrot (Yay.), Arm:nie: Tresors de l'Arm6~ie anci-enne, des origines au IVe sk•cle, Paris: 54-69.
Winn, S.M.M.
1981 "Buna! Evidence and the Kurgan Culture in Eastern Anatolia C. 3000 B.C.: An Interpretation", fournal of Indo - European Studies 9: 114-118.
Young, R. S.
1981 Three Great Early Tumuli, Gordion I, University of Pennsylvania, Museum Monograph 43, Philadelphia.
Çanak çömlek Katalo~u* Resim 14: Suluçem Kurganlan
IV. kurgan: Çizim no. 3; aç~k kiremit (2.5 YR 5/6) hamurlu, koyu ki-remit (10 R 3/6) astarl~, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme siyah (7.5 YR N2).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 36/1.
IV. kurgan: Çizim no. 2; aç~k kiremit (2.5 YR 5/6) hamurlu, kahvemsi kiremit (2.5 YR 4/4) astarl~, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark ya-p~m~, bezeme siyah (10 R 2.5/1).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 36/2.
IV. kurgan: Çizim no. 1; çap 12.5 cm.; siyah (2.5 YR N2.5/) hamurlu, hamurunun renginde astarl~, orta kum katk~l~, kötü pi~irilmi~, çark yap~m~.
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 36/3.
Çanak çömlek tan~mlar~nda Munsell Soil Color Charts (Baltimore 1988) renk katalo~u kullan~lm~~, ancak daha kolay anla~~labilmesi için numaralar~n yan~na kendi tan~mlad~~~m~z renkler de yaz~lm~~t~r.
VI. kurgan: Erzurum Müzesi, envanter no. 115. 94; çap 11 cm. yüksek-lik 16 cm.; pembe (10 R 6/6) hamurlu, aç~k kiremit (2.5 YR 5/6) astarl~, pi~me nedeniyle k~z~la de~in renk de~i~iklikleri, orta kum katk~l~, orta pi~i-rilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme siyah (5 YR 2.5/1).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 36/4.
Benzerleri: Elar (Khanzadyan 1979: Res. 93; Ku~nareva 1993: Res.
53/18); Tazekent (Ku~nareva 1960: Res. 3/6).
VI. kurgan: Erzurum Müzesi, envanter no. 114. 94; çap 11 cm., yük-seklik 37 cm.; pembe (10 R 6/6) hamurlu, kahvemsi kiremit (2.5 YR 4/4) as-tarl~, yüzey pi~me nedeniyle siyah alacal~~ ve renk de~i~iklikleri var, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme siyah (5 YR 2.5/1).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 36/5.
Benzerleri: Lça~en (Khanzadyan 1962: Res. 1-3; Martirosyan 1964: Res.
23/1-3; Ku~nareva 1985: Res. 4/8-10; 1993: Res. 59/3, 6);Tazekent
(Ku~nareva 1960: Res. 2/12); Garni (Khanzadyan 1969: Lev. III; Ku~nareva
1985: Res. 5/16, 18; 1993: Res. 59/28-30); Verin Naver (Ku~nareva 1993: Res.
51/17; 52/16, 21); Astapat (Ku~nareva 1993: Res. 59/24); Nor Bayazet
(Ku~nareva 1985: Res. 5/11; 1993: Res. 59/25); Metsa~nor (Ku~nareva 1985:
Res. 5/4; Khanzadyan 1995: Res. 2).
Resim 22: Nurettin Rurganlan
II. kurgan: Çizim no. 1; kahve (5 'YR 5/6) hamurlu, kiremit (2.5 YR 4/8) astarl~, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme si-yah (5 YR 2.5/1).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 39/1.
II. kurgan: Çizim no. 2; kahve (5 YR 5/6) hamurlu, kiremit (2.5 YR 4/8) astarl~, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme si-yah (5 YR 2.5/1).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 39/2.
II. kurgan: Çizim no. 3; kahve (5 YR 5/6) hamurlu, kiremit (2.5 YR 4/8) astarl~, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme si-yah (5 'YR 2.5/1).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 39/3.
II. kurgan: Çizim no. 4; kahve (5 YR 5/6) hamurlu, kiremit (2.5 YR 4/8) a~~z kenar~n~n alt~~ ise krem (7.5 YR 8/6) astarl~, orta kum katk~l~, orta pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme siyah (5 YR 2.5/1).
Bibliyografya: Özfirat 2001a: Lev. 39/4.
II. kurgan: Malazgirt Kültür Merkezi Müdürlü~ü, env. no. 23. 90; çap
30 cm., yükseklik 10.7 cm.; kahve (5 YR 5/6) hamurlu, k~rm~z~ms~~ kiremit (10 R 4/8) astarl~, orta kum katk~l~, iyi pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme
siyah (2.5 YR N2.5/).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 39/5.
Benzerleri: Geoytepe D (Burton-Brown 1951: Res. 22/1046); Haftavan-tepe VIB (Erken VIB: Edwards 1981: Res. 16/10, 21, 24; 18/16; 1983: Res. 84/10; 86/4, 7; Geç VIB: Edwards 1983: 92/1; 126/12).
II. kurgan: Malazgirt Kültür Merkezi Müdürlü~ü, env. no 16. 90; çap 16.5 cm., yükseklik 32.5 cm.; devetüyü (7.5 YR 6/6) hamurlu, k~rm~z~ms~~ ki-remit (10 R 4/6) astarl~, orta kum katk~l~, iyi pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~.
Bibliyografya: Özfirat 2001a: Lev. 39/6.
Benzerleri: Haftavantepe Erken VIB (Edwards 1981: Res. 12/20; 1983: Res.115/5).
II. kurgan: Malazgirt Kültür Merkezi Müdürlü~ü, env. no. 23. 90; çap
29 cm., yükseklik 33 cm.; kahve (5 YR 5/6) hamurlu, k~rm~z~ms~~ kiremit (10 R 4/8) astarl~, orta kum katk~l~, iyi pi~irilmi~, açk~l~, çark yap~m~, bezeme si-yah (2.5 YR N2.5/).
Bibliyografya: Özf~rat 2001a: Lev. 39/7.
Benzerleri: Haftavantepe VIB (Erken VIB: Edwards 1981: Res. 12/23; 1983: Res.115/8, 128/6; Geç V1B: Edwards 1981: Res. 11/10; 1983: Res. 114/10; 115/8; 128/6).
lif E -• D '•• • I. -L— e. e • .... • \~- '
s
. 1.Res. 3 - Suluçem, I No'lu Kurgan.
o am
Res. 5 - Suluçem, IV No'lu Kurgan.
Res. 7 - Suluçem, IV No'lu Kurgan, merkezdeki tepe.
Res. 9 - Suluçem, VI No'lu Kurgan, tahrib edilmi~~ yi~ma tepe.
Res. 11 - Suluçem, IV No'lu Kurgandaki ta~~ sand~ k mezar.
I
I
2
cm
A
Nurettin ./ •-
3
\ Hö " IIIRes. 15 - Suluçem, VI No'lu Kurgandan monokrom boyal~~ bir çömlek.
500 m.
Res. 17 - Nurettin, höyükten kurganlarin görünü~ü.
Res. 19 - Nurettin, II No'lu Kurgan.
C>
t
3 4
Res. 23 - Nurettin, II No'lu Kurgandan monolu-om boyal~~ çanak.
