Güncel Gastroenteroloji Güncel Gastroenteroloji
Laboratuvar
Ortamlar›nda Temizlik,
Dezenfeksiyon ve
Sterilizasyon
Uygulamalar›
Dr. Gülnur TARHANRefik Saydam H›fz›s›hha Merkez Baflkanl›¤›, Tüberküloz Referans ve Araflt›rma Laboratuvar›, Ankara
E
nfeksiyon hastalıklarının tanı ve tedavisinde laboratuvar bulgularının önemli bir yeri var-dır. Laboratuvar çalıümalarında hedef kaliteli ve doùru çalıümalar yaparak, hastaya yardımcı olmaktır. Bu çalıümaları yaparken saùlıklı, temiz ve güvenli çalıüma ortamı oluüturmak her labora-tuvar çalıüanının temel görevidir. Bu nedenle çalıü-ma ortamlarında genel çalıüçalıü-ma kuralları, iü niteli-ùine göre temizlik, dezenfeksiyon ve sterilizasyon uygulamaları tüm çalıümaların ana basamaùı olup, bir bütün halinde deùerlendirilmelidir. Bunla-rın herhangi birinde meydana gelebilecek hata veya aksamaların; baüta çalıüanın sonra ailesinin ve çevresindekilerin saùlıùını olumsuz yönde etki-leyeceùi, kalitesiz ve yanlıü test sonuçlarınn alın-masına neden olacaùı unutulmamalıdır.Genel olarak düüünüldüùünde enfeksiyöz mater-yalle çalıüan tüm laboratuvarlarda bulunan per-sonel enfeksiyon riski altındadır. Enfeksiyon ajan-ları (bakteriler, virüsler, parazitler vb.) doùal or-tamlarda olduùu gibi laboratuvar ortamlarında da; Deri yada mukozalarla temas , Oral yol, únha-lasyon yolu ve únoküúnha-lasyon yolu ile olmak üzere baülıca 4 temel yol ile bulaüabilir.
Deri ya da mukozalarla temas
• Pipetleme ve vorteksleme iülemleri sırasında materyalin deri veya mukozalara sıçraması –dö-külmesi ile,
• Kontamine yüzeylerde çalıüma, • Kontamine ekipmanın kullanılması ile, Oral yolla (sindirim)
• Aùızla pipetleme,
• Aùıza direkt olarak sıçrama,
• Kontamine ellerle aùız, kahve fincanı, ve besin-lere dokunma,
• Çalıüma alanında yeme, içme, sigara içme gibi nedenler ile,
únhalasyon yoluyla (solunum) (Aerosoller aracılıùı ile)
• Öksüren hastalardan balgam örneklerinin top-lanması,
• Enfeksiyöz süspansiyonların dökülmesi, • Enfesiyöz materyalin bir kaptan diùer kaba bo-üaltılması,
• Özenin yakılması, besiyerinde soùutulması, • Santrifüjleme,
• Laboratuvara girildiùi andan itibaren her üey kir-li ve mikroplu kabul edikir-lip, ellerin ve kalem, kaùıt gibi eüyaların yüze, aùıza ve göze deùmemesine özen gösterilmelidir.
• Çalıümaya baülamadan önce ellerde kesik, yara vb. durumlar varsa, bunların üzeri su geçirmez bir bantla kapatıldıktan sonra çalıüılmalı, aksi taktirde çalıüılmamalı ve durum sorumluya iletilmelidir. • Kontamine malzemeleri tutarken veya kontami-ne materyalle çalıüırken mutlaka eldiven giyilme-li, yırtık eldiven giyilmemeli, yırtılan eldivenler he-men çıkartılmalı ve deùiütirilmelidir.
• Kontamine sıvıların bulaüması durumunda eller ve diùer cilt yüzeyleri suyla ve antiseptik temizleyi-cilerle derhal ve iyi bir üekilde yıkanmalıdır. • Çalıüma sırasında göze veya mukozalara mater-yal sıçrama durumunda maruz kalan bölge bol su ile yıkanmalı, daha sonra gerekli saùlık önlemleri alınmalıdır.
• Çalıüırken laboratuvar kapı ve pencereleri kapa-lı tutulmakapa-lı, laboratuvarda yüksek sesle konuüul-mamalı, mikroorganizma veya aerosolleri etrafa yayacak gereksiz ve ani hareketlerden sak ınılma-lıdır.
• Her çalıüma sonrasında ve laboratuvardan çıkar-ken eller önce bol su ve sabunla sonrada antisep-tik bir madde ile yıkanmalıdır.
• Çalıümaya baülamadan önce çalıüma masası te-miz ve düzenli olmalı, ayrıca dezenfektan madde (% 5 sodyum hipoklorid / %70 alkol) ile silinmelidir. • Çalıüma sırasında olası kontaminasyonlar için mutlaka bir dezenfektan solüsyon, kaùıt havlu ve-ya gazlı bez hazır bulundurulmalıdır.
• Çalıüma öncesinde çalıüma için gerekli tüm mal-zeme durumu kontrol edilmelidir. Eksik olan malze-meler çalıümaya baülamadan önce tamamlan-malıdır.
• Sterilizasyonundan kuüku duyulan hiç bir malze-me kullanılmamalıdır.
• Çalıüma bittikten sonra çalıüma alanı temizlen-meli, dezenfekte edilerek bir sonraki çalıüma için hazır duruma getirilmelidir.
• Kirli malzemeler kendilerine ait kaplara konul-malı, kurallarına uygun üekilde sterilize edildikten sonra imha edilmelidir.
• Pipetleme,
• Pipetteki son damlanın üflenmesi, • Vorteksleme,
• Enjektörden iùnenin ayrılması, • Sonikasyon,
• Örneklerin vakum altında filtrasyonu, únokülasyon yoluyla
• Enjektörlerle ilgili iülemler,
• Cam kırıkları ve diùer kesici maddelerin batma-sı sonucu
Tüm diùer enfeksiyonlarda olduùu gibi laboratu-var enfeksiyonlarında da infeksiyon oluüumuna neden olabilecek etkenlerin bilinmesi ve her aüa-mada buna göre gerekli önlemlerin alınması ol-dukça önemlidir. Özel uygulama gerektiren labo-ratuvarlar haricinde tüm labolabo-ratuvarlarda genel uygulama kurallarının bilinmesi ve bu prensipler çerçevesinde çalıüma düzeninin oluüturulması zo-runludur.
Genel laboratuvar çalıüma kuralları:
• Giysilerin kirlenmemesi, giysilerdeki tozlarla; kül-türlerin, besiyerlerinin, kullanılan gereçlerin konta-mine olmaması, çalıüma sırasında olası kontami-nasyonlardan korunmak için temiz bir laboratuvar gömleùi giyilmelidir. Acil durumlarda kullanılmak üzere mutlaka temiz bir laboratuvar gömleùi bu-lundurulmalıdır. Kirli laboratuvar gömlekleri, dü-zenli olarak haftada en az bir defa yıkanmalıdır. • Laboratuvar ortamı ile dıü ortam arasında toz, kir ve enfeksiyöz ajanların geçiüini engellemek için la-boratuvar bölümlerinde ayrı terlik veya ayakkabı kullanılmalıdır.
• Yüksek enfeksiyon riski taüıyan özel çalıüma alanlarında; tanımlanan çalıüma kurallarına uy-gun olarak, giyilmesi zorunlu tutulan önlük, eldi-ven, maske, kep, gözlük ve terlik gibi. kıyafetlerin kullanılmasına dikkat edilmelidir. Bu bölümlerde kullanılan tüm malzemeler, laboratuvarın diùer bölümlerinde kesinlikle kullanılmamalı, diùer mal-zemeler ile karıütırılmamalı ve belirtilen kurallara uygun olarak dezenfekte ve sterilize edilmelidir. • Laboratuvarda herhangi bir üey yenilip, içilme-melidir.
• Laboratuvara gereksiz eüya (palto, çanta, kitap gibi.) sokulmamalı, çalıüma masaları üzerine ge-reksiz malzeme bulundurulmamalıdır.
• Çalıüma bittikten sonra çalıümaya ile ilgili her üey gerekli yerlere kaldırılmalı, bankolar ve çalıüma ortamı boüaltılmalı ve dezenfekte edilmelidir. • Laboratuvarda bulunan tüm aletler çok dikkatli birüekilde kullanılmalı ve her kullanımdan sonra kapatılmalıdır. Çalıümada sonrasında alet ve ci-hazlar temizlenerek bir sonraki çalıüma için hazır duruma getirilmelidir.
•úçinde kültür bulunan tüp, petri kutusu gibi mal-zemeler açık olarak masa üzerine bırakılmamalı, tüpler önlük cebinde taüınmamalı, masa üzerine geliüi güzel konulmamalıdır (özellikle sıvı kültür içe-renler).Tüpler tüplükte tutulmalıdır.
• Laboratuvardan kültür ve kontamine olduùu dü-üünülen hiç bir materyal dıüarıya çıkmamalıdır. • Çalıüma sırasında kontamine olan elbiseler he-men deùiütirilmeli ve iyice yıkanıp temizlenene ka-dar diùer giysilerden uzak tutulmalıdır.
•úùne ucu yaralanmalarını önlemek için ucu tek-rar kapatılmamalı, bükmemeli, kırılmamalı, deùiü-tirilmemelidir. Kullanılmıü olan iùne veya üırınga-lar tekrar kullanılmamalıdır.
• Bistüri, jilet, makas, bıçak vb. keskin aletler tekrar kulanılacak ise uygun temizleme iülemleri yapıl-dıktan sonra, kendi koruma kutularına yerleütiril-melidir.
• Kırık kenarlı tüp ve üiüeler, yaralanmalara ve en-feksiyonlara neden olabilecekleri için kesinlikle kullanılmamalıdır.
Laboratuvar çalıümalarında belirtilen çalıüma ku-rallarına ilaveten yapılan iülemlerden, verimli so-nuçlar alabilmek, bunları yaparken saùlıklı çalıü-ma ortamı oluüturabilmek ve çevremize zarar ver-memek için; tüm aüamalarda ortam temizliùi, de-zenfeksiyon ve sterilizazyon kurallarını bilmek ve bu kurallara göre uygulama yapmak oldukça önemlidir.
KONTAMúNASYON: Mikroorganizmaların çevreye ve cansız materyale bulaümasına kontaminasyon denir.
ENFEKSúYON: Mikroorganizmaların canlıya bulaü-masıdır. Her zaman hastalık ile sonuçlanmaz. TEMúZLúK: Bir eüya üzerindeki istenmeyen bütün yabancı maddelerin (toz, organik materyal vb.) su, kimyasal ve fiziksel faktörler yardımı ile ortam-dan uzaklaütırılması iülemidir.
DEZENFEKSúYON: Bir cismin veya maddenin
ge-nellikle kimyasal bir ajan kullanarak, hastalık ya-pıcı (patojen) mikroorganizmalardan arındırılması iülemidir. Bu iülem ile daha çok bakterilerin aktif formları (vejetatif formları) ödürülür.Spor gibi da-yanıklı formları öldürülemez. Dezenfeksiyon ama-cıyla kullanılan kimyasal maddeye dezenfektan denir.
ANTúSEPSú: Vücudun deri ve mukoza gibi yüzeyel dokuları ile yara gibi. lezyonlarının kimyasal mad-deler kullanılarak hastalandırıcı mikroorganizma-lardan temizlenmesi iülemidir. Diùer bir deyiüle canlı dokulara uygulanan dezenfeksiyon iülemi-dir.Bu amaçla kullanılan kiyasal maddelere aniti-septik –antibiyotik denir.
STERúLúZASYON: Bir ortam veya maddede bulu-nan bütün mikroorganizmaların her türlü canlı, ak-tif ve spor formlarıyla birlikte temizlenmesi veya öl-dürmesi iülemidir. Bu iülem sonunda iülemin yapıl-dıùı madde, cisim veya alette geliüme ve üreme yeteneùine sahip hiç bir canlı bulunmaz.
Temizlik, sterilizasyon ve dezenfeksiyon iülemleri birbiri ile baùlantılı olup, tüm uygulamalardan et-kin bir sonuç alabilmek için özellikle baülangıç te-mizliùinin yapılması oldukça önemlidir. Çalıüma ortamı, alet ve malzemeler kurallarına uygun ola-rak temizlenmediùi sürece yapılan tüm iülemler-den saùlıklı sonuç alınması mümkün deùildir.Te-mizlik fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve osmolojik temizlik olmak üzere 4 temel iülem sonucu gerçek-leüir.
Çalıüma ortamlarında temizlik düzenlemeleri ve kuralları, temizlik yapılacak alanın ve malzeme-nin; risk düzeyine, türüne ve kirlilik derecesine gö-re deùiüir. Temizlik için kullanılan temel malzeme-ler: Su, sabun, deterjan ve amaca uygun dezen-fektanlardır.Su ve deterjan kullanarak yapılan
et-FúZúKSE TEMúZLúK Ortamdaki toz ve kirlerin kaldırılması KúMYASAL TEMúZLúK Sabun, deterjan vb. kimyasal maddeler ile OSMOLOJúK TEMúZLúK Kiüileri rahatsız eden kötü kokuların kaldırılması BAKTERúYOLOJúK TEMúZLúK únsan metabolizmasına hastalık yapan mikroorganizmaların kaldırılması DEZENFEKSúYON ve STERúLúZASYON
Etil alkol: Sudaki %60-70 lik çözeltisi deri antiseptiùi olarak kullanılır.Deride, lipid çözücü etkisiyle mik-roorganizmaların mekanik olarak uzaklaütırılması-nı saùlar.
Kloroform: Bir sıvıya %0.25 oranında ilave edilen kloroform, sıvıda bakteri ve mantarların üremesine engel olur. Dha ziyade serum ve bazı sıvıların sak-lanması ve sterilizasyonunda kullanılır.
Fenol: %0.5 lik konsantrasyonu serum ve aüıların saklanması ve sterilizasyonunda kullanılır.
Krezol: %5 lik çözeltisi yüzey dezenfeksiyonunda Lizol: %3 lük çözeltisi deri antisepsisinde, cerrahi aletlerin, çamaüırların, hasta çıkartıları ve hastane ortamının dezenfeksiyonunda
Hidrojen peroksit: %3 lül çözeltisi yara antiseptiùi olarak
Potasyum permanganat: /000 lik çözeltisi deri antiseptiùi olarak
Sönmemiü kireç: Septik çukur, tükürük hokkaları ve kadavraların üzerine toz halde serpilerek uygu-lanır
Kireç sütü: kısım kireç tozuna, 3 kısım su ilave edilerek hazırlanır.Hasta çıkartılarının dezenfeksi-yonunda kullanılır.
Formalin: Formaldehit sudaki %37 lik çözeltisi-dir.Bakteri sporları dahil hemen hemen tüm mikro-organizmaları öldürdüùünden, bu madde kumaü, deri, lastik tahta ve madeni eüyanın sterilizasyo-nunda kullanılır.
Gaz üeklideki formaldehit: Katı haldeki parafor-maldehit veya sulandırılmıü formalinin ısıtılması ile elde edilen formaldehit gazı odaların dezenfeksi-yonunda kullanılır. 200C deki havanın litresinde en az 2 mg yoùunluùunda bulunmalıdır.24 saat bu gaz ile kapalı tutulan oda, daha sonra amonyak gazı sevkedilerek nötralize edilir.
Timol: Besiyeri ve eriyiklerin saklanmasında, bak-teriyofajlara etkisiz olduùundan bakteriyofaj kültü-rü içine küçük bir kristal konarak kültükültü-rün korun-masında
úyot: Bakterisit ve fungusit etkiye sahiptir.%0 alkol-lü sudaki çözeltisi deri antiseptiùi olarak kullanılır. Klor (CI2):úçme sularının ve yüzme havuzu suları-nın dezenfeksiyonunda çok kullanılan bir gazdır. Sodyum hipoklorit: %3-5 lik çözeltisi ev kullanımın-da çamaüır ve yer dezenfektanı olarak kullanılır. kili bir temizlik iülemi ile; ortamda bulunan toz ve
kirler ile birlikte, yine ortamda bulunan zararsız fa-kat belirli koüullarda zararlı hale gelebilen ve bu nedenle tehlikeli olabilecek mikroorganizmalarda uzaklaütırılacaùından, temizliùinde bir tür dezen-feksiyon iülemi olduùu unutulmamalıdır. Enfeksi-yon riski taüımayan çalıüma ortamları ve bu or-tamlarda kullanılan tüm eüyaların temizliùinde su ve deterjan en temel iki malzemedir. Önemli olan bunların etkin bir üekilde kullanılmasıdır. Enfeksi-yon riskinin söz konusu olduùu ortamlarda özellik-le su ve deterjanla yapılan temizliùe ilaveten, mut-laka dezenfeksiyon ve sterilizasyon yapılmasıda gerekir. Dezenfeksiyon ve sterilizasyon iülemlerinin devreye girdiùi yerlerde; bu yöntemlerin seçimi kullanılan malzeme ve araçların türüne göre deùi-üir. Bu nedenle uygun yöntemin ve maddenin be-lirlenmesi yapılan iülemin doùruluùunu ve etkinli-ùini saùlama bakımından oldukça önem taüır. De-zenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemleri fiziksel ve kimyasal yöntemler olmak üzere iki gruba ayr ıl-mıütır.
DEZENFEKS‹YONDA KULLANILAN
YÖNTEMLER
. Kimyasal maddeler ile dezenfeksiyon 2. Fiziksel yöntemler ile dezenfeksiyon • Sıcak su ile dezenfeksiyon
• Kaynar su ile
• 75-000C sıcak su içerisinde bekletme • Pastörizasyon
3. Radyasyon ile dezenfeksiyon (Iüınlandırma) • Ultraviyole ıüınları ile
1. K‹MYASAL YÖNTEMLER ‹LE
DEZENFEKS‹YON
Dezenfeksiyon ve antisepsi daha çok kimyasal maddeler kullanılarak yapılır.
Sülfürik asit (H2SO4): %0.2 çözeltisi su borularının dezenfeksiyonunda
Hidroklorik asit (HCI): %2 çözeltisi üarbonlu hay-van kıl ve derilerinin dezenfeksiyonunda
Borik asit: %-3 çözeltisi göz antiseptiùi olarak, toz halinde yara üzerine serpilir.
Benzoik asit: %0. lik konsantrasyonu besinlerdeki bakteri ve mantar üremesine engel olur.
Kalsiyum hipoklorit: ûehir sularının dezenfeksiyo-nunda
Kloramin: Hipoklorik asidin, amid gruplarını içeren organik maddelerle oluüturduùu bir bileüik olup, %5 lik çözeltisi ellerin, madeni ve cam eüyaların ve çamaüırların dezenfeksiyonunda kullanılır. Antiformin:0 gr sodyum hipoklorit ve 7.5 gr sod-yum hidroksitin 0 ml sudaki çözeltisi olup, hasta atıklarının dezenfeksiyonunda kullanılır.
Etilen oksit: Viral partiküller, bakteriler, mantarlar ve sıcaklıùa çok dirençli bakteri endosporları için mükemmel bir toksik gazdır.hava ile karıüımı pat-layıcı olduùundan %90 co2 ile karıütırılarak, bu özelliùi ortadan kaldırılabilir.karboksit adı verilen bu karıüım ile, sıcaklıkla bozulan maddeler ve ba-zı aletler steril edilir.
Sabun ve deterjanlar: Mekanik temizleme yapar. %5 lik krezollü, % 5 lik fenollü ve %3 lük heksokloro-fenli sabunlar deri antisepsisinde kullanılır.Daha zi-yade gram pozitif bakterilere etkili olurlar.
Tüm bu dezenfektan ve antiseptik maddeler mik-roorganizmalara; Hücre zarının iülevlerini bozmak, hücre protein yapılarını bozmak, önemli enzim ak-tivitelerini bozmak ve nükleik asitleri etkilemek gi-bi. temel hayati fonksiyonlarını bozarak etki eder-ler. Bunun sonucunda mikroorganizmaların ya üremesi durur (mikrobiyostatik) veya ölür (mikrobi-sit).
Etkili bir dezenfeksiyon iülemi için kullanım amacı-na göre uygun yöntemin ve dezenfektanın seçimi oldukça önemlidir. Bu aüamada; dezenfekte edile-cek alan, araç ve gereçlere göre dezenfeksiyon yönteminin etki düzeyi, toksik ve koroziv etkileri, kontaminasyonun türü ve düzeyi, kullanılan de-zenfektanın konsantrasyonu, uygulama süresi, iü-lem sırasındaki ısı ve pH düzeyleri ve mikroorganiz-manın tipi belirlenmelidir.
• Bakterisit etkisi yüksek olmalı • Kolaylıkla bozulmamalı • Suda iyi erimeli
• Süspansiyon halinde ise homojen olmalı
•únsan ve hayvanlar için en az toksik olmalı ve çevreyi kirletmemeli
• Eüyayı tahrip etmemeli
• Uygulandıùı malzemeler ve yüzey ile geçimli ol-malı
• Eüyaların üzerinde leke bırakmamalıdır. • Ucuz olmalı
DEZENFEKS‹YON VE ANT‹SEPS‹Y‹
ETK‹LEYEN ETMENLER
Dezenfektan kimyasal maddelerin yoùunluùu: Kimyasal maddelerin dezenfektan ve antiseptik etkileri yoùunluk arttıkça artar. Ama bu olay sınır-sız deùildir. Dezenfektan madde belli bir yoùunlu-ùa ulaütıktan sonra etki deùiümez olur. Bir çok kim-yasal madde yüksek yoùunlukta jermisit (mikrobi-sit), düüük yoùunlukta ise bakteriyostatik (mikrobi-yostatik) tir. Bütün kimyasal maddelerin en iyi etki-li olduùu optimal yoùunluùu vardır. Bu nedenle dezenfektan ve antiseptiklerin önerilen yoùunluk-ta kullanılmaları etkin bir sonucun alınması bakı-mından çok önemlidir.
Dezenfektan ve antiseptiùin etki süresi: Bir kimya-sal maddenin mikroorganizmalar üzerinde etkili olabilmesi için, belli bir sürenin geçmesi lazımdır. Bu süre kimyasal maddenin yapısına, ortamın ne-mine,ısıya, mikroorganizmaların cins ve sayısına ve baüka etmenlere baùlı olarak azalır ve çoùalır. Bu nedenle dezenfektanların etki süresi iyi bilinme-li, önerilen temas süresine uyulmalıdır. Hiç bir madde bir kaç saniyede dezenfekte olmamakta-dır.
pH derecesi: Her dezenfektanın iyonize olabildiùi bir en az birde en çok pH sınırı vardır. Ortamın pH derecesi optimalden ne kadar uzaklaüırsa mikroor-ganizmaların dezenfektana olan dirençleri de o kadar azalacaùından etkisi o oranda artar. Isı: Isı derecesi arttıkça dezenfektan maddenin içinde eritilmiü veya sulandırılmıü olduùu sıvıdaki iyonizasyon miktarı ve dolayısıyla etkiside artar.ısı azaldıkça etkisinde de azalma olur.ısının artması ile etkinin artması sınırsız deùildir. Isının artması ile etkinin artması her dezenfektan ve etkilenen her mikroorganizma için belli bir katsayı oranında ar-tıü gösterir.
Ortamda bulunan ve mikroorganizmayı çevrele-yen organik maddeler: Mikroorganizmaların etra-fını saran kan, serum, müküs, dıükı, doku madde-leri mikroorganizmaların dezenfektan madde ile temaslarını engellediùinden ve çoùu kimyasal maddenin yapılarını bozduùundan dezenfektan-ların etkilerinin azalmasına yol açarlar. Yine or-tamda bulunan ve dezenfektan madde ile kimya-sal antagonist etki taüıyan baüka maddeler onun-la bileüikler yaparak etkisini azaltıronun-lar. Örneùin;
rabilmektedir. Bu nedenle dezenfektan solüsyon-lar günlük tüketilecek kadar sulandırılmalıdır. Su-landırılmadan önce içinde saklanacakları kap ön-ceden temizlenmeli ve mümkünse steril edilmeli-dir. Kapların kapakları mantar içermemeli, kapak-lar plastik veya metal olmalıdır. Solüsyon güneü ıüıùından korunmalı ve havayla uzun süre temas etirilmemeli, bu nedenle solüsyonlar üeffaf olmalı ve aùızı sıkıca kapalı kaplarda saklanmalıdır. 3. Son kullanma tarihi geçmiü, kokusu ve rengi de-ùiümiü dezenfektanlar etkinliklerini kaybettikleri için kullanılmamalıdır.
4. Dezenfeksiyon iüleminden etkili sonuç alabilmek için, dezenfektanların belirtilen konsantrasyonlar-da kullanılması gerekir. Bu nedenle dezenfekte edilecek malzemenin kuru olmasına dikkat edil-melidir. Dezenfekte edilecek malzemeler ıslak ise dezenfektanın etki konsantrasyonunu deùiütirece-ùinden bu malzemeler kurulandıktan sonra dezen-fektan solüsyonu içinde bekletilmelidir.
5. Bir malzemenin dezenfektan içerisinde belirtilen süreden daha uzun süre tutulmasının yararı yok-tur. Gereùinden fazla tutulması durumunda malze-menin yapısının bozulmasına neden olabilir. 6. Dezenfeksiyon iüleminden sonra ortam ıslak bı-rakılmamalı, ıslak ise kurulanmalıdır. Islak bırakı-lan her materyal mikroorganizmaların üremesi için uygun bir ortam oluüturur.
2. F‹Z‹KSEL YÖNTEMLER ‹LE
DEZENFEKS‹YON
Sıcak su ile dezenfeksiyon: Sıcak su; Bilinen dezen-feksiyon iülemleri içerisinde en ucuz, hiç bir toksik etkisi olmayan ve çevreye zarar vermeyen en et-kili yöntemlerden biridir. Canlı dokulara uygulan-madıùı sürece organizmaya hiç bir zararı yoktur. Gerekli ısı derecesi ve yeterli sürede uygulandıùı zaman çok geniü kapsamlı bir dezenfektan etkiye sahiptir.
Kaynar su ile:000C kaynar suda bakterilerin ve-jetatif (aktif form) üekilleri bir kaç dakika içinde ölürler.
75-000C sıcak su içerisinde bekletme: 75-000C sıcak suda bekletmede de bakterilerin bazı vejeta-tif formları ölür.
Pastörizasyon: Süt, krema, meyva suları gibi besin-lerdeki hastalandırıcı mikroorganizmaların öldü-rülmesi için gıda endüstrisinde uygulanan dezen-feksiyon yöntemidir. Bunun için ürün 63-65 0
C de Demir klorür ve karbon, fenolün etkisini
giderir-ler.Yüzey gerilimini azaltan maddelerin varlıùı de-zenfektanın ıslatma ve yayılma yeteneùini artıra-rak mikroorganizmalarla daha kolay ve doùrudan iliüki kurmayı saùladıùından olumluyönde etkili olurlar. Yüzey gerilimni azaltıcı özelliùi bulunan dezenfektanların etkisi bu yoldanda artmaktadır. Ortamın ozmotik basıncının artması hücrenin su-yunu azaltacaùından dezenfektana olan direnci artırır.
Aùır metallerin oligodinamik etkisi: Mikroorganiz-maların cinsine göre dezenfektanın etkisi deùiüik olabildiùi gibi, onların bulunduùu yaüam evresine göre de etki ayırımı gösterir. Örneùin: Vejetatif üe-killer daha duyarlı sporlu üekiller ise daha az du-yarlıdır. Logaritmik üreme dönemindeki mikroor-ganizmalar daha duyarlı, stasyoner üreme döne-minde bulunanlar daha dirençlidirler. Ayrıca mik-roorganizma sayısı çok fazla olursa dezenfektan ve antiseptik madde ile birlikte oluü süresi daha uzun olmalıdır. Aynı toplulukta bile bütün mikroorganiz-malar aynı dezenfektana aynı derecede duyarlı deùildirler. Toplulukta ok duyarlı mikroorganizma-lar bulunduùu gibi dezenfektanmikroorganizma-lardan etkilenme-yen mikroorganizmalarda bulunabilir.
Aùır metallerin oligodinamik etkisi: Gümüü, bakır, altın gibi aùır metaller birlikte bulundukları mikro-organizmalara öldürücü veya üremelerini engelle-yici dezenfektan etki yaparlar.bu etki metallerin ortama yayılan etkileri ile olmaktadır.
DEZENFEKTANLARI KULLANIRKEN
D‹KKAT ED‹LMES‹ GEREKEN
KURALLAR
. Dezenfektan maddeler kullanılırken, üretici fir-manın tavsiyeleri ve genel kullanım kuralarına uygun olmayan maddeler ile karıütırılarak kulla-nılmamalı, saf olmasına dikkat edilmelidir. Saf de-zenfektanlar kullanılmadan önce önerilen oranlar-da sulandırılmalıdır. Sulandırma yapılırken su öl-çülerek konulmalıdır. Göz kararı veya kapak sayı-sı kadar dezenfektan eklenmesi hatalı bir uygula-madır.
2. Dezenfektan maddelerin toksisitesi, kokusu ve kullanıldıùı andaki aktivitesi önemli olup, kullanım anında taze hazırlanmıü olmasına dikkat edilmeli-dir. Dezenfektan solüsyonlar hazırlandıktan sonra üzerine hazırlandıùı tarih yazılmalı ve uzun süre bekletilmemelidir. Sulandırılmıü bir dezenfektan so-lüsyon uzun süre bekletilirse patojen mikroorganiz-maların üreme süresi için uygun bir ortam
oluütu-en az 30 dakika veya ince tabaka halinde 7-720 C sıcaklıktaki iki levha arasında tutulduktan sonra birdenbire soùutulur. Pastörizasyon iülemi ile Mycobacterium ve Brucella gibi bakteriler ölür-ken, Stereptococcus lactis gibi patojen olmayan, fakatısıya dayanıklı mikroorganizmalar canlı ka-lırlar. Bu nedenle pastörize süt buzdolabında en fazla 2 gün bekletilmelidir. Bu süreden sonra, süt içindeki mikroorganizmalar çoùalacaùından sü-tün besinsel ve saùlıksal niteliùi bozulur.
3- RADYASYON ‹LE DEZENFEKS‹YON
Ultraviyoleıüınları ile: Steril odaların ve doku kül-türlerinin bulunduùu yerlerdeki hava ile taüınan yüzeylere yerleüen mikroorganizmaların öldürül-meleri için kullanılır.
STER‹L‹ZASYONDA KULLANILAN
YÖNTEMLER
Sterilizasyon; kullanılan araç ve gereçlere ve steri-lize edilecek malzemenin türüne göre fiziksel ve kimyasal yöntemler ile yapılmaktadır. Laboratu-var ortamlarında sterilizasyon söz konusu olduùun-da olduùun-daha çok fiziksel yöntemler ile sterilizasyon ter-cih edilmelidir.
1. F‹Z‹KSEL YÖNTEMLERLE YAPILAN
STER‹L‹ZASYON
A-ISI ‹LE STER‹L‹ZASYON
a.Kuru Isı úle Sterilizasyon . Alevden geçirme
2. Kızıl dereceye kadar ısıtma 3. Kuru sıcak hava ile ısıtma b-Nemli Isı úle Sterilizasyon
. Kaynatma 2. Tindelizasyon 3. Koagülasyon 4. Buharla sterilizasyon
5.000C ‘nin üsütünde basınçlı buharla sterilizasyon
6.000C de akın halinde buharla sterilizasyon 7. Çok yüksek ısıda sterilizasyon (UHTS)
B-F‹LTRASYONLASTER‹L‹ZASYON
. Diatom topraùı filtreleri 2. Porselen filtreler 3. Asbest süzgeçli filtreler
4. Membran filtreler ve utrafiltreler
C-IfiINLARLA STER‹L‹ZASYON
a-Elektromanyetik Iüınlar .Ultraviyole ıüınları 2. X ıüınları 3. Gama ıüınları b- Partiküler Iüınlar. Beta (katod) ıüınları
2. Alfa ıüınları
2. K‹MYASAL
YÖNTEM-LERLE YAPILAN STER‹L‹ZASYON
A-GAZLARLA YAPILAN
STER‹L‹ZASYON
. Etilen oksit 2. Ozon
3. Beta propiyolakton
B-K‹MYASAL MADDELERLE YAPILAN
STER‹L‹ZASYON
. Timol
2. Gluteraldehit,hidrojen peroksit, formol (formaldehit), sodyum azid
F‹Z‹KSEL YÖNTEMLERLE YAPILAN
STER‹L‹ZASYON
A-ISI ‹LE STER‹L‹ZASYON
a.KURU ISI ‹LE STER‹L‹ZASYON
Kullanım Avantajı
• Etkin bir üekilde mikroorganizmaların tüm formla-rı öldürülebilir.
• Uygulanmasi kolay ve ucuzdur. • Güvenilirdir.
• Toksik, kanserojenik vb. zararlı etkileri yoktur. • Uygulama hataları çok az dır.
Mekanizması
• Hücrede bulunan enzim ve proteinler koagüle olur.
• Protein yapısı bozulur.
• Mikroorganizmalar canlılıklarını kaybederler. • Mikroorganizmaların, içerdikleri su miktarına baùlı olarak sıcaklıùa duyarlılıkları farklıdır. • 80-85 0
C de vejetatif bakteriler saniyeler içinde ölür.
• Sporlar az su içerdikleri için sıcaklık ile sterilizas-yona daha dayanıklıdırlar.
baütan hesaplanmalıdır.
• Sterilizasyon süresi tamamlandıktan sonra fırın soùumadan kapak açılmamalıdır. Aksi taktirde cam malzemeler kırılabilir.
B.NEML‹ ISI ‹LE STER‹L‹ZASYON
Kullanım Avantajı
• Etkin bir üekilde mikroorganizmaların tüm formla-rı öldürülebilir.
• Uygulanması kolay ve ucuzdur. • Güvenilirdir.
• Toksik, kanserojenik vb. zararlı etkileri yoktur. • Uygulama hataları çok az dır.
• Nemlli ısıda, ortamdaki nem ısı enerjisini daha kolay iletir. Ve protein yapısını oluüturan peptid zincirleri ortamdaki nem vasıtası ile hareket edip uzaklaüırlar. Geliüigüzel yıùılmalar, birleümeler ol-maz. Kuru sıcaklıùa göre nemli sıcaklıùın öldürücü etkisi daha fazladır ve ortam nemli olduùu için bu-harlaüma ile su kaybı söz konusu deùildir.
Mekanizması
• Hücrede bulunan enzim ve proteinler koagüle olur. Protein yapısı bozulur. Mikroorganizmalar canlılıklarını kaybederler.
Kullanılan Aletler
• Otoklav, Koch kazanı, Benmari, Kogülatör Sterillemeúçin Kullanılan Malzemeler
• Besiyerleri, Kumaü giyisiler, Kauçuk, Plastik vb. kuru sıcaklıkta bozulabilen malzemeler, cam mal-zemeler : otoklavdada 20C’ de 30 dk steril edile-bilir. Ancak içlerinde nem ve su damlacıklarının birikmesi önemli bir sakıncadır.
Sterilizasyonûekli
• Basınçlı buharla sterilizasyon: Otoklavda buhar-la doymuü ortamda ve 000C den yüksek sıcaklık-ta sterilizasyon yapılır.
• Basınçsız buhar ile sterilizasyon: Kapaùı sıkıca kapatılmamıü otoklav veya 000C’ de akım halin-de buharla çalıüan koch kazanı kullanılır. Daha çok katı besiyerlerinin eritilmesi ve bazı besiyerleri sterilize edilir.
• Kaynatma: 000C’ de 5-0 dakika kaynatma ile mikroorganizmaların vejetatif üekilleri, bazı bakte-rilerin spor üekilleri ölür. Bu nedenle her zaman iyi bir sterilizasyon saùlanamaz. Sterilizas yon için 00 0C’ de 30 dakika tutmak gerekir. Bu yöntemle steri-lizasyonda aletlerin tümünün su içine batmıü du-rumda kaynatılması, kaynatılan aletlerin kullanı-lırken önceden steril edilmiü bir pensle tutularak sudan çıkarılmaları gerekir.
Kullanılan Aletler
• Bunzen beki, Pastör fırını
Sterillemeúçin Kullanılan Malzemeler
• Metal malzemeler (öze, iùne, pens, bistüri vb.), Boü cam malzemeler, Yaùlar (Vazelin gibi içlerine nemin ulaümadıùı yaùlar), Toz malzemeler (Talk vb.)
Sterilizasyonûekli
• Kızıl dereceye kadar ısıtma
úùne ve öze gibi aletler kullanılmadan önce ne kul-lanıldıktan hemen sonra kızıl dereceye kadar ısıtı-larak mikroorganizmalardan arındırılırlar.Bu amaçla bunzen bek alevinde;
. úùnenin veya özenin metak kısmının tümü ile sa-pın alt kısmı alevin içinde tutulur.
2. Bu iülem sırasında ısı etkisi ile sıçramaları engel-lemek için; kontamine kısım önce alevin kızgın ol-mayan uç kısmında tutulur.
3. Sonra kızgın olan kısma getirilerek kor haline ge-linceye kadar yakılır.
• Alevden geçirme
Steril edilmiü cam malzemelerin (Tüp, balon, erlen-mayer vb.) aùız kısımlarındaki tıkaçlar açılıp ka-patılırken; bistüri, bıçak ve pens gibi. metal malze-meler ve steril pipetler kullanılırken çevreden kay-naklanabilecek kontaminasyonları önlemek ve dıü tarafta sıcak hava akımı yaratarak mikrop bu-laüma olasılùını azaltmak için kullanılır. Bu amaç-la steril edilecek kısım bunzen bek alevinden bir kaç kez geçirilir.
• Kuru Sıcak hava ile sterilizasyon
Boü, temiz ve sterilizasyon ön hazırlıùı yapılmıü cam malzemeler (tüp, balon, petri kutusu, erlen-mayer, pipet vb.); bistüri ve pens gibi metal mal-zemeler kuru sıcaklık ile çalıüan fırınlarda(pastör fı-rınları): 700C’ de saat veya 600C’ de 2-2.5 sa-at veya 800C’ de en az 30 dakika ısıtılarak steri-lize edilir
• Bu yöntemle sterilize edilecek malzemenin tama-men kuru olması gereklidir. Bu nedenle ıslak cam eüya önce oda sıcaklıùında veya 70 0C’ de kuru-tulmalı daha sonra yüksek derecede sterilize edil-melidir.
• Sürenin mutlaka istenen ısı derecesine ulaütıktan sonra hesaplanması gerekir.
• Pastör frınlarında kuru hava ile sterilizasyon sıra-sında dikkat edilmesi gereken en önemli noktalar-dan biri sterilizasyon baüladıktan sonra kesinlikle ek alet ilave edilmemesidir. Ek alet ilave edilecek-seısı istenen dereceye geldikten sonra süre tekrar
• Tindelizasyon: ûekerli besiyerleri ve jelatinli besi-yerleri gibi yüksek sıcaklıkta bozulan maddeler benmari ve koch kazanları kullanılarak steril edilir. Bunun için; 56-00 0 C sıcaklıkta birkaç gün arka arkayaısıtılarak steril edilirler. Isıtma süresi çoùun-lukla günde saat olmak üzere 3 gündür. Isıtma aralarında besiyerlerinin kalan sporların vejetatif üekile geçebilmeleri için 37 0 C’ de etüvde ya da oda sıcaklıùında bırakılması gerekir.Yapılan iülem-lerde su seviyesinin içine konan kaptaki madde-nin seviyesini aümamasına dikkat edilmelidir. • Koagülasyon: Bazı bakteriler için hazırlanan pro-teinli besiyerlerinin (Tüberküloz (Löwenstein-Jen-sen), Difteri (Loeffler) sterilizasyonu için kullanılır. Bu amaçla besiyerleri Koagülatör (únspisatör) adı verilen cihazda 85 0C’ de saat ısıtılarak steril edi-lirler.
B- F‹LTRASYON ‹LE STER‹L‹ZASYON
F‹LTRASYON ‹LE STER‹L‹ZASYON
Kullanım Avantajı
• Yüksek sıcaklık ve kimyasal maddler ile yapısı bozulan sıvıların sterilizasyonu,
• Toksin ve diùer mikrop ürünlerini elde etmek için kullanılır.
• Laboratuvarda güvenli çalıüma ortamlarının oluüturulması sırasında hava filtrasyonu Mekanizması
• Absorbsiyon ile sıvı ortamda bulunan mikroor-ganizmaların gözenekli bir çeperde veya zarda tutarlar. Sıvı ortama geçmelerini engellerler. Kullanılan Malzemeler
• Deùiüik amaçlı ve gözenek çaplı filtreler Sterillemeúçin Kullanılan Malzemeler
• Besiyerleri, aüılar, serumlar, toksinler, çözeltiler Sterilizasyonûekli
• Membran filtre: Laboratuvar çözeltilerinin sterili-zasyonu
• Hepa filtre: Oda, biogüvenlik kabinleri, maske vb.
C- RADYASYON ‹LE STER‹L‹ZASYON
RADYASYON ‹LE STER‹L‹ZASYON
Kullanım Avantajı
• Sıcaklık, kimyasal maddeler ve filtrasyonla steril edilemeyen maddelerin sterilizasyonunda kullan ı-lır.
Mekanizması
• Mikroorganizmaların protein, enzim ve DNA ya-pılarını bozarlar.Ancak bazı bakterilerde direnç geliüimi görülebilir.
Kullanılan Malzemeler
• X ıüınları, gama ıüınları, UV ıüınları Sterillemeúçin Kullanılan Malzemeler
• Polietilen veya sentetik maddelerden yapılmıü cihazların, bazı cerrahi malzemerlerin ve besin maddelerinin saklanmasında kullanılır. Sterilizasyonûekli
• UV ıüınları, Cobalt 60, Cesium 37
2. K‹MYASAL MADDELER ‹LE
STER‹L‹ZASYON
K‹MYASAL MADDELER ‹LE
STER‹L‹ZASYON
Kullanım Avantajı
• Isı ve nemden etkilenen hassas maddelerin steril edilmesinde kullanılır.
• Aynı kimyasal madde, uygulamaya ve konsant-rasyonuna baùlı olarak hem sterilizasyon hemde dezenfeksiyon amaçlı kullanılabilir.
Mekanizması
• Mikroorganizmaların sitoplazmik zar iülevlerini bozarlar, proteinleri denatüre ederler, enzim aktivi-telerini bozarlar.
• Bazı kimyasal maddeler mikroorganizmalara karüı öldürücü (bakterisidal) veya üremelerini dur-durucu (bakteriyostatik) etki gösterirler. Bu etki; kimyasal maddenin yapısına, yoùunluùuna, mik-roorganizmalar üzerine etki süresinin uzunluùuna, uygulandıùı ortamın sıcaklık, pH deùeri ve ortam-da bulunan diùer maddelere baùlıdır.
Kullanılan Maddeler • Etilen oksit, Tyhmol,
Sterillemeúçin Kullanılan Malzemeler
• Bazı besiyerleri, ince delikli ve dar kanalcıklı alet-lerin sterilizasyonunda kullanılır.
Sterilizasyonûekli
• Etilen oksit sterilizasyonu: Otoklav veya benzeri cihazlarda belirli ısı, nem ve basınç altında polieti-len, plastik, deri, kauçuk aletler ve bazı besiyerleri steril edilir.
KAYNAKLAR
1. Bilgehan H: Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi. Barış Yayınları Fakülteler Yayınevi, İzmir, 179-202, 1996. 2. Temiz A: Genel Mikrobiyoloji Uygulama Teknikleri.
Hati-poğlu Yayınevi, Ankara, 27-34, 1996.
3. Kılıçturgay K: Temel Mikrobiyoloji ve Parazitoloji. Güneş & Nobel Tıp Kitapevleri, İstanbul, 117-138, 1996. 4. http:// cdc.gov/od/ohs/biosfty.htm. GUIDELINES
5. Bahar H: Laboratuvar Ortamlarında Dezenfeksiyon Polti-kaları, Simad Yayınları, Samsun, 73-78, 2002.
6. Töreci K: Dezenfektan Yöntemleri ve Seçimi. ANKEM Derg, 4: 364-371, 1990.
7. McDonell G, Rusell AD: Antiseptics and disenfectans: acti-vity,actionand resistance. Clinical Microbiology Reviews, 12: 147, 179, 1999.
8. Özyurt M: Hastane Dezenfeksiyon Politikaları ve Yapılan Yanlışlıklar, Simad Yayınları, Samsun, 61-72, 2002. 9. Saniç A: Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Ilkeleri. Klimik
Güncel Gastroenteroloji
