ÖZET
Bizim çal›flmam›zda amaç; osteoporoz fark›ndal›k düze-yi ile e¤itim düzedüze-yi ve ekonomik faktörler aras›ndaki ilifl-kiyi de¤erlendirmektir.
Çal›flmaya, 464 kad›n ve 94 erkek al›nd›. Yafl ortalama-s› 46 idi. Yafl, ifl, e¤itim düzeyi, osteoporoz fark›ndal›k düzeyi, giyim flekli kaydedildi. ‹statistiksel analiz için Spearman korelasyon testi, Ki kare testleri kullan›ld›. Çal›flmaya kat›lanlar›n %50.1’i üniversite mezunu, %13.2’si lise mezunu ve %3.8’i okuma yazma bilmi-yordu. Kiflilerin %44’ünün osteoporoz hakk›nda bilgisi oldu¤u, %56’s›n›n ise osteoporoz hakk›nda bilgisi yoktu. Osteoporoz fark›ndal›k düzeyi ile e¤itim düzeyi aras›nda istatistiksel olarak pozitif korelasyon saptan-d›. Osteoporoz ile modern giyim aras›nda negatif ilifl-ki saptand›.
Sonuç olarak, osteoporoz fark›ndal›k düzeyindeki art›fl e¤itim düzeyi ile iliflkilidir. E¤itim düzeyinin düflük olma-s› osteoporoz fark›ndal›k düzeyinin düflük olmaolma-s›n› aç›k-lamaktad›r.
A
Annaahhttaarr kkeelliimmeelleerr:: Osteoporoz, e¤itim düzeyi
G‹R‹fi
Osteoporoz metabolik kemik hastal›klar›n›n en s›k görülen flekli olup, kemik mineral ve matriksinin eflit oranda azalarak normal de¤erinin alt›na inme-si ve bunun sonunda kemik k›r›lganl›¤›nda art›fl ile karakterizedir (1,2)
Tüm dünyada ortalama yaflam süresinin uzamas›y-la birlikte insanuzamas›y-lar›n ileri yaflta sahip oldukuzamas›y-lar› kro-nik hastal›klar önem kazanm›flt›r (3). Dünya nüfu-sunun 2100-2150 y›llar›nda 11 milyara ulaflaca¤›, bu artan nüfusun %95’inin geliflmifl ülkelerde ola-ca¤› ve ço¤unlu¤un 45 yafl üzerindeki kad›nlardan oluflaca¤› tahmin edilmektedir (4). Ülkemizde de
SUMMARY
The aim of this study was to evaluate the relationship between knowledge of osteoporosis and other variab-les such as educational level and economic factors. A total of 464 women and 94 men were included in the study. Average age was 46 years. Age, job, educa-tion, knowledge of osteoporosis, clothing style of the participants were recorded. Spearman correlation test and chi-squared test were used for statistical analysis. % 50.1 of person were graduated from the university, % 13.2 from high school and % 3.8 were illiterate. Fo-urty four percent of individuals declared that they were aware of osteoporosis, however %56 were unaware of the disease. Statistically significant positive correlation was found between knowledge of osteoporosis and individuals education levels. Osteoporosis was negati-vely correlated with modern clothing style.
In conclusion, increasing levels of osteoporosis aware-ness associated with education level. Low education level can explain poor osteoporosis knowledge. K
Keeyy wwoorrddss:: Osteoporosis, educatian level
Osteoporoz
D ü n y a s ı n d a n
Osteoporoz, E¤itim Durumu ve Fark›ndal›k Düzeyi Araflt›rma Sonuçlar›
Osteoporosis, Education Status and Knowledge Level Research Results
Atilla Aksu*, Murat Zinnuro¤lu*, Belgin Karao¤lan*, Sabire Ak›n**,
Yeflim Gökçe Kutsal***, Fatma Atalay*, G.Dinçer****
(*) Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel TIp ve Rehabilitasyon Anabilim Dal› (**) Ortado¤u Teknik Üniversitesi Sa¤l›k Merkezi Fizik Tedavi Ünitesi
(***) Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal› (****) Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›
yaflam süresinin uzamas› nedeniyle osteoporoz önemli bir sa¤l›k sorunu haline gelmektedir. K›r›k riskini art›ran osteoporoz, özellikle yafll›larda morbidite, mortalite ve dizabilitenin önde gelen nedenlerindendir.(5) Osteoporoz, yaflam süresi-nin giderek uzad›¤› toplumlar için üzerinde durul-mas› gereken ve gittikçe de önem kazanan bir sa¤l›k sorunu olmufltur.(3) Hastal›k ABD’nde her y›l 1.5 milyon k›r›k olgusuna ve 13.8 milyar dolara mal olmaktad›r. Toplum sa¤l›¤› ve artan tedavi ma-liyetlerinin etkisi ile tüm dünyada osteoporozun te-davisinden çok, önlenmesi yönündeki çal›flmalar a¤›rl›k kazanm›flt›r.(6)
Osteoporozun etkin tedavisi ve korunma yollar› gü-nümüzde çok iyi bilinmektedir. Kemik kayb› oluflma-dan osteoporoza neden olan risk faktörlerinin belir-lenmesi, riskli gruptaki kiflilerin osteoporozun komp-likasyonlar›ndan korunmak için e¤itilmesi ve gerekli medikal tedavilerin verilmesi yafll› populasyonda os-teoporotik k›r›¤a ba¤l› morbidite ve mortalite oran›n› azaltacakt›r. Toplumun bu konuda bilinçlendirilmesi tedavisi pahal›, uzun süreli olan bu hastal›¤›n önlen-mesi aç›s›ndan da oldukça yararl› olacakt›r.
Günümüzde geliflmifl ülkeler hastal›klar› önlemeye ve erken tan› koyulmas›na yönelik çal›flmalara önemli miktarda kaynak ay›rmakta ve daha etkin önleyici ve tan› koydurucu yöntemler gelifltirmeyi amaçlayan projeleri desteklemektedirler. De¤iflik ülkelerde yap›lan hasta sorgulamalar›nda kültürel, yöresel, etnik farkl›l›klar oldu¤u, sonuç olarak tek bir formdan söz edilemeyece¤i anlafl›lm›flt›r. Bu nedenle ülkemizin sosyokültürel yap›s›na uygun olabilecek bir anket formu haz›rlayarak Türk halk›-n›n osteoporoz hakk›ndaki bilgi düzeyini, risk fak-törlerinin toplumdaki önemini ve sosyodemografik özelliklerini araflt›rmay› uygun gördük.
Asya kökenli beyaz ›rktan olan Türk kad›nlar›n›n osteoporoz risk faktörlerinden birkaç›n› bir arada tafl›d›klar› gözlenmifltir. Yüksek do¤urganl›k h›z›, az bedensel aktivite, geleneksel giyim tarz› nedeniyle günefl ›fl›nlar›ndan yeterince faydalanamama, kal-siyumdan fakir beslenme al›flkanl›¤›, sigara ve kah-ve tüketiminin yayg›nl›¤›, vitamin D eksikli¤i s›k rastlan›lan risk faktörlerindendir.(7)
Ülkemizde de ortalama yaflam süresinin uzamas›, Türk kad›nlar›n›n bir çok risk faktörünü bir arada tafl›malar› nedeniyle ülkemiz için de osteoporozun erken tan› ve koruyucu tedaviyi gerektiren önemli bir sa¤l›k sorunu oldu¤u düflünülmektedir. Bu ne-denle çok merkezli yap›lan bu araflt›rmada Türk halk›n›n osteoporoz hastal›¤› için fark›ndal›k
düze-yini saptamak ve gelecekte yap›lacak koruyucu tedavi giriflimlerine ›fl›k tutmak hedeflenmifltir. MATERYAL VE METOD
Bu çal›flma Osteoporoz ile Yaflam Derne¤i bün-yesinde gerçeklefltirilen bir anket çal›flmas›d›r. Ço-¤unlu¤u osteoporoz ile iliflkili olmak üzere kiflinin fiziksel özellikler ve sosyal durumu da sorgulayan anket halk›n her kesimince anlafl›labilir olmas›na özen gösterilerek haz›rland›. Formun haz›rlanma-s›nda konusunda deneyimli olan ço¤unlu¤u Fizik-sel T›p ve Rehabilitasyon uzmanlar›ndan oluflan derne¤imiz üyeleri görev ald›.
Tek sayfada yer alan 23 soruluk anket formu der-ne¤imizin Ankara’da 2003 y›l›nda düzenledi¤i halk e¤itim toplant›lar›nda doktor gözetiminde kat›l›mc›-lar taraf›ndan dolduruldu. Yafl, cins, meslek vb de-mografik özelliklerin ayr›m› yap›lmaks›z›n araflt›r-maya gönüllü olan 464 kad›n, 94 erkek olmak üze-re toplam 558 kifli dahil edildi.
Anket formu:
Anket formundaki sorular ve hedefler afla¤›da s›ra-lanm›flt›r:
-Ankara ve ilçelerinde oturan kat›l›mc›lar›n sosyode-mografik özelliklerini belirleyerek, osteoporoza ait di¤er parametrelerle iliflkilendirmek amac›yla yafl, boy, kilo, e¤itim durumu ve mesle¤i, medeni hal, do-¤urganl›k öyküsü, menopoz yafllar› kaydedildi. -Osteoporoza neden olabilecek risk faktörleri ile genel sa¤l›¤› etkileyebilecek baz› davran›fl ve al›fl-kanl›klar›n saptanmas› amac› ile yafl, do¤urganl›k öyküsü, kalsiyumdan zengin g›da tüketim al›flkan-l›klar›, kahve, kafein içeren ürünlerin tüketimi, siga-ra, alkol tüketim al›flkanl›klar›, fiziksel aktivite yap-ma al›flkanl›klar›, düflük beden a¤›rl›klar›, menopoz yafl› sorguland›.
-Türk halk›n›n osteoporoz fark›ndal›k düzeyinin saptanmas› ve bunun e¤itim düzeyi ile iliflkisini saptamak amac› ile kiflilere osteoporoz hakk›ndaki bilgileri soruldu.
-Kat›l›mc›lar›n osteoporoz ile ilgili bilgileri nas›l edin-dikleri, osteoporoz hakk›nda yeterince bilgileri olup olmad›¤› ve bu konuda bilgilerin kendilerine nas›l ulaflmas› gerekti¤i konusunda sorular soruldu. Böy-lece osteoporoz hakk›ndaki bilgiler, kiflilere daha et-kili ve do¤ru bir flekilde ulaflt›r›lmas› için yeni öneri-lerin gelifltirilmesini sa¤lamak hedeflendi.
Elde edilen veriler SPSS for Windows 12.0 prog-ram› ile analiz edildi. ‹statistiksel analizde Ki-kare testi ve Spearman korelasyon testi kullan›ld›.
BULGULAR
Ö¤renim durumuna yönelik yap›lan sorgulama so-nucunda 558 kiflinin % 50.1’ nün üniversite mezu-nu, % 13.2’ sinin lise mezumezu-nu, % 13.5’ ünün orta-okul mezunu, 16.6’ inin ilkorta-okul mezunu, % 2.8’inin okuyup yazabiliyor oldu¤u ve % 3.8’ inin ise oku-ma yazoku-ma bilmedi¤i görüldü. Meslek da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda % 32.1’ inin ev han›m›, % 32.1’ inin memur, % 21.2’ sinin emekli, % 7.2 iflçi, % 6.1 serbest meslek yapt›¤› ve % 1.5’ ünün de bunlar d›fl›nda mesleklere dahil oldu¤u görüldü. (Tablo 1) “Osteoporoz hakk›nda bilginiz var m›?” sorusuna % 55.7 “Hay›r”, % 44.3 “Evet” yan›t› verdi. Üniver-site mezunlar› ve emeklilerin ço¤unlu¤unun (s›ra-s›yla %56.8 ve % 70) olumlu yan›t verdi¤i görüldü. Yap›lan istatistiksel analizde üniversite mezunlar› ile di¤er tüm e¤itim düzeyleri aras›nda, üniversite, lise, ortaokul mezunlar› ile di¤er e¤itim düzeyleri aras›nda, meslek gruplar›ndan ise iflçi ve emekliler aras›nda ve bu iki meslek grubu ile di¤er gruplar aras›nda anlaml› farkl›l›k gözlendi (p<0.05). Spe-arman korelasyon testi ile yap›lan de¤erlendirme-de e¤itim düzeyi artt›kça osteoporoz hakk›nda bil-gi durumunun artt›¤› ancak zay›f bir iliflki oldu¤u gözlendi (r: 0.285). (Tablo 2)
Ailede OP öyküsü olanlarda (% 32.4) OP s›kl›¤›n›n olmayanlara (% 8.8) göre anlaml› derecede fazla ol-du¤u görüldü. (Tablo 3) Kad›n kat›l›mc›lar giyim
flekline göre geleneksel ya da modern olarak grup-land›r›ld›¤›nda her iki grup say›lar›n›n birbirine yak›n oldu¤u, kapal› giyim flekli olan kat›l›mc›larda modern giyim flekli olanlara göre daha fazla s›kl›kta osteopo-roz oldu¤u tespit edildi. (p<0.05) (Tablo 4)
OP olanlarda di¤er kronik hastal›klar olmayanlara göre daha fazla görülürken (p<0.05), görülme s›k-l›klar›na göre s›raland›¤›nda en fazla HT (% 67) ol-mak üzere s›ras›yla guvatr (% 25), DM (% 16), as-t›m (% 4) ve kanser (% 4) oldu¤u gözlendi. OP’u hastalar›n % 78’inin ilaç kulland›¤›, ilaçlar›n kulla-n›m s›kl›klar›n›n s›ras›yla alendronat, kalsiyum, kal-sitonin, didronat, risedronat, hormon replasman tedavisi, kalsitriol fleklinde oldu¤u, % 28’inin ise OP’a yönelik ilaç kullanmad›¤› görüldü. (Tablo 5) OP hastalarda k›r›k öyküsünün daha fazla oldu¤u ve k›r›k bölgelerinin s›kl›klar›n›n s›ras›yla en fazla
Yafl (ort±SS) 46.6±12.6 Boy (santimetre) (ort±SS) 163±9.2 Kilo (kilogram) (ort±SS) 68.2±11.9
Cinsiyet Kad›n: 455 (% 83.2) Erkek: 92 (%16.8) Meslek: Ev han›m›: % 32.2 Memur: % 32.2 Emekli: % 20.8 ‹flçi: % 7.1 Serbest meslek: % 6.2 Di¤er: % 1.5
Ö¤renim durumu Üniversite mezunu: % 50.1 ‹lkokul mezunu: % 16.6 Ortaokul mezunu: %13.5 Lise mezunu: % 13.2 Okuma-yazma var: % 2.8 Okuma-yazma yok: % 3.8
Ort±SS: Ortalama±Standart sapma
T
Taabblloo 11:: Tan›mlay›c› özellikler.
O
Osstteeooppoorroozz EE¤¤iittiimm ddüüzzeeyyii YYüüzzddee h
haakkkk››nnddaa bbiillggii??
Var Okuma yazma bilmiyor 0,4 Okuyup yazabiliyor 1,7 ‹lkokul mezunu 9,2 Ortaokul mezunu 13,2 Lise mezunu 11,0 Üniversite mezunu 64,5* Yok Okuma yazma bilmiyor 6.7
Okuyup yazabiliyor 2,8 ‹lkokul mezunu 21,8 Ortaokul mezunu 13,9 Lise mezunu 15,6 Üniversite mezunu 39,2*
*: p<0.05 (di¤er e¤itim düzeylerine göre)
T
Taabblloo 22:: Osteoporoz hakk›nda bilgi ve e¤itim düzeyi.
O
Osstteeooppoorroozz ((++)) OOsstteeooppoorroozz ((--)) Ailede osteoporoz 32.4* 67.6* öyküsü var
Ailede osteoporoz 8.8 91.2 öyküsü yok
*:p<0.05 (Ailede osteoporoz öyküsü olmayanlara göre)
T
Taabblloo 33:: Aile öyküsü ve osteoporoz varl›¤›.
O
Osstteeooppoorroozz ((++)) OOsstteeooppoorroozz ((--)) Geleneksel giyim 28.2* 71.8* Modern giyim 18.9 81.1
*p<0.05 (Modern giyinen kat›l›mc›lara göre)
T
üst ekstremitede (% 41), daha sonra alt ekstremi-te (% 26), kalça (% 5) ve verekstremi-tebrada (% 2) oldu-¤u gözlendi.
Diyet (süt, yo¤urt ve peynir al›m›), fiziksel aktivite, egzersiz al›flkanl›¤› ile OP s›kl›¤›n›n azald›¤› ancak istatistiksel olarak anlaml› olmad›¤› görüldü. TARTIfiMA
Osteoporoz, tüm toplumu ilgilendirmekle birlikte özellikle postmenopozal kad›nlarda s›k görülen ve multifaktöryel etiyolojiye sahip olan, bireylerin hayat kalitesini etkileyebilen önemli bir sa¤l›k sorunudur. Tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de yafll› popu-lasyonun her y›l artmas›, osteoporoz ve osteoporo-za ba¤l› geliflen komplikasyonlar toplum sa¤l›¤›n› tehdit edecek düzeylere eriflmesi kaç›n›lmazd›r. K›r›k oluflana kadar ço¤unlukla herhangi bir semp-tom ortaya ç›kmayabilir. Ancak k›r›k olufltuktan son-ra kemi¤in bozulmufl olan yap›s› ve dayan›kl›l›¤›n›n yeniden yap›lanmad›¤› da unutulmamal›d›r. (8) Bu nedenle osteoporoz risk faktörlerinin erken dönem-de belirlenmesi koruyucu sa¤l›k hizmetlerinin gere-¤idir. Kronik hastal›klar›n yap›lan bir çok çal›flmada e¤itim düzeyinin ve sosyokültürel düzeyin düflük olan toplumlarda daha s›k görüldü¤ü görülmüfltür. Bu nedenle osteoporozda etkin tedavi ve korunma amac›yla toplumun osteoporoz fark›ndal›k düzeyini saptamak ve toplumun osteoporoz hakk›nda daha do¤ru ve etkili bilginin nas›l ulaflt›r›laca¤› konusun-da yeni öneriler ortaya koymakt›r.
Varenna ve arkadafllar›. (9) postmenopozal kad›n-larda yapt›klar› bir çal›flmada e¤itim seviyesi ile fi-ziksel aktivitenin yak›ndan iliflkili oldu¤unu saptam›fl-lard›r. bu çal›flmada osteoporozu etkileyen sosyo-ekonomik ve kültürel faktörler tart›fl›lm›flt›r. ‹nan›c›-Ersöz ve arkadafllar› (10) sosyoekonomik düzey ile kortikal kemik, sportif aktivite düzeyleri aras›nda
an-laml› iliflki bulmufllard›r. Magnus ve arkadafllar› (11) taraf›ndan 16 ile 79 yafllar› aras›ndaki 1514 birey üzerinde yap›lan çal›flmada osteoporoz bilgisinin e¤itim düzeyi ile direkt olarak iliflkili oldu¤u saptan-m›flt›r. bizim çal›flmam›zda da osteoporoz fark›nda-l›k düzeyinin e¤itim düzeyi karfl›laflt›r›ld›¤›nda üniver-site. mezunlar›n›n fark›ndal›k düzeyinin di¤er e¤itim düzeylerindeki bireylere göre anlaml› düzeyde daha yüksek oldu¤u belirlenmifltir.
Juby ve arkadafllar› (12) yafll›lar klini¤i ve günlük sosyal programa kat›lan 145 yafll› bireye osteopo-roz hakk›nda anket uygulam›fl ve bireylerin % 89'unun osteoporoz hakk›nda bilgi sahibi oldukla-r›n› saptam›fllard›r. Bu çal›flmada ana bilgi kayna¤› olarak televizyon, yaz›l› bas›n ve arkadafllar belirtil-mifl. doktorlar ise beflinci s›rada yer alm›flt›r. Di¤er bir çal›flmada ise (13) hastalar›n % 84'ünün oste-oporoz hakk›nda bilgi sahibi olduklar› saptanm›fl. En s›k kulland›klar› bilgi kayna¤› olarak yaz›l› bas›n› kullanm›fllard›r. Di¤er bilgi kaynaklar› ise arkadafl-lar, televizyon ve aile hekimi olarak s›ralanm›flt›r. Bizim çal›flmam›zda da hastalar›m›z›n % 55,7'si osteoporoz konusunda bilgisi olmad›¤›n›, % 44,3'ününde bilgi sahibi oldu¤u görülmüfltür. Os-teoporoza iliflkin bilgi kaynaklar› soruldu¤unda ilk s›ray› radyo, televizyon, ikinci s›ray› gazete ve der-giler, üçüncü s›ray› broflür ve toplant›lar ve dör-düncü s›ray› ise doktorlar olarak belirlenmifltir. Araflt›rmam›z›n sonuçlar› göstermifltir ki toplumu-muz osteoporoz konusunda bilgiyi en çok ve ilk s›-rada yaz›l› ve görsel bas›n yoluyla elde etmektedir. ‹ngiltere de yap›lan bir çal›flma da pratisyen he-kimlerin t›p e¤itimi s›ras›nda osteoporozla ilgili ye-terli bilgiyi edinmedikleri ortaya ç›km›flt›r. (14) Her geçen y›l osteoporoz s›kl›¤›n›n artmas› toplumun bilgilendirme ve içerik olarak yetersiz kal›nd›¤›n› göstermifltir.
Güzel ve arkadafllar› (15) çarflaf giyen ve giyme-yen sa¤l›kl› Türk kad›nlar›nda KMY ve D vitamini düzeyini araflt›rm›fllar ve çal›flmalar›n›n sonucun-da, D vitamini düzeyinin günefle maruz kalma sü-resi ile pozitif, çarflafl› olma süsü-resi ile negatif kore-lasyon gösterdi¤ini saptam›fllard›r. Bizim çal›flma-m›zda da kapal› kad›nlarda modern giyimli kad›nla-ra okad›nla-ranla istatistiksel olakad›nla-rak anlaml› olmayan dü-zeyde osteoporoz s›kl›¤›nda art›fl izlenmifltir. Baz› çal›flmalarda diyetten al›nan kalsiyum ile KMY aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤u gösterilmifltir. (16,17) baz› araflt›rmac›larda böyle bir iliflkinin ol-mad›¤›n› bildirmifllerdir. (18,19) Bizim çal›flmam›z-da çal›flmam›z-da kalsiyumçal›flmam›z-dan zengin diyet ile osteoporoz
s›k-Kullan›lan ilaç Yüzde Alendronat 29
Kalsiyum 27
Kalsitonin 8
Didronat 3
Risedronat 3
Hormon replasman tedavisi 1
Kalsitriol 1
Kullanm›yor 28 T
Taabblloo 55:: Osteoporoz ilaçlar›n›n kullan›m s›kl›klar›na göre s›ralan›fl›.
l›¤›n›n azald›¤› ancak istatistik olarak anlaml› olma-d›¤› görülmüfltür.
Çeflitli yazarlar taraf›ndan yap›lan longitüdinal prospektif çal›flmalarda yafl, menopoz yafl›, meno-poz süresi, kilo, günlük kalsiyum al›m›, alkol, siga-ra tüketimi, egzersiz al›flkanl›¤› ve k›r›k öyküsü ile KMY aras›nda iliflki oldu¤u gösterilmifltir.(4,20,21) Sonuç olarak, yapt›¤›m›z çal›flmada toplumumuz-da osteoporoz ile ilgili fark›ntoplumumuz-dal›k düzeyinin di¤er ülkelere göre yetersiz oldu¤u, e¤itim düzeyi ile orant›l› olarak artt›¤› ve bu konuda halk›n bilgilen-dirilmesi gerekti¤i görüflüne var›lm›flt›r.
KAYNAKLAR
1. Akyüz G, Ofluo¤lu D:Osteoporozda a¤r› ve yaflam kalitesi. : Y Gökçe Kutsal ( Ed); Osteoporoz., Modern T›p Seminerleri,19, Ed, Günefl Kitabevi, Ankara, 2001, s:204-211.
2. Eskiyurt N, Akyüz G: Osteoporoz: Genel bir de¤er-lendirme. Y Karaaslan, G Akyüz, ( Ed ) Osteoporoz Top 40. MD Yay›nc›l›k, Ankara, 2002 , s:1-22. 3. Eryavuz Sar›do¤an M Osteoporoz epidemiyolojisi. Y
Gökçe Kutsal ( Ed); Osteoporoz. Modern T›p Seminer-leri,19, Ed: , Günefl Kitabevi, Ankara, 2001, s: 6-21. 4. Gür A, Nas K, Kayhan Ö, Atay MB, Akyüz G, Sindel
D, Akflit R, Öncel S, Dilflen G, Çevik R, Gündüz OH, Ersoy Y, Altay Z, Öztürk C, Akkufl S, fienocak Ö, Ka-vuncu V, K›rnap M, Tekeo¤lu ‹, Erdo¤an F, Demiralp L, Demirkesen A, Adam M. The relationship between tooth loss and bone loss in postmenopausal oste-oporotic women. Romatoloji ve T›bbi Rehabilitasyon Dergisi 2001; 12(1):7-11.
5. Seeman E, Allen T. Risk factors for osteoporosis. Aust NZ J Med 1989; 19: 69-75.
6. Torgerson DJ, Campbell MK, Reid DM. Life style, en-viromental and medical factors influencing peak bo-ne mass and bobo-ne lose in postmenopausal osteopo-rosis: 12 years study. Br J Rheumatol 1995; 34: 620-4.
7. Harrison’s Principles Of Internal Medicine, 14th edi-tion, CD Ediedi-tion, 1998.
8. Ross PD. Osteoporosis: Frequency, consequences, and risk factors. Arch Intern Med 1996; 156: 1399- 1411.
9. Varenna M, Binelli L, Zucchi F, et al. Prevalence of os-teoporosis by educational level in a cohort of postme-nopausal women. Osteoporosis Int 1999;9:236-241. 10. ‹nan›c›-Ersöz F, Gökçe-Kutsal Y, Öncel S, et al. A
multicenter, case control study of risk factors for low tibial speed of sound among residents of urban are-as in Turkey. Rheumatol Int 2002;22:20-26. 11. Magnus JH, Joankimsen RM, Berntsen GK, et al.
What do Norwegian women and men know about osteoporosis? Osteoporosis Int 1996;6:31-36. 12. Juby AG, Davis P. A prospective evaluation of the
awareness, knowledge, risk factors and current treat-ment of osteoporosis in a cohort of elderly subjects. Osteoporosis Int 2001; 12: 617-622.
13. Garton M, Reid D, Rennie E. The climacteric, oste-oporosis and hormone replacement; views of women aged 45-49. Maturitas 1995;21:7-15.
14. Taylor JC, Sterkel B, Utley M, et al. Opinions and ex-periences in general practice on osteoporosis pre-vention, diagnosis and management. Osteoporosis Int 2001; 12: 844-848.
15. Güzel R, Kozano¤lu E, et al: Vitamin D status and bone mineral density of veiled and unveiled Turkish women. J Womens Health Gend Based Med 2001; 10(8): 765-70.
16. Khristinsson JO, Valdimarsson O. Steingrimsdottir L, et al. Relation between calcium intake, grip strength and bone mineral density in the forearms of girls aged 13-15. J Intern Med 1994; 236: 385-90 17. Matkovic V, Ilich JZ, Andon MB, et al. Urinary
calci-um, sodium and bone mass of young females. Am J Clin Nutr 1995; 62: 417-25.
18. Lotborn M, Brattyby LE, Samuelson G, et al. Whole-body bone mineral measurements in 15-year-old Swe-dish adolescents. Osteoporos Int 1999; 9: 106-14. 19. Katzman DK, Bachrach LK, Carter DR, et al. Clinical
and anthropometric correlates of bone mineral acqu-isition in healthy adolescent girls. J Clin Endocrinol Metab 1991; 73: 1332-39.
20. Johnston CC, Longeope C. Premenopausal bone loss – a risk factor for osteoporosis. N. Eng J Med 1990; 323 (18): 1271-3.
21. Kröger H, Tuppurainen M, et al. Bone mineral den-sity and risc factors for osteoporosis. A population based study of 1600 perimenopausal women. Calcif Tissue Int 1994; 55: 1-7.
