S a h ife 10 Î T -
A K Ş Â K f
Son yedi parligah (İkinci Mahmat, Abdtilmecit, Alıdlıifirir, Murat. Abdfllhftmit, Reşat, Vahideddin) devirlerinde
Y czan : SULEYM AN KANİ
r r Tercüme, iktibas İıakkı mahfuzdurTefrika
n o. 91Âli paşanın hayatı, şahsiyeti,
hususî yaşayışı
Âli p a şa n ın (1 ) b a b a s ı M ı s ı r - çarşılı A li R ıza e f e n d in in d ü k k â n ı Ç arşının k a p ıs ın a m u tta s ıld ı; A li R ız a e fe n d i ay n i z a m a n d a ç a rşı n ın b e v v a b ı idi. G irit h a k k ın d a k i m u k a rre ra t- ta n so n ra Âli p a ş a n ın hicv i m ak - sad ile sö y len enKapıcı zade ile Köprülünün farkı budur. Birisi aldı Ciridi, birisi verdi bugün!
B e y tin d ek i k a p ıc ı z a d e lik v asfı b u n d a n d ır.
B u b ey it, K a n u n în in İb rah im p aşası h a k k ın d a y a zılan şu fa risî b ey te b ir n a z ire id i:
Bfı İbrahim âmefc bedevri çilıan Yeki bütşifcenft yeki bütııişan!
(C ih a n m a n a s tırın a iki İb rah im g e ld i: B iri p u t k ıra n , b iri d e p u t d ik e n ! )
 li p a ş a (tev e llü d ü 23 reb iü - lev v el 1230) u fa k , te fe k , r a f ta n s ü n g e r d ü şse b ir ta ra fı in c in e ce k d e re c e d e n a h if ve nazik, k ısa b o y lu, sa d a sı h a fif, n u tk a n ve h u lk a n c e rb e z e d e n m a h ru m id i; y a şın d a n fa z la g ö rü n ü rd ü . Y ü z ü n ü n h u tu tu g a y et m evzun, b u ru n u ince idi. D u d a k la rın ın k e n a rın d a d a im î b ir ib tisa m m ür- tesem b u lu n u rd u . G ö z leri g a y et h a lâ v e tli ve m a n id a rd ı. Âli p a ş a sö y lem ek te n z iy a d e d in lem eğ i se v e rd i; g e re k d in le r, g e re k sö y lerk en g a y et e d ib an e , â d e ta m a h c ııb a n e b ir vazriçjet a lır, g ö zlerin i p e k az k a ld ır ıp e lle rin i d iz le ri ü z e rin e u z a ta r a k b a şın ı b ir ta r a f a b ü k e r, b u v a z iy e tte söyleni len sö zleri s a b ır ile d in le rd i.
Bu h a l ve ta v r ın a m u k ab il Âli p a a fe v k a lâ d e b ir h id d e ti z ek â y a , d e rin b ir n ü fu z u n a z a ra m a lik ti.
B üyük itib a r ve h a y siy e tin i s ırf ik tid a rı, v e k a rı, re sm iy etten ay rıl- m ıyan te k rim m u a m e le le rd e k a zan m ıştı. D a im a setresi ilikli o tu ru r, y a n m a b ir k a lem e fe n d isi girse k ıy am e d e r gibi ta v ırla r a lırd ı.
K a rş ıs ın d a h ü rm e tle el b a ğ la m a k m e cb u rî id i; h iffe t ve g izlet m e n fu ru idi. H u z u ru n d a m âlây an i, lâ ü b a liy a n e söz ve ta v ır teh lik eli îd i; ç ü n k ü d e rh a l e d ib a n e v e n a z ik â n e , f a k a t acı ta v ır ve k a v il ile ç a rp a rd ı.
E n b ü y ü k te k d ir v e ita p silâ h ı d u d a k la r ın d a n e k sik olm ıy an z e h irli te b essü m ü idi.
ıT a b ’a n m a h c u p ve ü rk e k o ld u ğ u için m ü n a k a ş a m u ta d ı d e ğ ild i; O h e r şeye u y a r g ö rü n ü r, k e n d i is te d iğ in i e ld e e d e b ilm e k için eğ ilir, B ü k ü lü rd ü .
R e şit p a ş a n ın bu siy asî ş a k ird i işte n yılmıy&n b ir k a z m a c ı k a d a r ç a lışk a n d ı. S a n k i k e n d isin d e n o n d e fa a ğ ır b ir y ü k ü ta şıy a n v e sü- rü k liy e n b ir k a rın c a idi.
M alû m atı v â si idi. F re n k îe r a r a s ın d a (u m u m î m a lû m a tın ın d e rin liği d eğ m e A v ru p a lıd a b u lu n m a z ) d e n ilird i. B ir m ü d e rris le ilm i k e lâ m d a n , b ir m e tre p o litle b ristiy a n , b ir b a h a m la m u sev î d in le rin d e n m ü k em m elen b a h is ve m ü n a z a ra ya k a d ir idi.
S iy asî ilim lerd e m ü te b e h h ird i; d ü n y a b ü y ü k s iy a sîle rin in b ü tü n
*» ... ... ■■— A • (1) Tarih musahabeleri: Varidattın ha tıra: ı: Türkiye devlet ricali, ricali uıü- ’ "ci siyasiye.
 l] p a ş a
e se rle rin e , d e v le t a liy e ile m ü n a k it b ü tü n m u a h e d e le re v a k ıftı. E cn eb i d ip lo m a tla rd a k e n d isin e k a rşı şid d e tli a le y h ta rlık , n e fre t, su izan u y a n d ırm a z d ı. B ir işi a n la tırk e n göz k a p a k la n inm iş b u lu n u r, m üs- te rib a n e ve m ü te b e ssim a n e p lâ n ın ı iz a h e y lerd i. O işle rd e te şe b b ü sü ü stü n e a l m a z d ı; b u n d a c e s a re ti m e fk u ttu ; f a k a t m a h ir b ir ic ra m em u ru sıfa- tiie k a le m i ve sözü işlerd i. Ç ok d e fa k a ti k a r a r ittih a z ın d a n ç e k in ird i; B a b ıâ lin in v a k it k a z a n m a siy a se tin d e m a h a re ti u m u m a n m ü sellem d i.
Âli p a şa ta n z im a tın y e tiştird iğ i y ü k sek ric a lin en m ü te a ssıb ıy d ı. K e n d isin e m ü s a h e le k â r b ir İslâm p ro te s ta n ı n a z a rile b a k ıla b ilir.
E sk i b ir T ü rk gib i e c n e b ile ri sevm ez, m ü d a h a le le rin i h iç ç ek e m ezd i. E c n e b ile r ise o n u k e n d i le rin e k u v v etli b ir t a r a f t a r b ilir le rd i.
Bu su re tle e c n e b ile rin k e n d isi n e b ir is tin a t k u v v e ti te şk il etm esi çok d e fa Âli p a şa y ı p a d iş a h ın a r z u su n a ra ğ m e n m a k a m ın d a tu t m u ştu r.
M a k a m ın ın h ü k m ü n ü m u h a fa z a h u s u su n d a son z a m a n la r v ezirleri iç in d e Âli p a şa k a d a r itin a g ö ste re n o lm a m ıştır. O b u s u re tle B ab ı- â lin in m erciik ü l o lm a k a n a n e sin i te y it ey lem iştir.
H ilk a te n n a z ik ve m ü te v a zı id*i; f a k a t v e k a r ve h a y siy e tin i m u h a fa z a y a ria y e ti z iy a d e o lm asile d o stu F u a t p a ş a n ın S u lta n A zize k a rş ı lâ ü b a liy a n e m u am elesin i h oş g ö rm e z d i
F u a t p a şa s a d rıâ z a m ik en y a v e ri e k re m lik s ıfa tın ı m u h a fa z a
ile m em u riy eti m a k a m ın a y av eri e k re m k o rd o n la rın ı h a m ile n g el d iğ i için  li p a ş a b a z ı m a h re m le rin e :
— F u a t p a ş a h a z re tle ri m a k a m ı s a d a re tin h a y siy e tin i ih lâ l e d i y o rla r! d iy e ş ik â y e tte b u lu n m u ştu . Â li p a şa fra n s ız c a y a m ü k e m m elen v a k ıftı. Bu lisa n ı S e n tb a rp m e k te b in d e ta h s il e ttiğ i h a k k ın - d a k i riv a y e t d o ğ ru d e ğ ild ir; V i y a n a s e fa re ti m a iy e tin d e b u lu n d u ğ u s ıra d a geceli, g ü n d ü z lü ç a lışm ış, lisan ı e ld e ey lem iştir.
B ilâ h a re V iy a n a d a m u ra h h a s o la ra k b u lu n d u ğ u z a m a n o sm an lı s e fa re th a n e s i b a h ç e s in d e fran sız- c a y a ç a lıştığ ı b ü y ü k b ir a ğ ac ı y a n ın d a k ile re g ö sterm işti.
F ra n sız c a y ı g a y e t iyi y a z a r idi- se d e k o n u şu rk e n a ğ ır sö y ler, m e ra m ın ı d a im a d o ğ ru ta b ir le ifa d e etm eğ i sev d iğ i için b a z a n b ir k e lim eyi lü z u m u n d a n f a z la m ü d d e t a r a r d ı. F ra n s ız c a in ş a s ın d a b a z ı g ra m e r y a n lışla rı o lm a k la b e ra o e i m a n id a r ta b ir le r b u lm a k ta , b u n la rı y e rin d e k u lla n m a k ta k i ik ti d a rı m ü sellem îdi.
Âli p a şa z a m a n ın d a B a b ıâ lid e F ra n s ız M. T a re n , s o n ra İn g iliz P a rn is , d a h a s o n ra iki A lm a n G e şe r k a rd e ş le r h u k u k m ü şa v irli ğ in d e b u lu n m u ş la rd ır.
B a z ıla rı Â li p a ş a n ın im zasın ı ta ş ıy a n siy asî n o ta la rın d a b u h u k u k m ü şa v irle rin in p a rm a k la r ı ve fik irle ri işled iğ in i id d ia e d e rle rse d e e n m ühim sa y ıla n n o ta la r d a Âli p a ş a n ın k e n d i el y a zısın ı g ö re n le r v e b ile n le rd e n h â lâ y a şıy a n la r v a rd ır.
&li paşanın hususî hayatı
V ü z e ra d a n H a lil Ş e rif p a şa b ira z a ç gö zlü idi. S o f r a d a gö zü e n iyi p a rç a la rd a , e n g ü z el m eyva- la rd a k a lırd ı. B ilh a ssa şe fta liy i p e k sev erd i. E tb a ı p a ş a la rın ın b u h a lin i b ild ik le ri için e n gü zel ve iri b ir şe fta liy i m ey v a ta b a ğ ın ın e n ü stü n e k o rla r, e v d e m isa firle ri k im o lu rsa olsun, b u n u h e m e n ö n ü
n e ç e k iv e rird i.
Âli p a şa s o fra d a y e m e k le rd e n ip tid a a lır, fa k a t e tin e n iyi p a r ç a la rın ı, m e y v a la rın e n g ü z elle rin i m isa firle rin e b ıra k ırd ı.
O z a m a n la r h a riç te d ö n e n şa y ia la ra ve riv a y e tle re g ö re Âli p a şa se lâ m lığ ın d a te r tip e d ile n â y in cem ve â le m i â b la r d a , b e zm i h as ve h a lv e tle rd e B a b ıâ lid e k i v a k a r ve c id d iy e tle m ü te n a sip o lm ıy an a h v a l ve h a r e k â t c e re y a n e d e r m iş; bu b ezm i h a s la r d a e n b a şı açık h a re k e tle r ve g a rib e le r e n b ü yü k zev k v e eğ len c e a d d e d ilirm iş! Bu h a lv e t m e c lisle rin d e Âli p a şan ın a n c a k h a v a ssı e h ib b a sı h a z ır b u lu n u rm u ş. B izd e b ü y ü k ta r i h î şa h siy e tle rin h u su sî h a y a t ta r z la rın ı te şrih e tm e k m u ta t olm ad ığ ı için b u ş a y ia la rı te v sik e d e c e k k a y ıtla r d a y o k tu r. Âli p a ş a n ın h e r s ın ıfta n m u a rız la rı ç o k tu ; b u n la rın b ire b in k a t m a la rı d a ih tim a l h a ric in d e d e ğ ild ir. M a a m a fih ta rih in b ü y ü k a d a m la rın ı m e le k d iy e ta s a v v u r ve ta s v ire m a h a l y o k tu r; o n la r fa z ile t v e n a k ise le rile b ü y ü k tü rle r. Âh p a şa y a d a b ir in sa n fa z let ve n a k is e le rile m ü h im ta r ih î b ir şa h si y e t n a z a rile b a k a rız .
R eşit p a ş a b ir ç o k la rın ın a y rı a y rı h a iz o ld u k la rı m e ziy etle ri n e fs in d e cem ey lem iş b ir z a t idi.
(D in siz in h a k k ın d a n im an sız g e lir) d e n ir; R e şit paş.a d a h asırlı la rın a ş id d e tli ve k in d a ra n e m uka-4 9 b e le le rd e b u lu n m u ştu .
R e şit p a şa y ı te n k it e d e n le r so n r a k e n d ile rin in u ğ rıy a c a k la n m üa- h a z e le ri p e k d ü şü n m ü y o rla rd ı.
B iz z a t Âli p a şa b u m ü alıazele- rin en ş id d e tlile rin e u ğ ra d ı.
Ü stad ı R eşit p a şa y ı ıs la h a tta te a h h ü rü n d e n te n k it e d e n  li p a şa b u y o ld a d ü ş ü n d ü k le rin d e n ne k a d a r ın ı y a p a b ild i? Is la h a t ta tb i k a tın d a Âli p a ş a R eşit p a ş a k a d a r d a c ü re t g ö sterem e d i. B u n u n iç in d ir k i z a m a n ın d a ( li p a şa y ı d ü ş ü n d ü rm e li; ic ra a tı F u a t p a şa y a h a v a le e tm e li) d e n i lird i.
R eşit p a şa m e k te b in d e n y e tişen f a k a t a d a m y e tiştirm e ğ e o n u n k a d a r itin a e tm iy e n  li ve F u a t p a ş a la r d a n so n ra B a b ıâ li m u h a lifle rin k u lla n d ık la rı b ir ta b ir o lm a k
ü z e re b ir ço k « h ü d a y i n a b it» ric a lin e lin d e k a lm ış tır. B a b ıâ lic e v u k u f v e m a lû m a t sa h ip le rin d e n m a d u t o la n e cn e b i m a tb u a t m ü d ü rü ,N işan S a f e r e fe n d i: (B iz d e  li p a ş a d a n s o n ra a n c a k ik i y a rım h a ric iy e n a z ırı g e lm iş tir: B iri S a f f e t p a ş a d iğ e ri A rifi p a ş a ) d e rd i.
(A rk a s ı v a r)
Taha Toros Arşivi
* 0 0 1 5 1 5 1 9 3 0 0 6 *
